عقل (موجود مجرد): تفاوت میان نسخه‌ها

عقل در ریشه لغوی به معنای، منع، امساک و جلوگیری،<ref>جوهری، الصحاح، ۵/۱۷۶۹.</ref> بستن و نگه‌داشتن<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۱/۴۵۸.</ref> آمده است. همچنین به غریزه‌ای که انسان با آن آمادگی فهم خطاب و سخن را خواهد داشت عقل گفته می‌شود<ref>فیومی، المصباح المنیر، ۴۲۳.</ref> و از آن جهت که جهل را حبس و منع می‌کند، عقل نامیده می‌شود.<ref>مصطفوی، التحقیق، ۸/۱۹۵.</ref> عقل در اصطلاح [[فلاسفه]] به دو معنا آمده است: یکی ناظر به جنبه وجودشناختی (مخلوق اول و نخستین مراتب وجود)<ref>میرداماد، القبسات، ۳۸۰ و ۳۹۶؛ ملاصدرا، اسرار الآیات، ۷۸–۷۹.</ref> و دیگری ناظر به جنبه [[معرفت‌شناختی]] (عقل بشری) است<ref>فارابی، فصول، ۵۰–۵۱؛ ابن‌سینا، الحدود، ۲۴۰.</ref> {{ببینید|عقل (قوه ادراک)}}. عقل به معنای اول موجودی تام است که در ذات و فعلش مجرد و واسطه فیض میان عالم الوهی و عالم طبیعی است و گاهی در لسان شرع به آن ملک یا [[فرشته]] گفته می‌شود.<ref>ملاصدرا، شرح الهدایه، ۴۱۰؛ ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۱/۲۲۶–۲۲۷؛ ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۶/۲۵۳.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز عقل را به معنای اول، جوهری می‌داند که در ذات و فعل، [[مجرد]] است و به [[جسم]] تعلق ندارد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۳۵۹.</ref>

بحث از عقل به معنای جوهر مجرد، ابزار و اساس شناخت جهان ماورای طبیعت و عالم روحانیت است و پیشینه‌ای طولانی در کتاب‌های فلسفی و عرفانی دارد و مورد قبول اکثر فلاسفه است.<ref>ابن‌سینا، التعلیقات، ۱۰۰؛ ابن‌سینا، المبدأ و المعاد، ۷۹؛ ابن‌رشد، تفسیر مابعد الطبیعه، ۳/۱۷۰۲–۱۷۰۵.</ref> در فلسفه یونان نیز به این بحث توجه شده است.<ref>افلوطین، تحقیق عبدالرحمن بدوی، ۵۶.</ref> در فرهنگ اسلامی از آن با واژگانی نظیر قلم، امر<ref>قلم، ۱؛ علق، ۴؛ اسراء، ۸۵.</ref> و مَلَک<ref>احزاب، ۵۶؛ آل عمران، ۱۸.</ref> تعبیر و به عقول و مفارقات تطبیق شده است.<ref>آملی، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم، ۵/۳۶۹؛ ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۱/۲۱۷.</ref> در [[حدیث|روایات اسلامی]] وجود موجودی مجرد و تام، در قوس نزول تأیید شده است.<ref>کلینی، کافی، ۱/۱۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱/۹۷.</ref> در فلسفه اسلامی بسیاری از مبانی در مباحث [[نفس]] و هستی‌شناسی با بحث عقل مرتبط است<ref>ابن‌سینا، النجاة، ۶۵۶؛ ابن‌سینا، المبدأ و المعاد، ۷۹؛ شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۴/۸۸.</ref>؛ گرچه متکلمان و محدثان وجود عقول و مفارقات را نپذیرفته‌اند.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۵۶/۲۰۳–۲۰۴.</ref>

امام‌خمینی در کتاب‌های فلسفی و عرفانی خود<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۶۲–۳۶۳؛ امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۶۴–۶۵؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۸۰–۱۸۱ و ۲۳۲–۲۳۴؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۵۹، ۶۵–۶۶ و ۷۱.</ref> به‌ویژه در [[شرح حدیث جنود عقل و جهل (کتاب)|کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل]]<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۲–۲۴.</ref> به تحلیل و بررسی حقیقت و جایگاه عقل مجرد پرداخته است و ثبوت آن و عوالم عقلیه را موافق [[قرآن|آیات]] و روایات شمرده است.

