کتاب و کتاب‌خوانی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

==پیشینه و جایگاه==

در خط و کتاب، مصریان باستان پیشرو بوده‌اند. آنان با استفاده از ساقه نی بر روی پاپیروس می‌نوشتند.<ref>دال، تاریخ کتاب (از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر)، ۳۳ ـ ۳۵.</ref> کهن‌‌ترین برگه‌های پاپیروس متعلق به قرن چهارم پیش از میلاد است.<ref>دال، تاریخ کتاب (از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر)، ۴۵.</ref> در چین باستان نیز کتاب‌های چوبی و پس از آن کتاب‌های ابریشمی برای نوشتن به کار می‌رفت.<ref>دال، تاریخ کتاب (از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر)، ۴۰ ـ ۴۱.</ref> در تمدن بابل و آشور از لوح‌های گلی استفاده می‌شد<ref>دال، تاریخ کتاب (از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر)، ۴۲ و ۵۳.</ref> و شاید نخستین شکل نظام‌مند کتابت، در این لوح‌های گلی باشد؛<ref>سادات، کتاب و کتابخانه در ایران باستان، ۷۸.</ref> چنان‌که پوست درخت، پارچه و پوست حیوانات نیز برای نوشتن استفاده می‌شده است.<ref>دال، تاریخ کتاب (از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر)، ۴۴.</ref> پس از این نوع نوشتن‌ها، در سال ۱۰۵ میلادی در چین کاغذ اختراع شد<ref>تاریخ کتاب (از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر)، ، ۶۷ ـ ۶۸.</ref> و بعدها به دست مسلمانان وارد اروپا شد.<ref>تاریخ کتاب (از کهن‌ترین دوران تا عصر حاضر)، ، ۸۰.</ref>

ایرانیان باستان نوشته‌های خود را روی سنگ کنده‌کاری می‌کردند یا بر روی لوح‌های زرین و سیمین می‌نوشتند. گاه نیز از پوست دباغی‌شده گاو برای نوشتن استفاده می‌کردند.<ref>رجبی، مروری کوتاه، ۱۱.</ref> ایرانیان برای نخستین ‌بار در دوران هخامنشیان اوستا را جمع‌آوری و تبدیل به کتاب کردند و برای هر کتاب آن عنوان «نسک» به معنای یک جلد را برگزیدند.<ref>همایون فرخ، تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران سیر تحول زبان و ادبیات و هنر در ایران باستان(۳)، ۴۵ ـ ۴۶/۳۳.</ref> گفته شده از دوران ساسانیان ۸۲ جلد کتاب درباره امور مذهبی، نُه جلد کتاب درباره شکار و پند و هفتاد جلد درباره فنون و علوم دیگر باقی مانده است.<ref>همایون فرخ، تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران از دوران باستان تا به امروز، ۴۴/۲۱</ref>

با ظهور [[اسلام]] کتابِ قرآن [[معجزه|معجزه رسالت پیامبر اکرم(ص)]] معرفی شد.<ref>امانی، آشنایی با کتاب و کتابخانه و اصول کتابداری، ۴.</ref> [[خداوند]] در [[قرآن|قرآن کریم]] به قلم و کتابت سوگند یاد کرد<ref>قلم، ۱؛ ← طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۹/۳۶۸.</ref> و قرآن را کتاب خدا شناساند.<ref>کهف، ۲۷.</ref> در زمان پیامبر(ص) [[کاتبان وحی]] ازجمله [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] آیات الهی را ثبت و ضبط و کتاب «قرآن» را تدوین کردند.<ref>کتانی، التراتیب الاداریه، ۱/۱۱۵ ـ ۱۱۶.</ref>

