عقل (موجود مجرد): تفاوت میان نسخه‌ها

[[امام‌خمینی]] در کتاب‌های فلسفی و عرفانی خود <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۶۲ ـ ۳۶۳؛ امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۶۴ ـ ۶۵؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۸۰ ـ ۱۸۱ و ۲۳۲ ـ ۲۳۴؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۵۹، ۶۵ ـ ۶۶ و ۷۱.</ref> به‌ویژه در [[شرح حدیث جنود عقل و جهل (کتاب)|کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل]] <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۲ ـ ۲۴.</ref> به تحلیل و بررسی حقیقت و جایگاه عقل مجرد پرداخته است و ثبوت آن و عوالم عقلیه را موافق آیات و روایات شمرده است.

==حقیقت عقول==

حکما [[عوالم وجودی]] را به دو عالم امر و خلق تقسیم می‌کنند. موجودات مادی در عالم خلق می‌باشند اما هرآنچه از حیطه حس و خیال و مقدار و مکان خارج باشد، [[عالم امر]] است <ref>غزالی، مجموعة رسائل، ۱۱۸؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۳۲۸.</ref>. عالم امر عالم عقول و مجردات می‌باشد که دارای بعد زمانی نبوده و غیر متناهی‌اند <ref>فارابی، فصوص الحکم، ۷۱ ـ ۷۲ و ۸۶.</ref>. [[ملاصدرا]] به صراحت بیان می‌کند که عالم امکان و [[ماهیت]]، منحصر در [[عالم خلق]] است نه عالم امر <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۶/۳۰۲؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۴۵۰.</ref>. از این‌رو وی عقول را از آن جهت که فانی در حق‌تعالی هستند، جزو مخلوقات به‌ شمار نمی‌آورد و جایگاه عقول را در صقع ربوبی می‌داند <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۷/۲۶۸.</ref>. آنها باقی به بقای حق و موجود به وجود او هستند، نه موجود به ایجاد او <ref>سبزواری، تعلیقات شواهد، ۴۸۰ و ۶۰۳.</ref>. بنابر نظر ملاصدرا، مفارقات، وجود فی نفسه ندارند و وجودشان مستهلک در بحر [[احدیت و واحدیت|احدیت]] الهی است <ref>ملاصدرا، العرشیه، ۲۳۲.</ref>.

# ماهیت اعتباری اگرچه باعث تمایز و معرفی اوصاف ذات می‌شود اما متشکل از جنس و فصل اعتباری است و معرِّف حقیقی شیء و حدّ واقعی آن نخواهد بود <ref>سبزواری، الحاشیة علی الهیات، ۶۳.</ref> {{ببینید|ماهیت}}.

از این‌رو ملاصدرا ذوات مجرده را به گونه حقیقی تحت مقوله ماهیت جوهر قرار نمی‌دهد <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۲/۴۴.</ref>. پس ماهیتی که از موجودات عالم امر و مفارقات نفی می‌شود، ماهیت حقیقی است که حدّ شیء بوده و از جنس و فصل حقیقی تشکیل شده و نشانه ترکّب ذات است اما ماهیت اعتباری حدّ منطقی نبوده، مستهلک در وجود است <ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۱/۱۹۸.</ref> و چون «ما هو» و «لم هو» در مفارقات یکی است از این‌رو ماهیات مفارقات مندکّ و فانی در حق‌تعالی است <ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۱/۱۹۷ ـ ۱۹۸.</ref>. بر این اساس ماهیت حقیقی، تنها برای موجوداتی ثابت است که مرکب از ماده و صورت بوده و به تبع آن دارای زمان و بُعد متناهی باشند <ref>سبزواری، اسرار الحکم، ۸۸.</ref>، اما موجوداتی که در کمال شدت وجودی بوده و دارای زمان و بعد مکانی نیستند، ماهیت حقیقی و منطقی به معنای حدّ شیء ندارند <ref>سبزواری، اسرار الحکم، ۸۸؛ سبزواری، تعلیقات شواهد، ۴۵۲.</ref>. بنابراین مفارقات هرچند دارای تعیّن و محدودیت در کمال وجودی هستند اما فاقد حدّ منطقی می‌باشند <ref>سبزواری، تعلیقات شواهد، ۴۵۲.</ref>. طبق این بیان حدّ را می‌توان لفظی مشترک میان حدّ منطقی و حدّ به معنای تنزّل وجودی و محدود بودن کمالات شمرد <ref>حسن‌زاده آملی، تعلیقه بر شرح منظومه، ۵/۱۵۵.</ref>.

