حق‌الناس

حق‌الناس به معنای رعایت حقوق دیگران است. این حقوق اعم از موضوعات مالی مانند پرداخت بدهی و غیر مالی مانند احترام به جان و آبروی دیگران و حق آزادی و امنیت است. حق‌الناس یکی از مهم‌ترین اصول دینی است که در آیات و روایات اسلامی مورد تأکید و سفارش قرار گرفته‌ است. در روایتی از پیامبر(ص) آمده که کسی که حق‌الناس بر گردن او باشد، عبادات و هیچ عمل خیری برایش ثبت نمی‌شود.

حق‌الناس از موضوعاتی است که امام‌خمینی به آن اهتمام ویژه داشته‌اند. ایشان معتقد است اگر کسی حق‌الناس بر گردنش باشد توبه او پذیرفته نمی‌شود. امام در نامه اخلاقی خود به فرزندش سید احمد خمینی، به وی متذکر می‌شود نگران حق‌الناس باشد چرا که اگر کسی با حق‌الناس بمیرد آخرت سختی خواهد داشت.

تعریف

حق‌النّاس، اصطلاحی مشهور در فقه و حقوق، به معنای حقوق مردم بر یکدیگر است. به تعبیر دیگر، اوامر تکلیفیِ عبادی که صرفا برای تقرب به خداوند امتثال می‌شود و آثار حقوقی برای دیگران ندارد و نیز حقوق ناشی از تکالیف اجتماعی که تشریع آنها مبتنی بر نفع عموم مردم است (مانند اقامه حدود) از مصادیق حق‌اللّه است و در برابر، حقوقی که برای حفظ مصالح خاص دنیوی اشخاص و برای تثبیت حقی برای آنان وضع شده، حق‌الناس است.

مراد از حق‌الناس چیزهایی است که الزام شرعی به آن به لحاظ مصالح و منافع دیگران است؛ مانند حرمت تصرف در مال دیگری بدون اجازه وی، وجوب بازگرداندن امانت به صاحبش و وجوب پرداخت بدهی دیگری در صورت مطالبه. حق‌الناس روابط انسان‌ها را در مناسبات گوناگون قانونمند می‌کند. این حقوق را که خداوند واجب گردانده برای تأمین آسایش فردی و اجتماعی و اصلاح امور و جامعه انسانی است.

جایگاه

حق‌الناس یکی از مهم‌ترین اصول دینی و به معنی احساس مسئولیت انسان در مقابل دیگران است که همواره در آیات و روایات اسلامی مورد تأکید و سفارش قرار گرفته‌ است. حق‌الناس در تمام شؤون زندگی اجتماعی مسلمانان از اهمیت بسزایی برخوردار است و در واقع حق‌الناس از عالی‌ترین مفاهیم حقوقی در اسلام شمرده می‌شود. ضرورت رعایت حق‌الناس به نحوی است که تجاوز به آن عقوبت‌های سنگینی را برای فرد به دنبال دارد و بزرگان دین برای آن ارزش بسیاری قائل بودند. حق‌الناس مفهومی است که در کنار حق‌االله قرار می‌گیرد و از اصطلاحات فقهی است که در ابواب حدود، شهادات و قضا بیشتر به آن پرداخته شده‌ است.

از منظر دین حق‌الناس اختصاص به مال مردم نداشته و جان و آبروی افراد را نیز در برمی‌گیرد؛ حتی ترساندن یا ناراحت کردن مردم نیز حق‌الناس شمرده شده که مجازات سختی در قیامت به دنبال دارد. همچنین از طعنه زدن یا بردن آبرو یا افشای اسرار مردم نیز چون حق‌الناس است به شدت نهی شده‌ است. حق‌الناس دایره وسیعی دارد که افزون بر حقوق مادی، حقوق معنوی افراد از قبیل حق آزادی امنیت و امثالهم را شامل می‌شود و از نظر اسلام تجاوز به هر یک از این حقوق، تجاوز به حق دیگری و تضییع حق‌الناس خواهد بود. احترام به جان مردم، حفظ آبروی دیگران و احترام به آن، احترام به حق بهره‌مندی دیگران، احترام به مال مردم برخی از مواردی است که در قرآن مصادیق حق الناس شمرده شده است.