از نخستین قرن‌های اسلامی بسیاری از مسلمانان، ازجمله ایرانیان به کسب [[علم]] و دانش و تألیف و تصنیف پرداختند و صنعت کاغذسازی که ماده اصلی کتاب بود در بسیاری از شهرهای [[ایران]] رواج یافت.<ref>رجبی، کتابخانه در ایران، ۲۵.</ref> با گسترش تألیف و تصنیف در میان مسلمانان، تأسیس کتابخانه نیز در دستور کار قرار گرفت و نخستین کتابخانه‌ عمومی مسلمانان با نام کتابخانه بیت‌الحکمه در بغداد به دستور [[هارون‌الرشید]] و به همت [[مأمون عباسی]] ساخته شد.<ref>مدیر شانه‌چی، کتاب و کتابخانه در اسلام (مجموعه مقالات)، ۷۲.</ref>

نشر گسترده کتاب در ایران عملا پس از ورود نخستین دستگاه‌های چاپ در عصر [[صفویه]] آغاز شد. پس از آن در عصر [[قاجار]] چند چاپخانه سنگی و سربی تأسیس شد که به کار چاپ و نشر می‌پرداختند.<ref>رنجبری، تحولات نشر کتاب در دهه ۷۰، ۴.</ref> با سقوط قاجار دوره تازه‌ای در فعالیت‌های چاپی ایران شکل گرفت که بر چاپ کتاب تأثیر زیادی گذاشت.<ref>آذرنگ، نشر کتاب در ایران: سیر اجمالی تحول، مانع‌ها و چالش‌ها، ۹۳ ـ ۹۴.</ref> استبداد سیاسی و خفقان فکری در دوره [[حکومت پهلوی]]، جامعه آن روز را در آزادی نوشتن، تألیف، ترجمه و به طور کلی گسترش امر چاپ و نشر کتاب در تنگنا گذاشته بود؛<ref>رنجبری، تحولات نشر کتاب در دهه ۷۰، ۵.</ref> ازجمله در این دوران چاپ و انتشار کتاب‌های [[امام‌خمینی]] حتی توضیح المسائل ممنوع بود و در برخی موارد، کتاب‌های ایشان به نام افراد دیگر به چاپ می‌رسید.<ref>خانه کتاب، اسنادی از سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی در دوران پهلوی دوم، ۱/۴۷۵ و ۲/۷۰۰ و ۷۲۳.</ref>

از سوی دیگر، واژه کتاب در مجموع ۲۵۷ بار در قرآن به‌کار رفته و دارای معانی گوناگونی چون نامِ قرآن کریم، تورات، انجیل، نامه اعمال خلایق، لوح محفوظ و غیره است.<ref>خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۲/۱۸۶۳ ـ ۱۸۶۴.</ref> خداوند متعال مجموعه [[آیات]] قرآن کریم را «کتاب» خوانده است.<ref>بقره، ۲ و ۴۴؛ فصلت، ۳؛ احقاف، ۱۲.</ref> [[پیامبران(ع)]] نیز همراه با «کتاب» به پیامبری برگزیده شده‌اند.<ref>حدید، ۲۵.</ref> پیامبر اکرم(ص) در آغاز [[بعثت]] به خواندن امر شد<ref>علق، ۱.</ref> و خداوند به قلم سوگند خورد؛<ref>قلم، ۱.</ref> از این‌رو با تأکیدهای خداوند و پیامبر(ص)، فرهنگ شفاهی جاهلی به فرهنگ کتاب‌محور تبدیل شد و به‌تدریج [[تمدن اسلامی]] بر مبنای کتاب شکل گرفت؛ بنابراین فرهنگ اسلامی فرهنگی کتاب‌محور است.<ref>نوری، محورریت کتاب در فرهنگ اسلامی، ۱۱.</ref>