برخی [[حکما]] عقول را وجودات خالص و انوار بدون [[ماهیت]] و ظلمت می‌دانند که از جهت ذات و فعل، مجرد از ماده و عوارض آن‌اند <ref>←ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۸/۳۴۹؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۵/۱۵۰ ـ ۱۵۳.</ref>. عقول از عالم وحدت‌اند که از فرط فعلیت و کمال، به منزله موجودی واحدند که دارای جهات فاعلی و ایجادی متعدد می‌باشند <ref>ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ۱۵۲.</ref>. به اعتقاد حکما موجوداتِ مجرد قدیمی‌اند؛ زیرا فیض حق و نور وجود همواره بر آنها می‌تابد و صرف امکان ذاتی‌شان، برای ایجادشدن آنها کافی است، بدون اینکه نیازمند زمان، مکان و استعداد باشند <ref>لاهیجی، شرح رسالة المشاعر، ۳۰۵ ـ ۳۰۸.</ref>.

# بنابر نظر [[فلاسفه مشاء]] عقول، ماهیت دارند یعنی عقول و مجردات به نحو اطلاق و عدم تحدید صادر نشده و به صرافت و بساطت حق‌تعالی نمی‌باشند؛ بلکه مقیّد به ماهیت و حدّ می‌باشند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۸۴ ـ ۱۸۵.</ref>؛

# بنابر مشرب [[حکمت متعالیه]] عقول و بسائط و مجردات دارای جنس و فصل حقیقی نیستند؛ به این معنا که در خود موجود مجرد جهت قوه‌ای باشد که مأخذ جنس و جهت فعلیتی باشد که مأخذ فصل باشد، بلکه دارای جنس و فصل اعتباری هستند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۶۹.</ref>؛ زیرا حدّ و تعیّن در نظام وجود غیر قابل تصدیق است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۸۶.</ref>. در مفارقات و مجردات صرف، امکان ذاتی برای ایجادشان کافی است، بدون اینکه نیازمند به امکان استعدادی باشند؛ زیرا امکان ذاتی همان مقام ذات شیء است که در تمام موجودات ممکن، هست و آنچه از مجردات نفی می‌شود امکان استعدادی است که همان حیثیت بالقوه و حیثیت بالفعل می‌باشد <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۸۱.</ref>.

امام‌خمینی همسو با بعضی [[حکما]] <ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۲/۱۴۴ ـ ۱۴۵ و ۱۵۵.</ref> از عقول به اسامی و اوصاف دیگری، چون انوار قاهره <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۳۶ و ۳/۱۱۱.</ref>، عقول مفارقه <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۹.</ref>، قلم <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۸۴؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۴۰.</ref>، عقول مقدسه و سرادقات جمال <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۲ و ۸۲.</ref> تعبیر می‌کند. عقول به اعتقاد ایشان کلمات تامات الهی‌اند که هر یک مراتبی دارند که از نقص تعین و کثرت منزه بوده، ظلمت و ماهیات در آنها راه ندارد <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۴.</ref>. ایشان عقول را موجوداتی مجرد از مواد و صور می‌داند که باقی به بقای الهی‌اند <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۸۰ ـ ۸۲.</ref> و دلیل نقلی را دلیلی محکم در اثبات عقل مجرد و همسو با دلیل عقلی معرفی می‌کند و قائل است ثبوت عقل مجرد، بلکه عوالم عقلیه موافق آیات الهی <ref>اسراء، ۸۵؛ حجر، ۲۹.</ref> و احادیث [[اهل بیت(ع)]] <ref>احسائی، عوالی اللئالی العزیزیة، ۴/۹۹؛ فیض کاشانی، علم الیقین، ۱/۳۵۳.</ref> است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۳.</ref>. ایشان انکار عقل مجرد از سوی برخی محدثان <ref>مجلسی، مرآة العقول، ۱/۲۷ و ۶۶.</ref> را نقد می‌کند و قائل است انکار آن مستلزم مفاسد بسیار و مخالف ضروریات عقل و [[دین]] از قبیل تصور اشرف از واجب‌تعالی در نظام وجود و تصور تحدید، تجسیم و راه‌یافتن [[جهل]]، عجز و [[بخل]] در ذات مقدس حق‌تعالی است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۲.</ref>.