[[حکما]] عوالم وجودی را به دو عالم امر و خلق تقسیم می‌کنند. موجودات مادی در عالم خلق می‌باشند اما هرآنچه از حیطه حس و خیال و مقدار و مکان خارج باشد، عالم امر است.<ref>غزالی، مجموعة رسائل، ۱۱۸؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۳۲۸.</ref> عالم امر عالم عقول و مجردات می‌باشد که دارای بعد زمانی نبوده و غیر متناهی‌اند.<ref>فارابی، فصوص الحکم، ۷۱–۷۲ و ۸۶.</ref> [[ملاصدرا]] به صراحت بیان می‌کند که عالم امکان و [[ماهیت]]، منحصر در عالم خلق است نه عالم امر.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۶/۳۰۲؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۴۵۰.</ref> از این‌رو وی عقول را از آن جهت که فانی در حق‌تعالی هستند، جزو مخلوقات به‌شمار نمی‌آورد و جایگاه عقول را در صقع ربوبی می‌داند.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۷/۲۶۸.</ref> آنها باقی به بقای حق و موجود به وجود او هستند، نه موجود به ایجاد او.<ref>سبزواری، تعلیقات شواهد، ۴۸۰ و ۶۰۳.</ref> بنابر نظر ملاصدرا، مفارقات، وجود فی نفسه ندارند و وجودشان مستهلک در بحر [[احدیت و واحدیت|احدیت الهی]] است.<ref>ملاصدرا، العرشیه، ۲۳۲.</ref>

[[ماهیت]] به دو قسم اعتباری و حقیقی تقسیم می‌شود:

# ماهیت اعتباری اگرچه باعث تمایز و معرفی اوصاف ذات می‌شود اما متشکل از جنس و فصل اعتباری است و معرِّف حقیقی شیء و حدّ واقعی آن نخواهد بود<ref>سبزواری، الحاشیة علی الهیات، ۶۳.</ref>  

برخی حکما عقول را وجودات خالص و انوار بدون ماهیت و ظلمت می‌دانند که از جهت ذات و فعل، مجرد از ماده و عوارض آن‌اند.<ref>←ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۸/۳۴۹؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۵/۱۵۰–۱۵۳.</ref> عقول از عالم وحدت‌اند که از فرط فعلیت و کمال، به منزله موجودی واحدند که دارای جهات فاعلی و ایجادی متعدد می‌باشند.<ref>ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ۱۵۲.</ref> به اعتقاد حکما موجوداتِ مجرد قدیمی‌اند؛ زیرا فیض حق و نور وجود همواره بر آنها می‌تابد و صرف امکان ذاتی‌شان، برای ایجادشدن آنها کافی است، بدون اینکه نیازمند زمان، مکان و استعداد باشند.<ref>لاهیجی، شرح رسالة المشاعر، ۳۰۵–۳۰۸.</ref>

فلاسفه عقول را به عقول طولی و عرضی (متکافئه) تقسیم کرده‌اند.<ref>ابن‌سینا، الشفاء، ۴۰۱، شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۴۵۱–۴۵۲؛ قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۳۷–۳۵۶.</ref> معروف میان [[فلاسفه مشا]]ء این است که عقول طولی، محدود به ده عقل‌اند<ref>ابن‌سینا، النجاة، ۶۴۸؛ ابن‌سینا، الشفاء، ۴۰۱.</ref>؛ اما حکمای اشراق علاوه بر عقول طولی، به مدد [[امکان اشرف|قاعده امکان اشرف]]، به عقول عرضی نیز معتقدند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۴۵۱–۴۵۲؛ قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۳۷ و ۳۵۶؛ ← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۷/۲۴۴.</ref> این عقول پس از عقل اول می‌باشند که از آنها به [[مثل افلاطونی|مُثُل افلاطونی]] نیز تعبیر می‌شود<ref>قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۳۷–۳۳۹؛ ← ملاصدرا، مجموعه رسائل فلسفی، ۲۸۵.</ref>؛ چنان‌که بعضی روایات نیز وجود مُثُل را تأیید می‌کنند.<ref>صدوق، التوحید، ۲۷۹.</ref>

