هوای نفس
هوای نفس، خواستههای نفسانی که با امیال و خواستههای غیرعقلانی همراه است و هر طایفهای با هوای نفس خویش به گونهای محجوب است، اهل متابعت از هوای نفس به گونهای و اهل مناسک و طاعات به گونه دیگر محجوبند.
اهمیت و جایگاه هوای نفس
هوای نفس در اصطلاح دینی و اخلاقی به معنای پیروی از تمایلات نفسانی و خواستههای پست حیوانی است که انسان را از مسیر درست و الهی دور میکند.[۱] علمای اخلاق در آثار خویش به بحث از هوای نفس، خواهشهای آن، عوامل، امیال نفسانی و چگونگی کنترل آن پرداختهاند.[۲] امامخمینی نیز با استناد به برخی آیات الهی در آثار خویش به حقیقت، عوامل هوای نفسانی و آسیبشناسی آن پرداخته است.[۳]
حقیقت و عوامل هوای نفس
امامخمینی با استناد به آیه «أفرایت من اتخذ إلهه هواه»[۴] به حقیقت و پیچیدگی و گوناگونی هوای نفس پرداخته و بر این باور است که هوای نفسانی به قدری دقیق است که انسان خود نیز از آن غافل است هر طایفهای با هوای نفس خویش به گونهای محجوب است، اهل متابعت از هواهای نفسانی به گونهای موجود و اهل معاصی کبیره و صغیره به گونه دیگر و اهل مناسک و اطاعات ظاهری و صوری به نوعی دیگر در هواهای نفسانی مشغولاند.
به اعتقاد امامخمینی بسیاری از اتهامها و انکارها ضعف اخلاقی و هواهای نفسانی دارد. ایشان با اشاره به حدیث «رأس کل خطیئة حب الدنیا» علاقه به دنیا را ریشه در ضعف نفس میداند و یادآور شده که هواهای نفسانی از مهمترین عامل دوری از یاد حقتعالی است، ازاینرو امامخمینی به علما و صاحبان فکر و سخن توصیه میکند مراقب نفس و هواهای نفسانی باشند و خود را فریب ندهند و برای خود تکلیف شرعی موهوم درست نکنند؛ زیرا خواستههای نفسانی به نام وظیفه شرعی انسان را به کارهای خلاف شرع وادار میکنند.[۵]
امامخمینی برای عوامل هوای نفس مواردی را بر میشمارد؛ از جمله:
- غرور و تکبر: گاهی مدعی تهذیب هوای نفسانی به حالات خود مغرور میگردد و دیگران را حقیر میشمارد و به حکما و فقها طعنه میزند و سایر علوم را طرد میکند و تکبر میورزد.[۶]
- انکار مدارج غیبی و مقامات معنوی: شخص منکر مقامات معنوی نه تنها از تهذیب هوای نفس محروم میشود بلکه از همه کمالات انسانی محروم میگردد؛ زیرا گام اول در مسیر این مقامات تهذیب نفس است. وقتی با انکار جلوی تهذیب گرفته شود، انسان از مواهب معنوی دیگر مانند ادراک معارف نیز بینصیب میشود.
- عجب: خودبینی و از جمله بدبینی به علمای دین و شریعت و طعنه زدن به آنان از دامهای شیطان در مسیر تهذیب نفس است که سبب هواهای نفسانی میگردد. ازاینرو امامخمینی بر ضرورت حضور استاد اخلاق و تهذیب نفس تأکید دارد و اگر انسان قلب خود را از هواهای نفسانی پاک نکند نور علم در آن وارد نخواهد شد.[۷]
آسیبشناسی هوای نفس
امامخمینی از جمله آسیبشناسی هوای نفس را مانع شدن از ادراک حقایق، سد راه هدایت بودن و زیان دیدن در دنیا و آخرت میداند. ایشان تبعیت از هوای نفس را سرچشمه تمام نقایص، مفاسد، گناهان و خیانتها میداند که با درمان آن این مفاسد از میان خواهد رفت و انسان به آرامش و طمأنینه میرسد. به اعتقاد امامخمینی هوای نفسانی سبب هیجان غضب میشود و اگر برای شخص مزاحمتی در امیال او حاصل شود نمیتواند نفس را کنترل کند. ازاینرو هر اندازه حبّ نفس، انیت و انانیت در انسان غالب باشد از کمال انسانیت دور و از مقام قرب ربوبیت مهجور میشود.[۸]
پانویس
- ↑ کاشانی، اصطلاحات الصوفیه، ص۴۷۶؛ فضلی، پیش انگارههای انسان شناختی، ص۱۶۰؛ صادقی، تحلیل صد منزل عرفانی، ص۶۲-۶۳.
- ↑ فعالی، معرفتشناسی در قرآن، ص۴۷۰-۴۷۱؛ کاشانی، تأویلات کاشانی، ج۲، ص۲۳۹-۲۴۰؛ فضلی، پیش انگارههای انسان شناختی، ص۲۲۶-۲۲۸؛ صادقی، تحلیل صد منزل عرفانی، ص۶۲-۶۳.
- ↑ امامخمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۳۸ و ۲۴۵؛ جهاد اکبر، ص۵۲-۵۴؛ صحیفه امام، ج۱۶، ص۱۶۲؛ شرح چهل حدیث، ص۱۴۱-۱۴۲؛ آداب الصلاة، ص۷؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۶۶-۱۶۷؛ سرّ الصلاة، ص۵.
- ↑ جاثیه: ۲۳.
- ↑ امامخمینی، جهاد اکبر، ص۳۱-۳۳؛ صحیفه امام؛ ج۱۶؛ ص۱۹۶؛ شرح چهل حدیث، ص۱۲۱ و ۱۷۳-۱۷۴.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۸۳.
- ↑ امامخمینی، تفسیر سوره حمد، ص۱۶۶-۱۶۷؛ سرّ الصلاة، ص۵.
- ↑ امامخمینی، جنود عقل و جهل، ص۲۴۵ و ۳۳۸؛ جهاد اکبر، ص۵۲-۵۴؛ صحیفه امام، ج۱۶، ص۱۶۲؛ شرح چهل حدیث، ص۱۴۱؛ آداب الصلاة، ص۷.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۷۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۹ش.
- صادقی، قاسم، تحلیل صد منزل عرفانی بر مبنای لایههای بطونی انسان در اندیشه ملاعبدالرزاق کاشانی، حکمت عرفانی، ۱۳۹۱ش.
- فضلی، علی، پیش انگارههای انسانشناختی، تهران، فرهنگ اندیشه، ۱۳۹۷ش.
- فعالی، محمدتقی معرفتشناسی در قرآن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۴ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۸۱ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، تأویلات کاشانی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
نویسنده: باقر صاحبی