فلاسفه عقول را به عقول طولی و عرضی (متکافئه) تقسیم کرده‌اند <ref>ابن‌سینا، الشفاء، ۴۰۱، شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۴۵۱ ـ ۴۵۲؛ قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۳۷ ـ ۳۵۶.</ref>. معروف میان [[فلاسفه مشا]]ء این است که عقول طولی، محدود به ده عقل‌اند <ref>ابن‌سینا، النجاة، ۶۴۸؛ ابن‌سینا، الشفاء، ۴۰۱.</ref>؛ اما حکمای اشراق علاوه بر عقول طولی، به مدد قاعده امکان اشرف، به عقول عرضی نیز معتقدند <ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۴۵۱ ـ ۴۵۲؛ قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۳۷ و ۳۵۶؛ ← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۷/۲۴۴.</ref>. این عقول پس از [[عقل اول]] می‌باشند که از آنها به [[مثل افلاطونی|مُثُل افلاطونی]] نیز تعبیر می‌شود <ref>قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۳۷ ـ ۳۳۹؛ ← ملاصدرا، مجموعه رسائل فلسفی، ۲۸۵.</ref>؛ چنان‌که بعضی روایات نیز وجود مُثُل را تأیید می‌کنند <ref>صدوق، التوحید، ۲۷۹.</ref>.

امام‌خمینی ضمن بیان اقسام عقول <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۴۰۵.</ref>، نظر فلاسفه مشاء مبنی بر انحصار عقول در عقول ده‌گانه را مردود می‌شمرد و آن را متأثر از رصد منجمان می‌داند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۸۱.</ref>. به اعتقاد ایشان اگر حکیم به برهان عقلی بسنده کند، عقول را غیر متناهی می‌یابد، چنان‌که اشراقیون <ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۴۵۱ ـ ۴۵۲ و ۲/۱۳۹ ـ ۱۴۰.</ref> رصد را در نظر نگرفته و قائل به عقول غیر متناهی شده‌اند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۸۱.</ref>. ایشان مُثُل افلاطونی را از مسائل اختلافی میان [[افلاطون]] و [[ارسطو]] می‌داند که [[ملاصدرا]] میان این دو گفته را جمع کرده است <ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۹۰ ـ ۹۱.</ref>. ایشان مُثُل افلاطونی را موافق تحقیق دانسته <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۷۷.</ref> و آنها را قضای تفصیلی حق می‌داند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۸۴.</ref>. مُثل افلاطونی یا مُثل نوری همان رب‌النوع است که واسطه فیض به مادون خود و موجودات مادی است و از آنها در اصطلاح اشراقیون به اصنام نیز تعبیر می‌شود <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۱۵.</ref>. طبق این گفته برای هر نوعی از انسان و حیوان، یک فرد عقلانی در عالم عقل هست که جامع تمام کمالات افراد این نوع به صورت وجود مجرد و بسیط است و مربی افراد نوع خود است و تمام حیثیات کمالی وجود افراد در آنجا به صورت وحدت جمعی وجود دارد <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۸۳.</ref>؛ از این‌روی [[رب‌النوع]] همان وجود جوهری محیط و تام عقلانی است که به عقیده اشراقیون <ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۴۶۳ و ۲/۱۵۴ ـ ۱۶۷.</ref> این وجود کلی، بر افراد نوع خود احاطه تام دارد <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۳ و ۴۶.</ref>. به عقیده امام‌خمینی انسان با جسم مادی خود نمی‌تواند با چنین موجود نوری اتصال برقرار کند، بلکه باید با جوهری مجرد همچون [[نفس]] به آن متصل شود <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۳.</ref>.

