عرفان ادبی
عرفان ادبی، اصطلاحی عرفانی
اهمیت و جایگاه عرفان ادبی
عرفان ادبی در اصطلاح اهل معرفت، بیان و انتقال احساسات عارفانه به شکل شعر که نمایی از معارف و حقایق شهودی است، به مخاطب منتقل میشود.[۱]
آغازگر عرفان ادبی را میتوان ابوسعید ابوالخیر دانست. بعدها عارفانی چون سنایی، جلالالدین مولوی و محمود شبستری به تکمیل عرفانی ادبی همت نمودند. عرفان ادبی در شکل گیری ادبیات فارسی نقش فراوانی داشته است.[۲] عرفان ادبی در عصر صفوی در مکتب اصفهان با ظهور عارفانی چون شیخ بهایی و میردادماد به اوج خود رسید. حکما و عرفای زیادی در این مکتب به اشعار عرفانی روی آوردند؛ نظیر ملاهادی سبزواری با تخلص اسرار و فیاض لاهیجی،[۳] بعدها آقا محمدرضا قمشهای با تخلص صهبا شعر عرفانی گفته است. نسل بعد از آقا محمدرضا قمشهای نیز در این زمینه ذوق خود را آزمودهاند.[۴]
امامخمینی نیز به عرفان ادبی توجه داشته و در آثار خویش به ویژه در دیوان اشعار خود، مطالب بسیار بلند عرفانی را بیان کرده است. غزلیات ایشان حامل معانی عرفانی و اخلاقی و گاهی هم در قالب مناجات و حالات شخصی و تجربههای عرفانی میباشد.[۵]
خصوصیات عرفان ادبی امامخمینی
اشعار عرفانی امامخمینی دارای ویژگی و خصوصیاتی میباشد از جمله:
۱- مهمترین شخصیتهای غزل او عبارتند از: شیخ، عالم، خطیب، مدرس، حکیم، مربی، زاهد، صوفی، درویش، شیخ خرقه پوش، قلندر، عارف، مرشد و خانقاه که در غزل امام بسیار پر کاربردند.[۶]
این شخصیتها با استفاده از سه اصطلاح، مدرسه، مسجد و صوفی، به سه قسم اصلی تقسیم میشوند؛ اصحاب مدرسه که یا به علم دین مشغولاند یا به علم فلسفه و عرفان. اصحاب مسجد که سجاده نشینند و شیوه زندگی زاهدانه را برگزیدهاند و اصحاب تصوف و خانقاه که شیوه سلوک عارفانه را انتخاب کردهاند؛ ولی در نوع حرکت دچار انحراف شدهاند، این سه گونه اصحاب، بیانگر سه نهاد اجتماعی هستند که واجد ویژگیهای خاص خود میباشند.[۷] مهمترین خصوصیات منفی اصحاب مدرسه، دوری از اخلاص، گرفتاری در قال و مقال، موعظه بیاثر و ناتوانی در وصف حق، میباشد.[۸]
ایشان از اصحاب مسجد به واسطه بیاخلاصی بیزار و گریزان است. امام درباره اصحاب مسجد و زاهدان ظاهرپرست موضعی به مراتب تندتر از موضع مدرسه دارد؛ زیرا عیبجویی از خلق، صفت بارز آنان است. ظاهر خویش را به عبادات آراستهاند و به نفس خویش حسن ظن دارند.[۹]
امامخمینی اصحاب صوفیه و خانقاه را گاهی به صورت مثبت و گاهی به صورت منفی یاد میکند؛ از جمله صفات منفی اصحاب خانقاه، دوری از مستی و صفا و عشق، بیگانگی، بیخبر از وصل، ناتوایی در وصف یار و خودخواهی و منیّت میباشد.[۱۰]
۲- پیر آرمانی: یکی دیگر از ویژگیها و خصوصیات اشعار عرفانی امامخمینی، انسان آرمانی ایشان است، که پیری خاموش است، خاموشی این پیر حاکی از نداشتن ادعا و پرهیز از قیل و قال است، این پیر آرمانی لب از ارشاد فروبسته و مصداق باخبری است که از او خبری نیآمده است و در معرفت حق اگرچه بسیار دانا است؛ لکن رازدار است و گنگ شده در جلال و جمال الهی است.[۱۱]
۳- اقتباس از آیات الهی: در اشعار امامخمینی آیات الهی فراوانی اقتباس شده است.[۱۲]
کاربرد اشعار عرفانی
امامخمینی از شعر فارسی و عربی به تبع اهل معرفت برای توضیح اصول و مبانی عرفان نظری و عملی بهره برده است از جمله:
- خیال بودن عالم هستی.[۱۳]
- وحدت شخصی وجود.[۱۴]
- بیان ذات غیب الغیوب.[۱۵]
- حجاب ظلمانی.[۱۶]
- تبیین رابطه کثرات با وجود حقیقی و تمثیل آن به دریا و موج.[۱۷]
- بیان مقام وحدت در کثرت و جمع بین تنزیه و تشبیه.[۱۸]
- بیان معاد عرفانی و بروز سلطنت حقیقی.[۱۹]
پانویس
- ↑ خیاطیان، بررسی تطبیقی زبان عرفانی، ص۸۸.