احادیثی نیز درباره کتاب و کتابت وجود دارد که لحن و ادبیات آنها به گونه‌ای است که مسلمانان را به خواندن، نوشتن و دانش‌آموختن تشویق می‌کنند.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۵۲؛ نوری، محورریت کتاب در فرهنگ اسلامی، ۲۱.</ref> [[امام‌صادق(ع)]] کتاب را اسم اکبر خداوند دانسته که در نهاد انبیا(ع) به ودیعه گذاشته شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۲۹۳؛ طریحی، مجمع البحرین، ۲/۱۵۴ و ۴/۲۸۶.</ref> در [[حدیث]] دیگری آمده است که کتابت و نگارش از مواردی است که خداوند به انسان ارزانی کرده تا اخبار گذشتگان را برای آیندگان و خبرهای بازماندگان را برای کسانی که حضور ندارند، بنویسند.<ref>مفضل، توحید المفضل، ۷۹ ـ ۸۰.</ref>  

==معیارهای کتاب مفید==

[[امام‌خمینی]]، از نگاه تربیت دینی، به صورت کلی معیارهای کتاب‌‌های مطلوب را آن می‌دانست که به تزکیه و تهذیب نفس منجر شوند،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۵۵.</ref> احکام و نکته‌های اخلاقی را به طور مکرر برای مخاطبان شرح دهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۵۳ ـ ۲۵۴.</ref> و بتوانند پرسش‌های دینی را به صورتی غیر شبهه‌ناک پاسخ گویند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۱۹.</ref>

امام‌خمینی درباره نوع کتاب‌هایی که چاپ می‌شد بسیار حساس و تأکید داشت پیش از نشر کتاب باید یک گروه اهل علم و متخصص بر محتوای کتاب نظارت دقیق داشته باشند. کار این گروه علاوه بر ارزش زیاد، بسیار حساس است؛ زیرا لغزش آنان به نشر آثار انحرافی می‌انجامد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۷۵.</ref> چنان‌که به برخی کتاب‌هایی که هیئت‌های گزینش سراسر کشور به بهانه پرسش‌های دینى و ایدئولوژى اسلامى منتشر کرده بودند و سرشار از پرسش‌های غیر مربوط به اسلام و احیاناً مستهجن بود، شدیدآً اعتراض کرد و دستور جمع‌آوری آن کتاب‌ها و انحلال آن هیئت‌ها را صادر کرد‏.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۱۹.</ref>

در نگاه امام‌خمینی معیار شناخت کتاب مضر آن است که جامعه را به سوی تباهی، [[غرب‌زدگی]] و رشد [[دیکتاتوری]] می‌برد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۷۰.</ref> یا به [[تفرقه دینی]] می‌انجامد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۲۱.</ref> به طور کلی ایشان «[[کتب ضلال]]» را کتاب‌های مضر به حال جامعه می‌دانست. فقیهان درباره «کتب ضلال» بحث کرده‌اند و نگهداری، مطالعه، تدریس و تکثیر آن را اجمالاً حرام دانسته‌اند.<ref>منتظر قائم، آزادی‌های شخصی و فکری (از نظر امام‌خمینی و مبانی فقهی آن)، ۱۱۷.</ref> از نظر امام‌خمینی نگهداری کتب ضلال و نسخه‌برداری و تکثیر و خواندن و درس‌گرفتن و تدریس آنها اگر هدف صحیحى در آن نباشد، حرام است؛<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۳.</ref> چنان‌که روشن‌ترین مصداق کتب ضلال، کتاب آیات شیطانی نوشته [[سلمان رشدی]] است که امام‌خمینی حکم به قتل وی را داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۶۳.</ref>