بحث از صادر نخستین در [[فلسفه]] و [[عرفان]] یکی از مباحث مهم است و در مکاتب فلسفی و عرفانی، آرای مختلفی درباره آن ارائه شده است. فلاسفه در اصل پذیرش موجودی مجرد از ماده به عنوان صادر نخستین و مجرای فیض، اتفاق‌نظر دارند که در فلسفه مشاء از آن به عقل اول <ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۲۴۰ ـ ۲۴۲.</ref> و در فلسفه [[اشراق]] از آن به نور اول، نور اقرب و‌ بهمن <ref>قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۱۱.</ref> تعبیر می‌شود؛ اما برخی محدثان با این گمان که اعتقاد به عالم عقلی و عقل مجرد، مستلزم نفی حدوث عالم است، منکر وجود عقل به عنوان موجودی مجرد شده‌اند <ref>مجلسی، مرآة العقول، ۱/۲۷، ۶۶ و ۱۰۱.</ref>. فلاسفه با توجه به قاعده «[[الواحد لایصدر عنه الا الواحد]]» {{ببینید|قاعده الواحد}} صادر نخستین را عقل اول می‌دانند و بر اساس سلسله‌مراتبی که برای موجودات قائل‌اند، بر مدعای خود براهینی اقامه کرده‌اند <ref>ابن‌سینا، الشفاء، ۳۶۳ و۴۰۶؛ خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۲۴۴ ـ ۲۵۱؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۵/۱۲۹ ـ ۱۳۵.</ref>. عرفا نیز با پذیرش قاعده «الواحد» بر اساس وحدت شخصی وجود به بحث از صادر نخستین پرداخته‌اند و بر این باورند که نخستین صادر از حق‌تعالی وجود منبسط یا وجود عام است که از صقع ربوبی آغاز گشته و تمام مراحل وجود را دربر می‌گیرد <ref>فناری، مصباح الانس، ۹۲ و ۱۹۳ ـ ۱۹۴.</ref> {{ببینید|نفس رحمانی}}.

====ادبار و اقبال عقل کلی====

# ادبار نزول و ورود به [[عالم کثرت]] و طی کردن عوالم در سیر نزولی است؛ یعنی حقیقت ادبار همان ظهور نور از ماورای حجاب‌های غیبی در آینه تعینات خلقی است که با ترتیب نزولی و مرتبه‌ای پس از مرتبه دیگر تا عالم شهادت مطلق که طبیعت کل آینه آن است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۹ ـ ۴۰.</ref>؛ اما اقبال بازگشت از کثرت به وحدت و طی کردن عوالم در سیر صعودی است؛ یعنی همان رجوع طبع کل به مثال کل، نفس کل، عقل کل و سرانجام فناء کلی است «کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ» <ref>اعراف، ۲۹.</ref> و در نهایت به قیامت کبری می‌رسد <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱.</ref>؛

# اقبال و ادبار اضافه اشراقی و تجلی غیبی الهی است. امام‌خمینی با استناد به برخی آیات الهی <ref>یس، ۸۲.</ref>، حقیقت تکوینی اقبال و ادبار را اضافه اشراقی و تجلی غیبی الهی می‌داند و بر این باور است از آنجاکه حرکت دورانی در قوس صعود و نزول حرکتی است که در آن مبدأ و منتها یکی است، در برخی روایات اقبال بدل از ادبار و ادبار بدل اقبال ذکر شده است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۰.</ref>. البته این حرکت، دوری معنوی و احاطی قیومی است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۰.</ref> {{ببینید|حرکت}}؛

# اقبال و ادبار عقل همان تجلی در تحت اسما [[ظهور و بطون|ظاهر و باطن]] است که به طور دایم و به نحو تجدد در امثال واقع می‌شود <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱.</ref>. بنابر نظر امام‌خمینی ازجمله ثمره‌های این قول تبیین صحیح حدوث زمانی به مشرب عرفانی است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱.</ref> {{ببینید|حدوث و قدم}}.

[[حکما]] عقل فعّال را که عقل دهم از عقول طولی می‌دانند که مبدء تحقق همه نفوس بشری و افاضه‌کننده علوم آنان است <ref>ابن‌سینا، النجاة، ۶۵۹؛ ابن‌سینا، الشفاء، ۴۰۸؛ ابن‌سینا، المبدأ و المعاد، ۸۱ ـ ۸۲.</ref>. به این عقل از این جهت که در نفوس انسانی تصرف می‌کند و آنها را از قوه به فعل می‌رساند، عقل فعال گویند <ref>ابن‌سینا، المبدأ و المعاد، ۹۸؛ ابن‌سینا، عیون الحکمه، ۴۳.</ref>. بعضی عقل فعال را در [[شریعت، طریقت و حقیقت|شریعت]]، [[جبرئیل]] می‌دانند <ref>میرداماد، القبسات، ۴۱۴.</ref>.

