نهضت امام‌خمینی (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

== معرفی ==

نخستین جرقه نگارش کتاب، ابتدای دهه چهل در آغاز نهضت به ذهن مؤلف خطور کرد و وی از همان زمان آغاز به گردآوری اسناد تاریخی کرد تا اینکه سال‌ها بعد امکان تدوین و چاپ کتاب فراهم شد(گفتگو با مؤلف). امام‌خمینی بخش‌هایی از جلد نخست را که پیش از پیروزی انقلاب چاپ شده است مطالعه کرده و به نویسنده تذکرهایی درباره کتاب داده است، تذکراتی مانند شرح مسائل و حوادث مطابق واقع، پرهیز از اغراق و انکار، پرهیز از افسانه‌بافی و لاف‌زدن و پرهیز از حذف اسامی اشخاصی که مؤثر بودند<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰ ـ ۱۶.</ref>.

ویژگی مهم این کتاب، دسترسی نویسنده به اسناد مکتوب تاریخی است که با کمک آن، تاریخ انقلاب اسلامی را به تصویر می‌کشد و سپس به بررسی و تحلیل آن می‌پردازد. این اسناد در کتاب افست شده است و ضمیمه‌بودن اصل اسناد در کتاب، این فرصت را برای [[پژوهشگران]] تاریخ انقلاب اسلامی فراهم می‌سازد که با اسناد به تحلیل رویدادهای انقلاب اسلامی بپردازند. کتاب در آغاز با قلمی ادبی نوشته شده که امام‌خمینی به این سبک انتقاد کرده و هشدار داده است این سبک نگارش موجب می‌شود نوشته‌های تاریخی خیال‌بافی و افسانه‌سرایی پنداشته شوند و واقعیت خود را از دست بدهند<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۳.</ref>. پس از آن، نویسنده سعی کرده است تذکرات امام‌خمینی را مبنای کار خود قرار دهد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۳.</ref>.

جلد اول کتاب که نگارش آن در [[نجف اشرف]] در سال ۱۳۵۱ آغاز شده و در سال ۱۳۵۵ به پایان رسیده، با بیان زندگینامه امام‌خمینی آغاز می‌شود. دوران شکل‌گیری شخصیت، [[تحصیل]]، [[تدریس]] و مرجعیت ایشان، مباحث عمده این بخش را تشکیل می‌دهد. نگارش کتاب کشف اسرار، ارتباط با سیدحسین بروجردی و فراهم‌کردن زمینه‌های فکری نهضت، دیگر مطالب این بخش است<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۰ ـ ۷۸.</ref>. نویسنده در ادامه به فرایند شکل‌گیری نهضت امام‌خمینی در آغاز دهه چهل می‌پردازد و با بررسی رخدادهای این دوره، آغاز چالش میان روحانیت و رژیم پهلوی را آشکار می‌سازد. لایحه [[انجمن‌های ایالتی]] و ولایتی<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۶۵.</ref>، لوایح شش‌گانه انقلاب سفید و واکنش [[علما]] و [[روحانیان]] و گسترش اعتراض‌های مردمی<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۲۴۹ ـ ۳۵۹.</ref>، فاجعه حمله به [[مدرسه فیضیه]] و سخنرانی عصر عاشورای امام‌خمینی در سال ۱۳۴۲<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۶۳ ـ ۴۵۷.</ref>، بازداشت ایشان و [[قیام ۱۵ خرداد]]<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۰۷ ـ ۶۲۶.</ref>، پیامدهای قیام و آزادی ایشان<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۱۵ ـ ۹۳۶.</ref>، تصویب لایحه [[کاپیتولاسیون]] و اعتراض امام‌خمینی به آن، تبعید ایشان به ترکیه و اعتراض‌های گسترده مردمی و ترور حسنعلی منصور، نخست‌وزیر و واکنش شدید رژیم<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۱ ـ ۱۱۱۰.</ref>، مجموعه مطالب جلد اول است؛ جلدی که به رویدادهای مرتبط با امام‌خمینی تا سال ۱۳۴۵ می‌پردازد.