امام‌خمینی ضمن بیان اقسام عقول،<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۴۰۵.</ref> نظر فلاسفه مشاء مبنی بر انحصار عقول در عقول ده‌گانه را مردود می‌شمرد و آن را متأثر از رصد منجمان می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۸۱.</ref> به اعتقاد ایشان اگر حکیم به برهان عقلی بسنده کند، عقول را غیر متناهی می‌یابد، چنان‌که [[اشراقیون]]<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۴۵۱–۴۵۲ و ۲/۱۳۹–۱۴۰.</ref> رصد را در نظر نگرفته و قائل به عقول غیر متناهی شده‌اند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۸۱.</ref> ایشان مُثُل افلاطونی را از مسائل اختلافی میان [[افلاطون]] و [[ارسطو]] می‌داند که [[ملاصدرا]] میان این دو گفته را جمع کرده است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۹۰–۹۱.</ref> ایشان مُثُل افلاطونی را موافق تحقیق دانسته<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۷۷.</ref> و آنها را قضای تفصیلی حق می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۸۴.</ref> مُثل افلاطونی یا مُثل نوری همان رب‌النوع است که واسطه فیض به مادون خود و موجودات مادی است و از آنها در اصطلاح اشراقیون به اصنام نیز تعبیر می‌شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۱۵.</ref> طبق این گفته برای هر نوعی از انسان و حیوان، یک فرد عقلانی در عالم عقل هست که جامع تمام کمالات افراد این نوع به صورت وجود مجرد و بسیط است و مربی افراد نوع خود است و تمام حیثیات کمالی وجود افراد در آنجا به صورت وحدت جمعی وجود دارد<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۸۳.</ref>؛ از این‌روی رب‌النوع همان وجود جوهری محیط و تام عقلانی است که به عقیده اشراقیون<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۴۶۳ و ۲/۱۵۴–۱۶۷.</ref> این وجود کلی، بر افراد نوع خود احاطه تام دارد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۳ و ۴۶.</ref> به عقیده امام‌خمینی انسان با جسم مادی خود نمی‌تواند با چنین موجود نوری اتصال برقرار کند، بلکه باید با جوهری مجرد همچون [[نفس]] به آن متصل شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۳.</ref>

بحث از صادر نخستین در [[فلسفه]] و [[عرفان]] یکی از مباحث مهم است و در مکاتب فلسفی و عرفانی، آرای مختلفی دربارهٔ آن ارائه شده است. فلاسفه در اصل پذیرش موجودی مجرد از ماده به عنوان صادر نخستین و مجرای فیض، اتفاق‌نظر دارند که در فلسفه مشاء از آن به عقل اول<ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۲۴۰–۲۴۲.</ref> و در فلسفه اشراق از آن به نور اول، نور اقرب و بهمن<ref>قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۱۱.</ref> تعبیر می‌شود؛ اما برخی محدثان با این گمان که اعتقاد به عالم عقلی و عقل مجرد، مستلزم نفی حدوث عالم است، منکر وجود عقل به عنوان موجودی مجرد شده‌اند.<ref>مجلسی، مرآة العقول، ۱/۲۷، ۶۶ و ۱۰۱.</ref> فلاسفه با توجه به [[قاعده الواحد|قاعده «الواحد لایصدر عنه الا الواحد»]] صادر نخستین را عقل اول می‌دانند و بر اساس سلسله‌مراتبی که برای موجودات قائل‌اند، بر مدعای خود براهینی اقامه کرده‌اند.<ref>ابن‌سینا، الشفاء، ۳۶۳ و۴۰۶؛ خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۲۴۴–۲۵۱؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۵/۱۲۹–۱۳۵.</ref> [[عرفا]] نیز با پذیرش قاعده «الواحد» بر اساس وحدت شخصی وجود به بحث از صادر نخستین پرداخته‌اند و بر این باورند که نخستین صادر از حق‌تعالی وجود منبسط یا وجود عام است که از صقع ربوبی آغاز گشته و تمام مراحل وجود را دربر می‌گیرد<ref>فناری، مصباح الانس، ۹۲ و ۱۹۳–۱۹۴.</ref> {{ببینید|نفس رحمانی}}.

امام‌خمینی طبق مبانی عرفانی و فلسفی از صادر نخستین با تعابیری چون وجود عام، واسطه فیض، نور پیامبر، عقل مجرد، عقل اول و [[حقیقت محمدیه|حقیقت محمدی]] یاد کرده<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۵۵ و۶۴–۶۵؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۳۲ و ۲۸۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷–۱۳۸؛ امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۶۴–۶۵.</ref> و معتقد است فیض از عالم بالا به موجود پایین‌تر نمی‌رسد، مگر پس از اینکه از این واسطه بگذرد.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۵۵.</ref> ایشان در بیان حقیقت عقل اول با استناد به بعضی آیات<ref>نور، ۳۵.</ref> و روایات<ref>کلینی، کافی، ۱/۲۱.</ref> آن را نخستین خلق از روحانیان و نخستین تعین از فیض منبسط و نور اشراقی حق می‌داند<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۱ و ۲۶.</ref> که باطن عقول جزئی و مبدأ همه عوالم خلقی است و از آن به عقل کل تعبیر می‌شود.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۱–۲۳.</ref> این عقل داخل در عالم خلق و از تنزلات عالم امر است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۵.</ref> ایشان با استناد به قاعده الواحد و لزوم سنخیت میان علت و معلول، بر این باور است که علتی که از همه جهات بسیط است (حق‌تعالی) و هیچ جهت کثرتی در آن نیست، معلول او نیز باید بسیط و واحد باشد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۷۳–۳۷۴.</ref> امام‌خمینی با دو رویکرد فلسفی و عرفانی به بحث از صادر نخستین پرداخته است.

