سریان علم
سریان علم، علم در هر ذرهای از موجودات حتی جماد و نباتات سریان دارد و هر موجودی به اندازه شعاع هستی خود داری شعور و علم میباشند.
اهمیت و جایگاه سریان علم
سریان علم در اصطلاح فلسفی یعنی وجود ادراک و شعور برای همه موجودات[۱] در آیات و روایات فراوان به سریان علم، شعور و حیات برای موجودات اشاره شده است؛ لکن میان حکمای الهی درباره شعور و درک موجودات مادی و جسمانی اختلاف است؛ ملاصدرا در آثار خویش به سریان علم و شعور همه موجودات پرداخته و با پذیرش سریان علم و شعور ارباب انواع در افرادش به دیدگاه مشابه نظر عرفا روی آورده است. ملاصدرا، میکوشد تا با تبیین رابطه ربّالنوع و افرادش از راه مقایسه آن رابطه با رابطه اتحادی نفس و بدن، حقیقی بودن شعور مادیات را به ذهن نزدیک کند و وصف علم برای جسم را در واقع وصف به حال خود موصوف بداند.[۲]
امامخمینی نیز در آثار خویش به سریان علم و شعور موجودات پرداخته و در مواردی به اثبات تسبیح نطقی موجودات اشاره کرده است.[۳]
اثبات سریان علم
ملاصدرا با استفاده از اصالت وجود به اثبات شعور و سریان علم در درک عمومی موجودات پرداخته است. ایشان با استناد به آیاتی نظیر «شهد الله انه لا أله الّا هو و الملائکه و اولوا العلم»،[۴] «ان من شیء الا یسبح بحمده ولکن لا تفقهون تسبیحهم»،[۵] معتقد است که ماسوای واجب تعالی نیز همه دارای علم، شعور و ادراکاند. ایشان با توجه به اینکه علم مساوق وجود است، وجود داشتن هر شیء مستلزم شعور و ادراک آن شیء است و مقصود از این ادراک نوعی علم حضوری ضعیف به خود و فاعل خود است که به موجب آن، امور جسمانی نیز دارای علم حضوری میباشند.[۶]
امامخمینی نیز در اثبات سریان علم و شعور طبق مبانی حکمت متعالیه معتقد است هر ذرهای از موجودات حتی جمادات و نباتات خالی از علم و شعور نیستند و هر جا شعاع هستی باشد به همان اندازه شعاع نور علم و حیات میباشد و از همین جهت خالی بودن از تمام حقیقت علم، خالی بودن از تمام حقیقت وجود است که همان معدوم مطلق میباشد.
امامخمینی، کلام حکمای مشاء در مورد اینکه اجسام و مادیات علم حضوری به خود ندارند را مورد نقد قرار میدهد و براین باور است که همه موجودات دارای حیات، شعور و علم هستند و بلکه همه دارای معرفت به حقتعالی میباشند؛ چنانکه وحی به اعضا و جوارح و به بقاع ارض دلیل بر ربط خاص بین خالق و مخلوق است که احدی از آن مطلع نیست؛ ازاینرو هریک از مراحل تجلی حقیقت وجود و مراتب تنزلات نور جمال کامل معبود دارای ربط خاص به مقام «احدیت» و معرفت کامنه خفیه به مقام ربوبیت میباشند.[۷]
سریان تسبیح نطقی
اندیشمندان و حکمای الهی با استناد به آیات الهی با پذیرش تسبیح حالی همه موجودات، معتقدند ظاهر آیات تسبیح بیانگر تسبیح قولی است و در نتیجه هر موجودی مناسب با وجود خود از علم، معرفت و حیات برخوردار است.[۸]
امامخمینی نیز به سریان علم، شعور و تسبیح موجودات اذعان داشته و معتقد است تسبیح مذکور در برخی آیات الهی، تسبیح نطقی، شعوری و ارادی است نه تسبیح ذاتی. ایشان با استناد به آیه «ان من شیء إلا یسبح بحمده ربه»،[۹] شعور و تسبیح نطقی همه موجودات را مورد تأکید قرار میدهد.[۱۰] امامخمینی تفسیر ملاصدرا مبنی بر اینکه نطق بعضی از جمادات مثل سنگریزه در دست رسول خدا(ص) مانند انشای اصوات و الفاظ از سوی نفس آن حضرت(ص) در آن جماد است،[۱۱] را نمیپذیرد و آن را مخالف با مبانی و اصول خود ملاصدرا، میداند و معتقد است اگر کسی به حقیقت اصالت وجود و اشتراک معنوی آن را دریابد و بداند حقیقت وجود عین علم، شعور و حیات است، درک میکند حیات و علم و شعور در همه موجود است سریان دارد.[۱۲]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۱۳۹-۱۴۰.
- ↑ ملاصدرا، تفسیر القرآن الکریم، ج۲، ص۲۵۷؛ الحکمة المتعالیه، ج۷، ص۲۷۱؛ ج۸، ص۱۶۴؛ مفاتیح الغیب، ص۵۰۵؛ عبودیت درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج۲، ص۲۵-۲۸؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۳۴۰-۳۴۲.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۸۳؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۲۵۹-۲۶۰؛ آداب الصلاة؛ ۲۵۵-۲۵۶؛ تفسیر سوره حمد، ص۹۸-۹۹.
- ↑ آل عمران: ۱۸.
- ↑ اسراء: ۴۴.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج ۲، ص۲۸۳؛ ج۶، ص۱۳۹-۱۴۰؛ مفاتیح الغیب، ص۵۰۵؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۱۴۹.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۲۸۳؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ۲۵۹-۲۶۰؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۳۴۲-۳۴۳.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ج۸، ص۱۲۰؛ ابنعجیبه، البحر المدید، ج۳، ص۲۰۳.
- ↑ اسراء: ۴۴.
- ↑ امامخمینی، تفسیر سوره حمد، ۹۸-۹۹؛ آداب الصلاة، ص۲۷۹-۲۸۰؛ شرح چهل حدیث، ص۴۱۶-۴۱۷؛ صاحبی حکمت معنوی، ص۳۴۳-۳۴۵.
- ↑ ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج۳، ص۱۱۷-۱۱۸.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۵۴-۶۵۵.
منابع
- ابنعجیبه، احمد، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره، نشر زکی، ۱۴۱۹م.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- آلوسی، محمودبنعبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۵ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- عبودیت، عبد الرسول، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، تهران نشر سمت، ۱۳۸۵ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، شرح اصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.
نویسنده: باقر صاحبی