اقداماتی که رژیم پهلوی با هدف اسلام‌زدایی در ایران انجام می‌داد، اقدامات [[مراجع تقلید]] به‌ویژه امام‌خمینی و در مرتبه بعد اقدامات دیگر علمای داخل و خارج در مخالفت با برنامه‌های محمدرضا پهلوی، اقدامات مردم و گروه‌های سیاسی در حمایت از [[نهضت اسلامی]] که به تقویت و گسترش نهضت یاری رساند، از دیگر مباحث جلد نخست کتاب است. در پایان این جلد، ۳۷۵ صفحه اسناد و مدارک ضمیمه شده است که حدود یک‌چهارم کتاب را تشکیل می‌دهند و به عنوان سند مباحث کتاب شماره‌گذاری شده‌اند<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۲۲۷ ـ ۱۶۰۲.</ref>.

نویسنده در جلد دوم به رخدادهای دوران تبعید امام‌خمینی به [[ترکیه]] و [[عراق]] تا اواخر دهه چهل می‌پردازد و مطالب را از تبعید به [[ترکیه]] در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ پی می‌گیرد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۹۷ ـ ۱۳۶.</ref>. مهم‌ترین مباحث این جلد، درباره واکنش‌های داخلی و خارجی به تبعید امام‌خمینی، فعالیت‌های ایشان در نجف اشرف، واکنش امام‌خمینی به منازعات میان عرب‌ها و [[اسرائیل]]، جشن تاجگذاری محمدرضا پهلوی و پیامدهای آن، کنسرسیوم سرمایه‌گذاری در ایران، شهادت [[سیدمحمدرضا سعیدی]] در زندان و طرح مسئله حکومت اسلامی در سخنان امام‌خمینی در نجف در سال ۱۳۴۸ است. در پایان کتاب حدود ۲۸۰ صفحه اسناد تاریخی متناسب با مباحث مطرح‌شده، ضمیمه شده است.

نویسنده بر این باور است که شناخت تاریخ سیاسی معاصر ایران، بدون بررسی نقش روشنفکران در دو قرن گذشته، ناشدنی است<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۸.</ref>؛ از این‌رو در جلد سوم به بررسی «نهضت امام و نقش روشنفکران» می‏پردازد و از اقدامات و توطئه‌های [[روشنفکران غرب‌زده]] در جهت تضعیف [[دین]] و اسلام‌زدایی و نیز نقش فراماسون‌ها علیه [[اسلام]] و نهضت امام‌خمینی سخن می‏گوید<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۱۵ ـ ۱۳۹.</ref>. «ریشه اندیشه اسلام منهای روحانیت»، عنوان دیگری است که نویسنده ذیل آن، ضمن پرداختن به مبانی فکری و رفتاری برخی جریان‌ها و افراد مانند [[انجمن حجتیه]]، نهضت آزادی و [[علی شریعتی]]، رویکرد آنان به اسلام منهای روحانیت را به نقد می‌کشد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۳۱۴ ـ ۳۸۷.</ref>. بخش دیگر کتاب با عنوان «خیزش‌های قهر‌آمیز» به بررسی عملکرد سازمان‌های چریکی نظیر سازمان چریک‌های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق ایران و پیامدهای اقدام‌های آنان می‌پردازد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۳۹۱ ـ ۶۸۱.</ref>. عنوان «امام و رسالت جهانی» نیز به اقدام‌ها و مواضع سیاسی امام‌خمینی درباره تحولات داخلی و خارجی اشاره می‌کند<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۶۸۵ ـ ۷۶۷.</ref> و در بخش آخر با عنوان «توطئه اسلام‌زدایی»، جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی و مواضع امام‌خمینی در برابر آن و اقدامات ستیزه‌جویانه [[رژیم پهلوی]] برای دولتی‌کردن [[روحانیت]] بررسی شده است<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۳/۷۷۱ ـ ۹۳۰.</ref>. پایان کتاب، اسناد مربوط به مباحث در ۱۵۶ صفحه آمده است. این جلد برخلاف جلدهای اول و دوم که موضوع نهضت امام‌خمینی در آنها از جامعیت بیشتری برخوردار بود، به نقد و بررسی جریان‌های فکری و سیاسی خارج از نهضت امام‌خمینی پرداخته است.