امام‌خمینی با تبیین این مطلب که صادر نخستین (عقل اول) نمی‌تواند واجب‌الوجود باشد، بلکه اولین مخلوق است، به اثبات آن پرداخته و آن را صرف فعلیت و بساطت دانسته است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۷۰–۲۷۴، ۳۶۲–۳۶۴ و ۳۶۷–۳۶۸.</ref> ایشان مانند دیگر فلاسفه<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۲/۳۳۱–۳۳۲.</ref> ویژگی‌هایی برای عقل اول ذکر کرده است:

عقل اول در عین وحدت، جامع تمام کمالات است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۵۶.</ref> و هویت آن امری واحد و بسیط است، بدون آنکه کثرتی در آن باشد و با اینکه [[علم]]، [[قدرت]] و [[اراده]] و حیات دارد، این‌گونه نیست که هر یک از علم و قدرت حیثیتی جداگانه داشته باشند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۸۸.</ref> عقل اول همچنین جامع میان [[ظهور و بطون]] و نافذ در ملک و ملکوت است و از مقام رافع خود بدون تجافی به پایین‌ترین مرحله نزول می‌کند.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۷۱–۷۲.</ref>

# ادبار نزول و ورود به عالم کثرت و طی کردن عوالم در سیر نزولی است؛ یعنی حقیقت ادبار همان ظهور نور از ماورای حجاب‌های غیبی در آینه تعینات خلقی است که با ترتیب نزولی و مرتبه‌ای پس از مرتبه دیگر تا عالم شهادت مطلق که طبیعت کل آینه آن است<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۹–۴۰.</ref>؛ اما اقبال بازگشت از کثرت به وحدت و طی کردن عوالم در سیر صعودی است؛ یعنی همان رجوع طبع کل به مثال کل، نفس کل، عقل کل و سرانجام [[فنا|فناء]] کلی است «کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ»<ref>اعراف، ۲۹.</ref> و در نهایت به قیامت کبری می‌رسد<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱.</ref>؛

# اقبال و ادبار عقل همان [[تجلی]] در تحت اسما ظاهر و باطن است که به‌طور دایم و به نحو تجدد در امثال واقع می‌شود.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱.</ref> بنابر نظر امام‌خمینی ازجمله ثمره‌های این قول تبیین صحیح حدوث زمانی به مشرب عرفانی است<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱.</ref> {{ببینید|حدوث و قدم}}.

ادبار عقل جزئی غفلت از حق و استغراق در خلق است؛ یعنی توجه به کثرت، اشتغال به تعینات برای اکتساب کمالات و ترقی باطنی و روحی<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۲–۴۳.</ref>؛ زیرا از زمانی که [[شیطان]] بر [[آدم(ع)]] مسلط شد، باب کثرت و راه کمال و استکمال بلکه باب جلاء و استجلاء باز شد، هرچند این طریق در مذهب [[محبت و عشق]] خطا شمرده می‌شود، اما در طریق عقل به عنوان سنت الهی، لازم و حتمی است<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۲–۴۳.</ref> و لازمه آن ورود به عالم دنیا است و ممکن است مراد خداوند از آیه «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاَّ وارِدُها»<ref>مریم، ۷۱.</ref> همین معنا باشد؛ زیرا عالم طبیعت صورت [[جهنم]] است و جهنم باطن آن می‌باشد،<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۶.</ref> هرچند برای کمّلین این جهنم خاموش است؛ زیرا جلوه نور عقل کل آنها، سراسر طبیعت را مقهور حکم خود کرده و ظلمت عالم طبیعت از اول تا مطلع‌الفجرِ یوم‌القیامه برای آنها [[لیلةالقدر]] است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۶–۴۷.</ref> بر این اساس ورود عقل به عالم طبیعت ورود با سلامت است اما اقبال عقول جزئیه؛ همان خرق حجاب‌های هفت‌گانه میان حق و خلق است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۳.</ref>

