موسی زین‌العابدین
زین‌العابدین، موسی؛ از شاگردان درس خارج فقه امام خمینی. موسی زین‌العابدین معروف به زین‌العابدین مرندی در سال ۱۳۱۲ ش در نجف اشرف به دنیا آمد. پدرش شیخ هادی زین‌العابدین، از مدرسان برجسته حوزه علمیه نجف اشرف و از شاگردان آیات سید ابوالحسن اصفهانی و میرزا حسین نائینی و جدش آیت‌الله العظمی شیخ زین‌العابدین مرندی از شاگردان آیات میرزای شیرازی، میرزا حبیب‌الله رشتی و سید حسین کوه‌کمری بود (انصاری، ۴۰۲) و از عالمان برجسته به شمار می‌آمد (رحمان‌زاده صوفیانی، ۳۲۷) که نسبش به شیخ بهایی عاملی، عالم برجسته دوره صفوی می‌رسد («موسی زین‌العابدینی مرندی»، zeinalabedini.andishvaran.ir). زین‌العابدین خواندن و نوشتن قرآن را نزد پدرش آموخت. آنگاه به تحصیل دروس حوزوی پرداخت و از شش‌سالگی نزد پدرش مقدمات و سطح را خواند («آیت‌الله موسی زین‌العابدین: در بین مراجع نجف مانند امام ندیده‌ام»، ۶). هم‌زمان با حضور در درس پدرش، در درس مکاسب شیخ حسن یزدی و درس کفایه‌الاصول شیخ فاضل قائنی شرکت می‌کرد. وی آنگاه به فراگیری دروس خارج فقه و اصول پرداخت و ابتدا از درس‌های خارج فقه و اصول پدرش بهره برد. سپس در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی شرکت کرد و درس خارج اصول (به مدت ۱۰ سال، یک دوره و نصف) و خارج فقه (اکثر ابواب فقه) را نزد ایشان خواند. او پس از تشکیل جلسات درس خارج فقه (بیع مکاسب) امام خمینی در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف، وارد آن درس شد و مدت ۵ سال از درس‌های ایشان بهره برد («موسی زین‌العابدینی مرندی»، zeinalabedini.andishvaran.ir). اگرچه زین‌العابدین اشاره دقیقی به مقطع زمانی حضور در درس امام خمینی نکرده و صرفاً بر استفاده ۵ ساله از درس‌های ایشان بسنده کرده است، ولی با استناد به فعالیت‌های او در منطقه کوت عراق که هشت سال به طول انجامید، می‌توان احتمال داد که در دهه ۱۳۴۰ ش از درس امام خمینی بهره می‌برده است. او مسائل مستحدثه را هم نزد آیت‌الله شیخ حسین حلی خواند و بعضی ابواب خارج فقه را پیش سید عبدالهادی شیرازی فراگرفت. بعضی از علوم دیگر ازجمله عروض، هیئت و طب را هم نزد شیخ مرتضی گیلانی آموخت. وی سپس اجازه اجتهاد را از پدرش آیت‌الله شیخ هادی زین‌العابدینی و آیت‌الله خویی دریافت کرد («موسی زین‌العابدینی مرندی»، zeinalabedini.andishvaran.ir). زین‌العابدین در مدت تحصیل دروس خارج فقه و اصول با آیت‌الله سید محمدباقر صدر هم‌مباحثه بود و چند سال همراه با آیت‌الله صدر و شیخ حسن سعید تهرانی، زیر نظر آیت‌الله خویی به مباحثه علمی می‌پرداخت («آیت‌الله موسی زین‌العابدین: در بین مراجع نجف مانند امام ندیده‌ام»، ۶). او همچنین با سید مصطفی خمینی مراوداتی داشت، ازجمله سید مصطفی خمینی در جلسات روضه او در هشتم ربیع‌الاول و به مناسبت سالروز شهادت امام حسن عسکری (ع) شرکت می‌کرد. همچنین مدتی همراه با او، در محافظت از حرم امام علی (ع) مشارکت داشت (همان). موسی زین‌العابدین در دوران تحصیل، درس‌های استادان خویش را تقریر می‌کرد، ولی گزارشی درباره تقریرهای او از درس خارج فقه امام خمینی در دست نیست. البته آن تقریرها همه در هنگام اخراج او از عراق در سال ۱۳۵۹ ش از بین رفت، بنابراین در صورت تقریر درس‌های امام خمینی، این تقریرها هم از بین رفته است. به احتمال زیاد در اواخر دهه ۱۳۴۰ ش و پیش از سال ۱۳۴۹ ش (سال درگذشت آیت‌الله حکیم)، به دستور آیت‌الله حکیم و آیت‌الله خویی، برای تبلیغ به منطقه کوت عراق که از شهرهای بسیار مهم ولی از لحاظ علمی و شرعی ضعیف که بین بغداد و بصره واقع بود، می‌رفت و مدت ۸ سال در آن منطقه فعالیت کرد و با حمایت و پشتیبانی آن دو مرجع، در تأسیس مسجد، حسینیه، مدرسه و تربیت جوانان نقش داشت. همچنین با آیت‌الله سید محمدباقر صدر در امور فرهنگی این شهر مشورت می‌کرد و از حمایت‌های ایشان برخوردار بود («موسی زین‌العابدینی مرندی»، zeinalabedini.andishvaran.ir). در آن مدت به مبارزه با حکومت بعث عراق نیز می‌پرداخت و در اغلب مراسم و مجالس، علیه حکومت بعث سخن می‌گفت. به سبب این مبارزات، مدت یک سال در زندان‌های حکومت بعثی عراق بود (همان؛ «آیت‌الله موسی زین‌العابدین: در بین مراجع نجف مانند امام ندیده‌ام»، ۷). زین‌العابدین در سال ۱۳۵۹ ش توسط حکومت بعث عراق و به‌عنوان ایرانی مقیم عراق، از آن کشور اخراج شد و همه آثار و تألیفات او ازجمله تقریراتش از درس‌های استادانش در حوزه علمیه نجف و کتاب‌های شرح منطق به‌صورت تعلیقی، زندگانی و سرگذشت علمی و تاریخی داوود بن الحسن (ع)، زندگانی کمیل بن زیاد و حیات علمی او در زمان امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب (ع) و دیوان شعری درباره زندگانی و مدح ائمه اطهار (ع) توقیف شد. وی پس از ورود به ایران، در منطقه دولت‌آباد شهرری مقیم شد. هم‌زمان در تهران به تدریس در حوزه‌های علمیه قائم، مروی و دانشگاه امام صادق (ع) پرداخت و در تأسیس حسینیه معیری برای عراقی‌ها نقش داشت. زین‌العابدینی از سال ۱۳۷۷ ش به قم رفت و به تدریس در حوزه علمیه آیت‌الله گلپایگانی پرداخت. کتاب احسن المقال فی حکم الصلاة علی النبی و آله، منابع الاول، جامعتنا: اولین دانشگاه اسلامی، مناسک حج، بقیه السائلین، المتقن فی دعا الجوشن الاربعة عشر ائمه و اصحاب آنها، مفاتیح الدرر فی الائمه، جواب و سؤال از خارج، مقاله «در شخصیت امام خمینی»، تفسیر آیه آخر سوره آل عمران، الفات النظر فی السمع و البصر، کشکول الحقائق، القرآن منطلق الوعی الاسلامی قرآنی، قاعده لاضرر و لا ضرار، شرح منطق ملاعبدالله، ترجمه مفاتیح از فارسی به عربی، داوود بن الحسن و کمیل بن زیاد از آثار علمی اوست («موسی زین‌العابدینی مرندی»، zeinalabedini.andishvaran.ir). شیخ موسی زین‌العابدین در ۷ شهریور ۱۳۹۹ از دنیا رفت و پیکرش پس از انتقال به نجف اشرف و اقامه نماز توسط آیت‌الله سید محمدسعید حکیم در قبرستان وادی السلام و در مقبره جدش به خاک سپرده شد (انصاری، ۴۰۳). منابع: «آیت‌الله موسی زین‌العابدین: در بین مراجع نجف مانند امام ندیده‌ام» (۱۳۹۴)، هفته‌نامه حریم امام، شماره ۲۰۹، سیزدهم اسفند؛ انصاری، ناصرالدین (۱۳۹۹)، «درگذشتگان: آیت‌الله شیخ موسی زین‌العابدین»، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۱۸۶، بهمن و اسفند؛ رحمان‌زاده صوفیان، جعفر (۱۳۹۳)، عربی‌سرایان آذری‌زبان، قم، مجمع ذخایر اسلامی؛ «موسی زین‌العابدینی مرندی»، zeinalabedini.andishvaran.ir.