جلد چهارم درباره «حکومت اسلامی» است و عناوین اسلام و حکومت، گروه‌های هوادار حکومت اسلامی، [[جوانان]] درباری و آرمان‌شهر و فریادگران فیضیه، فصل‌های کتاب را تشکیل می‌دهند. نویسنده انگیزه خود در نگارش این جلد را بررسی این مطلب می‌داند که طرح و بحث [[حکومت اسلامی]] در ایران زمینه‌ای دیرینه و درازمدت دارد و تنها در سال‌های جریان مبارزات امام‌خمینی بر سر زبان‌ها نیفتاده است<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۴/۲۴.</ref>.

انتشار کتاب نهضت امام‌خمینی واکنش‌ها و نقدهایی را به دنبال داشته است؛ ازجمله شخصی به دنبال چاپ جلد اول، طی نامه‌ای نسبتاً مفصل به امام‌خمینی، از آن انتقاد کرد و بخش‌هایی از کتاب را اتهام به افراد دانست. امام‌خمینی نیز در پاسخ، مطالعه کتاب را مناسب با حال، وقت و قوه بینایی خویش ندانست؛ اما متذکر شد راضی نیست به هیچ‌کسی توهین شود<ref>۳/۴۴۴.</ref>. بیشترین انتقادها به جلد سوم کتاب، به‌ویژه مباحث مرتبط با علی شریعتی، وارد شده است<ref>رزمجو، پوستین وارونه.</ref>. سیدحمید روحانی و همکاران وی نیز به انتقادها پاسخ گفته‌اند<ref>۱۵ خرداد، مجله، ۱۴/۱۱۱ ـ ۱۱۵ و ۱۵ ـ ۱۶/۷۰، ۱۹۳.</ref>. نقدهایی نیز به رویکرد نویسنده به امام‌موسی صدر وارد شده است<ref>اباذری، امام‌موسی صدر، ۲۲۰ ـ ۲۲۷؛ کمالیان و رنجبر، عزت شیعه، ۵۵، ۱۰۲، ۱۹۷، ۲۰۸ و ۲۵۸.</ref>. همچنین مطالب کتاب درباره انجمن حجتیه واکنش‌هایی در پی‌داشته است<ref>۱۵ خرداد، مجله، ۱۷/۱۲۳ ـ ۱۲۵.</ref>. انتقادهایی نیز به دیدگاه‌های نویسنده درباره حزب‌الدعوه عراق در برخی از نشریات عربی خارج از [[کشور]] منتشر شده است(گفتگو با مؤلف).