از ویژگی‌های مهم عقل اول، نهایت درجه [[فقر]] او است؛ زیرا از طرفی عقل اول از تمام جهات عین ربط است و وجودی تبعی و عرضی دارد<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۳۳۶.</ref> و از سوی دیگر، درجه وجودی آن نسبت به سایر ممکنات، شدیدتر است؛ پس به واسطه امکان فقری، تعلق آن به مبدأ، شدیدتر از سایر موجودات است. این ویژگی در [[پیامبر اکرم(ص)|نبی خاتم(ص)]] نیز وجود دارد، چنان‌که در روایت نبوی(ص) آمده است: «فقر فخر من است»<ref>احسائی، عوالی اللئالی العزیزیة، ۱/۳۹.</ref> و این بیان مقام فقر و نورانیت نبی خاتم(ص) است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۶۳.</ref>

عقل اول به علت اینکه در غایت [[تجرد]] است، به تمام عوالم غیب و شهادت احاطه دارد، به گونه‌ای که سریان آن، سریان حقیقت بر رقیقت است.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۶۷.</ref> امام‌خمینی با استناد به روایتی<ref>کلینی، کافی، ۱/۲۱.</ref> علت انتساب خلق عقل به اسم «الله» و تجلی آن در مرآت عقل را تجلی به جمیع شئون و ظهور در تعینات خلقی عقل می‌داند.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۹؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۶۹–۷۰.</ref>

# نفس موجودی است که پس از حدوث از مراتب جسمانی به‌تدریج از قوه به فعلیت درآمده، معقولات اولی و سپس معقولات ثانی و نظری را درک می‌کند؛ اما نفس در این حرکت نیازمند محرک است و خود نمی‌تواند محرک خود باشد؛ همچنین قوه یا هیولی، عرض، جسم و جسمانی نیز نمی‌توانند محرک نفس باشند؛ زیرا آنها نیز نیازمند محرک هستند. تنها عقل و امر مجردند که صلاحیت محرک‌بودن نفس را دارند؛ زیرا عقل (عقل فعال) در مرتبه‌ای قرار دارد که نفس می‌تواند با ساحت تجردی خود با آن مرتبط و متحد گشته، کسب فیض کند و به حرکت ارتقایی خود بپردازد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۹۳–۴۹۵.</ref>

# در ادراک محسوسات، قوه مدرکه غیر از قوه حافظه است؛ زیرا برخی محسوسات درک می‌شوند و سپس مورد غفلت واقع می‌شوند و دوباره بازمی‌گردند و چون قوه مدرکه قوه انفعالی است و قوه حافظه و تذکر، قوه فاعلی است، ممکن نیست منفعل عین فاعل باشد؛ لذا در ادراک محسوسات دو قوه وجود دارد، اما در معقولات و ادراکات عقلی نمی‌توان قائل به دو قوه بود؛ بلکه نفس قوه درّاکی دارد و با آن مجردات را درک می‌کند و آن عقل انسانی است. به عبارت دیگر انسان دو عقل مجرد ندارد تا با یکی مجردی را درک کند و با دیگری حفظ کند وگرنه باید انسان دو صورت داشته باشد که این امکان ندارد؛ همچنین تعدد در مرتبه [[تجرد]] ممکن نیست؛ پس مخزن در مجردات، موجود عقلانی و عقل فعال است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۹۳–۴۹۵.</ref> [[فلاسفه]] قائل به ارتباط [[نفس]] به عقل فعال‌اند؛ اما دربارهٔ چگونگی ارتباط نفس با عقل فعال اختلاف دارند. برخی فلاسفه یونان با اعتقاد به [[اتحاد عاقل و معقول|نظریه اتحاد عاقل و معقول]] حصول صورت‌های عقلی برای نفس ناطقه را دستاورد اتحاد نفس با عقل فعال می‌دانند که برتر از اتصال با آن است<ref>←خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۲۹۴؛ ملاصدرا، شرح حکمة الاشراق، ۲/۵۰۴.</ref>؛ اما برخی فلاسفه اسلامی با این دیدگاه مخالفت کرده، دریافت‌کردن صور علمی از عقل فعال را تنها به سبب اتصال به عقل فعال می‌دانند.<ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۲۹۴–۲۹۵.</ref> ملاصدرا در این مسئله قائل به اتحاد است و ادراکات عقلی را به اتحاد نفس با عقل فعال تفسیر می‌کند.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۳/۳۳۵–۳۴۰ و ۵۱۰؛ شرح حکمة الاشراق، ۲/۵۰۴؛ مجموعه رسائل فلسفی، ۲۹۲.</ref>