امام‌خمینی از نظر مصداقی، غنى‌ترین کتاب عالم در [[تعلیم و تربیه|تعلیم]] و [[تربیت]] را ‏کتاب قرآن می‌دانست؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۱۵.</ref> زیرا در [[حجاب و نگاه|نگاه]] ایشان [[قرآن کریم]] کتاب زندگی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۷۸ و ۳۹۵.</ref> [[انسان‌سازی]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۳۰؛ ۴/۴۴۸؛ ۶/۴۲ و ۷/۴۱۵.</ref> تحرک و جنبش،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۱۸۷.</ref> حرکت‌بخش از طبیعت به غیب، از مادیت به معنویت و حرکت‌بخش در راه [[عدالت]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۹۱.</ref> است؛ به گونه‌ای که [[عرب]] پیش از اسلام را به حرکت درآورد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۹.</ref> چنان‌که [[نهج البلاغه]] نیز کتاب است که ایشان آن را از مفیدترین کتاب‌ها شمرده و آن را نازله روح [[امیرالمؤمنین(ع)]] براى تعلیم و تربیت خفتگان در بستر منیت و در حجاب خودخواهى و مجموعه‌ای شفابخش براى دردهاى فردى و اجتماعى شمرده است و ابعادى به اندازه یک انسان و یک جامعه بزرگ انسانى دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۴۸.</ref> [[صحیفه سجادیه]] نیز که در نگاه ایشان نمونه کامل قرآن صاعد و بزرگ‌ترین مناجات عرفانى در خلوتگاه انسان است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۰۹.</ref> و [[مفاتیح الجنان]] اثر [[شیخ‌عباس قمی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۲.</ref> نیز از کتاب‌های مورد اهتمام ایشان بوده است.

افزون بر رشد کمّی وضع کتاب و کتابخانه‌ها در پس از انقلاب، محتوای کتاب‌ها نیز تغییر یافت. پس از انقلاب اسلامی، نه تنها بساط کتاب‌های فاسد و ضد اسلام و قرآن برچیده شد، بلکه کتاب‌های زیادی با موضوعات گوناگون قرآنی، اخلاقی، اعتقادی، [[تاریخ اسلام]] و مسائل تربیتی و پرورشی چاپ و منتشر شد. چاپ دانشنامه‌های بزرگ از دیگر اقدام‌هایی بود که پس از انقلاب صورت گرفت.<ref>حری، دایرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، ۱/۸۲۳.</ref> از سوی دیگر، در زمینه‌های کتاب کودک تحول زیادی رخ داد و کتاب‌های اسلامی فراوانی در موضوع‌های مختلف و فراخور نیاز کودکان، در قالب داستان و شعر تألیف و منتشر شد.<ref>مؤسسه فرهنگی قدر، کرانه‌های نور، ۱/۴۷۹.</ref>

یکی از اشکالات کلی امام‌خمینی به وضع نشر در دوره پهلوی نبود [[آزادی]] برای نشر کتاب سالم، بی‌توجهی به کتاب و کمبود مراکز نشر و کتابخوانی، به گونه‌ای که مراکز فساد و مشروب‌فروشی‌ بیشتر از کتاب‌فروشی و کتابخانه بود.<ref>مؤسسه فرهنگی قدر، کرانه‌های نور، ۳/۴۰۴؛ ۴/۲۰۱، ۳۹۸ و ۶/۱۵.</ref> دیگر اینکه بر خلاف قانون اساسى و پشتیبانی دولت، نوشته‌های گمراه‌کننده و مخالف با نص قرآن و دین مقدس منتشر مى‏شد؛ ازجمله کتاب انتقاد که بر رد [[قرآن مجید]] نوشته شد؛ اما دولت کسى را بازخواست نکرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۲.</ref>

محتوای کتاب‌های درسی نیز در دوران پیش از انقلاب مطلوب نبود، به گونه‌ای که امام‌خمینی تنها چند روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی دستور داد کتاب‌هاى درسى در تمامی پایه‌ها را تغییر اساسى دهند و آنچه از عکس و مطالبى که به نفع [[استعمار]] و [[استبداد]] است تصفیه و دروس انقلابى و اسلامى که فرزندان کشور را بیدار و جوانان را مستقل و آزاده بار آورد، جایگزین آن کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۹۴.</ref> ‏ ایشان برای نظارت بر محتوای کتاب‌های درسی به رئیس [[شورای عالی انقلاب فرهنگی]] وقت مأموریت داد تا برای جلوگیرى از تحریف تاریخ بر تدوین کتاب‌هاى درسى نظارت کند و گزارش آن را به ایشان بدهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۹۴ ـ ۲۹۶.</ref>  