از سوی دیگر، امام‌خمینی بارها از عدم آگاهی نویسنده از بسیاری مسائل اظهار تاسف کرده است و از ابراز آنها برای وی نیز خودداری کرده است. گویا اشاره امام‌خمینی به برخوردها و کارشکنی‌های برخی عناصر خودی بوده است که از سر ناآگاهی یا خواسته‌های نفسانی به ایشان خنجر زده‌اند<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۱.</ref>؛ چنان‌که وی اعتراض امام‌خمینی به حذف تعبیر «اعلیحضرت همایونی» را که نویسنده به عمد از پاسخ ایشان به تلگرام [[محمدرضا پهلوی]] حذف کرده بود، بازگو کرده است. امام‌خمینی در این اعتراض بر وظیفه مورخ در بازگویی واقعیات و دخالت ندادن حب و بغض‌های شخصی تاکید می‌کند و با ذکر این نکته که ممکن است ایشان نیز اشتباه بکند، خاطرنشان می‌کند نویسنده نباید بر آن اشتباه یا آنچه گمان می‌کند اشتباه است سرپوش بگذارد. [[مورخ]] نه گزاف می‌گوید و نه کتمان حقایق می‌کند؛ [[نویسنده]] باید به دور از غرض‌ورزی، مبالغه و پرده‌پوشی باشد. ایشان سپس به تفصیل در دفاع از پاسخ احترام‌آمیز خود به پهلوی و اینکه این روشی اسلامی و دینی در [[هدایت]] و [[نجات]] انسان‌ها حتی [[فرعون]] یا [[اشرار]] [[کربلا]] است، سخن گفته و خاطرنشان کرده که استفاده از زبان نصیحت به پهلوی در آغاز کار به امید هدایت و اصلاح وی بوده است و وقتی ایشان از این راه به نتیجه نرسیده در برابر او ایستاده است<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۱ ـ ۱۳.</ref>.

چاپ جلد نخست این مجموعه با نام «بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی» برای نخستین بار در [[بیروت]] انجام شد که مدت هفت‌ماه طول کشید و در سال ۱۳۵۶ عرضه شد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۹.</ref>. انتخاب عنوان «نهضت» برای کتاب، بیشتر ناشی از ادبیات سیاسی مرسوم در میان علما و روحانیان به‌ویژه امام‌خمینی در [[مبارزات]] آغاز دهه چهل است؛ چنان‌که کتابی نیز با عنوان نهضت دو ماهه [[روحانیون]] در همان زمان از [[علی دوانی]] منتشر شد(گفتگو با مؤلف). جلد اول کتاب نهضت امام‌خمینی در ۹۵۸ صفحه بارها به ‌کوشش ناشران مختلف نظیر انتشارات راه امام، انتشارات دارالفکر و دارالعلم به چاپ رسیده است. نقد امام‌خمینی بر بخشی از جلد نخست کتاب، به چاپ اول آن مربوط می‌شود. چاپ پانزدهم این جلد با عنوان [[نهضت امام‌خمینی]] با ویرایش جدید و اضافاتی از ناگفته‌ها و اسناد تاریخی، در ۱۶۳۵ صفحه به همت مؤسسه چاپ و نشر عروج در سال ۱۳۸۱ منتشر شده است.

جلد دوم در سال ۱۳۶۴ در ۱۰۲۶ صفحه با قطع وزیری با همکاری انتشارات آموزش انقلاب اسلامی منتشر شده و جلد سوم نیز در ۱۳۰۳ صفحه با قطع وزیری در سال ۱۳۷۱ در مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است. جلد چهارم کتاب را سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و ‌اندیشه اسلامی در سال ۱۳۹۰ در ۹۲۴ صفحه منتشر کرده است. گفتنی است سه جلد نخست این کتاب را انتشارات عروج چندین نوبت چاپ کرده است.

{{پانویس|۲}}

{{منابع}}

*۱۵ خرداد، مجله، شماره‌های ۱۴ ـ ۱۵ و ۱۶ ـ ۱۷، ۱۳۷۳ش.

*اباذری، عبدالرحیم، امام‌موسی صدر، امید محرومان، تهران، جوانه رشد، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

*رزمجو، حسین، پوستین وارونه، تهران، آوای نور، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

*روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۱، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

*روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۲، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.

*روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۳، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۲ش.

*روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۴، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

*کمالیان، محسن و علی‌اکبر رنجبر کرمانی، عزت شیعه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷ش.

علیرضا زهیری، [https://books.khomeini.ir/books/10010/181/ نهضت امامخمینی] دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص ۱۸۱-۸۲.