امام‌خمینی عقل فعال را مکمل و مربی بشر می‌داند که به اذن حق‌تعالی [[وحی]] را به [[انبیا(ع)]] می‌رساند و به اولیا(ع) الهام می‌کند و به علما تعلیم می‌دهد <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۵۵۴.</ref>. ایشان در اثبات عقل فعال همسو با حکمت متعالیه از طریق [[نفس]] به دو برهان اشاره کرده است:

# نفس موجودی است که پس از حدوث از مراتب جسمانی به‌تدریج از قوه به فعلیت درآمده، معقولات اولی و سپس معقولات ثانی و نظری را درک می‌کند؛ اما نفس در این حرکت نیازمند محرک است و خود نمی‌تواند محرک خود باشد؛ همچنین قوه یا هیولی، عرض، جسم و جسمانی نیز نمی‌توانند محرک نفس باشند؛ زیرا آنها نیز نیازمند محرک هستند. تنها عقل و امر مجردند که صلاحیت محرک‌بودن نفس را دارند؛ زیرا عقل ([[عقل فعال]]) در مرتبه‌ای قرار دارد که نفس می‌تواند با ساحت تجردی خود با آن مرتبط و متحد گشته، کسب فیض کند و به حرکت ارتقایی خود بپردازد <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۹۳ ـ ۴۹۵.</ref>.

# در ادراک محسوسات، قوه مدرکه غیر از قوه حافظه است؛ زیرا برخی محسوسات درک می‌شوند و سپس مورد غفلت واقع می‌شوند و دوباره باز می‌گردند و چون قوه مدرکه قوه انفعالی است و قوه حافظه و تذکر، قوه فاعلی است، ممکن نیست منفعل عین فاعل باشد؛ لذا در ادراک محسوسات دو قوه وجود دارد، اما در معقولات و ادراکات عقلی نمی‌توان قائل به دو قوه بود؛ بلکه نفس قوه درّاکی دارد و با آن مجردات را درک می‌کند و آن عقل انسانی است. به عبارت دیگر انسان دو عقل مجرد ندارد تا با یکی مجردی را درک کند و با دیگری حفظ کند وگرنه باید انسان دو صورت داشته باشد که این امکان ندارد؛ همچنین تعدد در مرتبه [[تجرد]] ممکن نیست؛ پس مخزن در مجردات، موجود عقلانی و عقل فعال است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۹۳ ـ ۴۹۵.</ref>. [[فلاسفه]] قائل به ارتباط [[نفس]] به عقل فعال‌اند؛ اما درباره چگونگی ارتباط نفس با عقل فعال اختلاف دارند. برخی [[فلاسفه یونان]] با اعتقاد به نظریه اتحاد عاقل و معقول حصول صورت‌های عقلی برای نفس ناطقه را دستاورد اتحاد نفس با عقل فعال می‌دانند که برتر از اتصال با آن است <ref>←خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۲۹۴؛ ملاصدرا، شرح حکمة الاشراق، ۲/۵۰۴.</ref>؛ اما برخی فلاسفه اسلامی با این دیدگاه مخالفت کرده، دریافت‌کردن صور علمی از عقل فعال را تنها به سبب اتصال به عقل فعال می‌دانند <ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۲۹۴ ـ ۲۹۵.</ref>. ملاصدرا در این مسئله قائل به اتحاد است و ادراکات عقلی را به اتحاد نفس با عقل فعال تفسیر می‌کند <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۳/۳۳۵ ـ ۳۴۰ و ۵۱۰؛ شرح حکمة الاشراق، ۲/۵۰۴؛ مجموعه رسائل فلسفی، ۲۹۲.</ref>.

[[امام‌خمینی]] نیز براهین منکران اتحاد نفس با عقل فعال را نقد کرده <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۸۹.</ref> و قائل است وحدت نفس با عقل فعال، وحدت عددی تقابلی نیست، بلکه از سنخ وحدت حقه حقیقیه است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۹۱.</ref>. ایشان درباره چگونگی ارتباط عقل فعال با موجودات، وجه خاصی برای هر موجودی قائل است که با موجود دیگر این ارتباط نیست. این امر مستلزم جزءجزءشدن عقل فعال نمی‌شود <ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۹۱ ـ ۹۲.</ref> {{ببینید|اتحاد عاقل و معقول|نفس}}.

==پانویس==

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی العروة الوثقی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الطلب و الاراده، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.

* حسن‌زاده آملی، حسن، تعلیقه بر شرح منظومه تألیف ملاهادی سبزواری، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ ـ ۱۳۷۹ش.

* سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ ـ ۱۳۷۹ش.

* شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، التوحید، تحقیق سیدهاشم حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.

* قطب‌الدین ‌شیرازی، محمودبن‌مسعود، شرح حکمة الاشراق، به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

==پیوند به بیرون==

* باقر صاحبی، [https://books.khomeini.ir/10007/books/371/ عقل(۲)]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۷، ص۳۷۱-۳۷۹.