همه کسانی که با امام‌خمینی ارتباط نزدیک داشته‌اند از علاقه و جدیت ایشان در مطالعه سخن گفته‌‌اند؛<ref>خمینی، مصاحبه، ۱/۱۰۷، ستوده و برادری، جلوه‌های معلمی امام‌خمینی، ۵۵.</ref> چنان‌که ایشان در زمان مرجعیت [[سیدحسین بروجردی]] که مسئولیت [[رهبری]] مبارزه را نداشت، بسیاری از وقت خود را صرف مطالعه می‌کرد.<ref>ستوده و برادری، جلوه‌های معلمی امام‌خمینی، ۵۶ ـ ۵۷.</ref> ایشان در ۲۷سالگی نخستین کتاب خود با مضامین عرفانی را نگاشت<ref>فهری، ۵.</ref> و در ۴۲سالگی با وجود گرفتاری‌های فراوان علمی، با اطلاع از انتشار [[کتاب اسرار هزارساله حکمی‌زاده]] در ردّ [[اسلام]] و [[تشیع]]، به مدت دو ماه تمام درس‌های خود را تعطیل کرد و به نگارش کتاب کشف اسرار در رد ادعاهای این شخص پرداخت<ref>سبحانی، مصاحبه، ۴/۱۹۶.</ref> و پس از آن نیز کتاب‌های متعددی نگاشت. در مجموع آثار ایشان شامل تألیفات، تقریرات و شرح‌ها (به غیر از مجموعه صحیفه امام) به ۴۴ عنوان می‌رسد.<ref>مؤسسه تنظیم، کتابشناسی، ۶۷ ـ ۶۸.</ref>

امام‌خمینی خود کتابخانه‌ای را به نام کتابخانه ولی‌عصر(ع) برای مطالعه طلاب تأسیس کرده بود که روبه‌روی مدرسه حجتیه قرار داشت و بر لزوم استفاده طلاب از آن و عدم استفاده شخصی از آن تأکید داشت؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۹۲.</ref> اما پس از تبعید ایشان [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک)، در سال ۱۳۴۶ در بازرسی از خانه ایشان تمام مدارک و کتاب‌های شخصی ایشان و نیز کتاب‌های این کتابخانه که کتابخانه ولی‌عصر(ع) نام داشت، شامل ۹۸ جعبه محتوی ۷۳۵۰ جلد کتاب چاپی، یک جعبه محتوی ۳۴ جلد کتاب خطی و سه جعبه چوبی و مقوایی، حاوی اوراق متفرقه و آلبوم عکس و نامه بود، ضبط و به ساواک منتقل کرد. ساواک در سال ۱۳۴۹، درخواست کرد این کتاب‌ها به کتابخانه دانشگاه تهران یا کتابخانه ملی، تحویل داده شود.<ref>امام‌خمینی، سیر مبارزات امام، ۱۶/ ۴۶۸ ـ ۴۹۱، ۵۴۳، ۶۵۰ و ۶۸۴.</ref> ایشان در سال ۱۳۵۹ در گزارش اموال خود به [[قوه قضاییه]] برابر اصل ۱۴۲ قانون اساسی، به غارت کتاب‌های خود در رژیم پهلوی و اینکه نمی‌داند چه تعداد بوده اشاره کرده است؛ همچنین به چند جلد محدود کتاب که در [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] از سوی نویسنگان به ایشان هدیه شده است و اندک است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۲۳ ـ ۵۲۴.</ref>