- ↑ زرینکوب، ارزش میراث صوفیه، ص۱۲۹-۱۳۰)
- ↑ صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ص۳۰۶-۳۱۵؛ شیخ، مکتب حکمی تهران، ص۱۵۹-۱۶۰؛ هدایت، تذکرة ریاض العارفین، ص۶۹۶)
- ↑ طارمی، شهر هزار حکیم، ص۱۴۶، شیخ، مکتب حکمی تهران، ص۱۶۰- ۱۶۱.
- ↑ غلامی، حدیث عشق در اشعار امامخمینی، ص۸-۹.
- ↑ دیوان امام، ص۹۸، ۱۰۱، ۱۲۷، ۲۱۸، ۲۵۸ و ۲۶۸.
- ↑ شیخ، مکتب حکمی تهران، ص۱۸۸.
- ↑ امامخمینی، دیوان امام، ص۹۰، ۷۴، ۱۴۰ و ۱۳۰.
- ↑ امامخمینی، دیوان امام، ص۱۳۸؛ شیخ، مکتب حکمی تهران، ص۱۸۹-۱۹۰.
- ↑ امامخمینی، دیوان، ص۲۶، ۷۴، ۱۰۰، ۲۴۵ و ۴۲۴.
- ↑ امامخمینی، دیوان امام، ص۱۳۸، ۱۴۲؛ شیخ، مکتب حکمی تهران، ص۱۹۳-۱۹۴.
- ↑ امامخمینی، دیوان امامخمینی، ص۸۳، ۸۶ و ۹۴.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۱۵.
- ↑ امامخمینی، شرح دعای سحرص ۱۱۸ و ۱۴۶؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۶۲.
- ↑ امامخمینی، شرح دعای سحر، ص۱۱۵؛ مصباح الهدایه، ص۵۲.
- ↑ امامخمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۱۶؛ شرح دعای سحر، ص۱۰۰.
- ↑ امامخمینی، دیوان امام، ص۴۳؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۵۷؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۸۹-۹۰.
- ↑ امامخمینی، مصباح الهدایه، ص۶۷.
- ↑ امامخمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۰۸.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، دیوان امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۰ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- خیاطیان، قدرتالله، بررسی تطبیقی ویژگیهای زبان عرفانی ابنعربی و مولوی، مجله مطالعات زبان بلاغی، شماره ۱۴، تهران، ۱۳۹۵ش.
- زرینکوب، عبدالحسین، ارزش میراث، صوفیه، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۷۳ش.
- شیخ، محمود، مکتب حکمی تهران، نشر فرهنگ و اندیشه، تهران، ۱۳۹۶ش.
- صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
- صفا، ذبیحالله، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، انتشارات فردوسی، تهران، ۱۳۸۲ش.
- طارمی، عباس، شهر هزار حکیم، تهران، نشر روزنه، ۱۳۸۲ش.
- غلامی مایانی، ابوالقاسم، حدیث عشق در اشعار امامخمینی، کرج، ناربن رساله، ۱۳۹۴ش.
- هدایت، رضاقلیخان، تذکرة ریاض العارفین، تصحیح رادفر، تهران، پژهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۵ش.