در متون دینی حق‌الناس اهمیت و جایگاهی برتر در مقایسه با حق اللّه دارد؛ بدین معنا که در موارد اجتماع دو حق و عدم امکان عمل به هر دو از سوی مکلف، حق‌الناس مقدم است؛ مانند اینکه فردی برای گزاردن حج پول دارد، اما به همان مقدار بدهکار است و موجودی‌اش تنها کفاف یکی از دو امر رفتن به مکه و ادای دین را می‌کند، که در این صورت ادای دین، به دلیل اهمیت حق‌الناس، مقدم بر گزاردن حج است.

اهمیت حق الناس در روایات

در روایات بر رعایت حق‌الناس تأکیدات فراوانی شده است. در متون روایی آمده که خداوند دعای کسی را که حقی از دیگری بر گردنش باشد اجابت نمی‌کند. در روایتی از پیامبر(ص) آمده که کسی که حق‌الناس بر گردن او باشد، عبادات و هیچ عمل خیری برایش ثبت نمی‌شود و طلبی که انسان به صاحبش می‌پردازد برای او بهتر است از نماز و روزه. گفته شده توبه بدون ادای حق‌الناس مورد قبول پروردگار واقع نمی‌شود. از امام رضا(ع) نقل شده است که برای پذیرش توبه باید ایتدا حق‌الناس را پرداخت و بامردم تسویه حساب کرد.

از امام علی(ع) نقل شده است خداوند حقوق بندگانش را مقدم بر حقوق خود قرار داد و کسی که حقوق بندگان را رعایت کند حقوق خدا را نیز رعایت خواهد کرد. این بدان معنی است که پیش فرض رعایت حق‌الله رعایت‌کردن حق‌الناس است و رعایت نکردن حقوق دیگران باعث گرفتاری انسان در قیامت می‌شود حتی اگر صالح‌ترین انسان‌ها باشد باز این گرفتاری وجود دارد.

از نگاه امام‌خمینی

حق‌الناس در اندیشه و تفکر امام‌خمینی جایگاهی برجسته دارد. ایشان در نامه‌ای اخلاقی و عرفانی به فرزندش سید احمد خمینی، اهمیت موضوع حق‌الناس را به او متذکر می‌شود. در این نامه امام خطاب به فرزندش فرموده که سعی کند با حق‌الناس از این دنیا نرود که کار انسان در آخرت بسیار سخت می‌شود. امام در این نامه به بزرگی گناه حق‌الناس اشاره کرده و گفته است پناه می‌برم به خداوند اگر در حقوق مردم و حق‌الناس گرفتار شوم که با داشتن حق‌الناس در آخرت کار برای آدم خیلی دشوار می‌شود.

در اندیشه امام، توبه با وجود حق‌الناس فایده‌ای ندارد. امام معتقد است حق‌الناس تا ادا نشود خدا توبه انسان را قبول نمی‌کند. از این جهت پیش از پیروزی انقلاب اسلامی وقتی عده‌ای پیشنهاد سازش و مصالحه با شاه را می‌دادند امام با قطعیت آن را رد می‌کردند؛ زیرا معتقد بودند حق‌الناس زیادی بر گردن شاه است و ایشان نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد. امام در این مسئله معتقد بود جوانان زیادی در این مدت به زندان رفته‌اند، شکنجه شده‌اند، بسیاری از مردم شهید شده‌اند، ظلم‌های زیادی انجام گرفته است و همه اینها حق‌الناسی است که بر گردن شاه است و از این جهت نمی‌شود شاه را بخشید و با او کنار آمد. چون اگر توبه هم کند دیگر فایده‌ای ندارد. امام در پاسخ به یوسف صانعی، دادستان وقت کل کشور، که پرسیده بود قصاص حق‌الناس است تا با گذشت اولیای دم از بین برود یا حد است و حق‌الله، فرموده بود با گذشت اولیای دم موضوع حل می‌شود و قصاص حق‌الناس شمرده می‌شود.