امام‌خمینی بر ضرورت کتابخوانی تأکید<ref>امین‌زاده، قلمرو علم و دین و بینش امام‌خمینی، ۱/۵۱.</ref> و به اطرافیان نیز سفارش می‌کرد کتاب بخوانند؛<ref>ستوده و برادری، جلوه‌های معلمی امام‌خمینی، ۱۶۷.</ref> چنان‌که خود ایشان در روز اطلاع از درگذشت فرزند خود [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] نیز ساعت مطالعه روزانه خود را تغییر نداد و طبق برنامه به مطالعه پرداخت.<ref>ستوده و برادری، جلوه‌های معلمی امام‌خمینی، ۵۸.</ref> [[سیداحمد خمینی]]، نیز از مطالعه امام‌خمینی و دامنه گسترده علایق ایشان از رمان و تاریخ تا کتاب‌های سیاسی سخن گفته است.<ref>خمینی، مصاحبه، ۱/۱۰۷</ref> ازجمله کتاب‌هایی که امام‌خمینی آنها را مطالعه و به دیگران نیز مطالعه آنها را توصیه کرد، می‌توان به کتاب‌های [[سیدمحمدباقر صدر]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۸۰.</ref> کتاب‌های [[سهروردی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۲۴.</ref> و [[فصوص الحکمِ ابن‌عربی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۷.</ref> و آثار [[مرتضی مطهری]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۲۵.</ref> اشاره کرد. افزون بر کتاب‌های رایج حوزوی از دیگر آثاری که امام‌خمینی به مطالعه آنها پرداخت و اینجا و آنجا ذکر شده است، می‌توان به طهارة الاعراق ابن‌مسکویه،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۳۳.</ref> اثولوجیای ارسطاطالیس‏،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۳.</ref> اثر جامعه‌شناختی گوستاو لوبون، متفکر فرانسوی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۸۲.</ref> ستایش از موش و گربه عبید زاکانی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۴۱.</ref> کتاب‌های ابوعلی‌سینا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۳۲ و ۱۴/۳۶۱.</ref> و غرب‌زدگی جلال آل احمد<ref>کیهان، روزنامه، ۳.</ref> اشاره کرد. ایشان در خرداد ۱۳۴۲ که در تهران در بازداشت بود، از دوست خود سیدمحمدصادق لواسانی دو کتاب مستدرک الوسائل (ج۳) و تاریخ مشروطیت سیداحمد کسروی را درخواست کرده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۵۰۵.</ref> و در اول مرداد این سال مجموعه‌ای از کتاب‌های فقهی و اصولی خود را دریافت کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۵۰۷.</ref>

امام‌خمینی همچنین بر نگهداری، تأسیس و گسترش کتابخانه‌هایی نظیر کتابخانه [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی|سیدشهاب‌الدین مرعشی]] تأکید می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۲۰.</ref> و طی حکمی از نخست‌وزیر وقت، [[میرحسین موسوی]] خواست هرگونه امکانات لازم را برای ارتقای وضعیت این کتابخانه فراهم کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۲۰.</ref> ایشان گاهی از سهم امام(ع) برای نشر کتاب‌های مذهبی بودجه‌ای اختصاص می‌داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۹۶.</ref>

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امین‌زاده، محمدرضا، قلمرو علم و دین و بینش امام‌خمینی، چاپ‌شده در مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی امام‌خمینی و احیای تفکر دینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

* انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.

* گلی‌ زواره قمشه‌ای، غلامرضا، فرازهای فروزان، پژوهشی در سیره اخلاقی، تربیتی و عرفانی حضرت امام‌خمینی، قم، حضور، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* منتظر قائم، مهدی، آزادی‌های شخصی و فکری (از نظر امام‌خمینی و مبانی فقهی آن)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* همایون فرخ، رکن‌الدین، تاریخچه کتاب و کتابخانه در ایران سیر تحول زبان و ادبیات و هنر در ایران باستان(۳)، مجله هنر و مردم، شماره ۴۵ ـ ۴۶، ۱۳۴۵ش.