هبوط نفس

اهمیت و جایگاه هبوط نفس هبوط در اصطلاح دینی و عرفانی به معنای سفر ابتلا و سقوط از عالی به سافل و از قُرب به بُعد است (ابن‌عربی، الاسفار علی نتایج الاستعار، ص۳۶۴، امامی، مقایسه دیدگاه جیلی و ابن‌عربی، ص۲۳۵). مسئله هبوط نفس آدمی از مکان بالا و فرود و تنزل او به عالم ناسوت از مباحث مورد اختلاف اندیشمندان اسلامی است (جیلی، الانسان الکامل، ج۲، ص۷۴؛ امامی، مقایسه دیدگاه جیلی و ابن‌عربی، ص۲۳۴-۲۳۷). در قرآن کریم به آفرینش آدم و حوا و سکونت آنها در بهشت و هبوط آنها به زمین اشاره شده است (بقره: ۳۶-۳۸؛ فخررازی، مفاتیح الغیب، ج۳، ص۴۵۲). برخی مفسران هبوط انسان را برای عقوبت و مجازات دانسته‌اند؛ در مقابل برخی هبوط را طبق حکمت الهی ایجاد تکلیف و مشقت برای انسان جهت رسیدن به کمال سعادت می‌دانند (طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۱۹۷؛ ملاصدرا، تفسیر قرآن الکریم، ج۳، ص۱۱۰). امام‌خمینی نیز در آثار خود درباره هبوط آدمی و خطئیه آن، مطالبی را بیان کرده و معتقد است که این‌گونه مطالب در قرآن رمزگونه است و باید تلاش کرد که معنای تأویلی آن را فهمید (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۹۸ و ۱۱۶-۱۲۰؛ آداب الصلاة، ص۱۰۲).

چیستی هبوط نفس درباره چیستی هبوط نفس انسانی میان اندیشندان اقوال متعددی بیان شده است؛ برخی اهل معرفت حقیقت هبوط را سقوط از عالی به مکان سافل می‌دانند و با استناد به آیه «لا تقربا هذه الشجرة » (بقره: ۳۵) معتقدند نهی در این آیه، متضمن اشاره‌ای است که اگر آدم به آن پی می‌برد، در مدت اقامتش در بهشت از تمتع و لذت دست می‌کشید، لکن او متوجه حکمت نهی نشده و نمی‌دانست که منع در چنین جایی مقدمه تحول خواهد بود. ازاین‌رو آن هبوط یک سفر عالی و بلندمرتبه جهت رسیدن به مقاصد اصلی و دار کرامت بود (ابن‌عربی، الاسفار عن نتایج الاسفار، ص۳۶۴؛ الفتوحات المکیه، ج۱، ص۲۳۲). امام‌خمینی نیز معتقد است هبوط نفس از محل اعلای ارفع به ارض سفلای طبیعت برای سلوک اختیاری آدم به سوی حق‌تعالی و عروج به معراج قرب الهی و فنای فی الله است (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج،۳ ص۹۸). البته در نگاه ایشان قضایایی که قرآن در حکایت آدم و شیطان و هبوط آنها دارد، ظاهر آن نیست بلکه این حقایق از رموز قرآنی است که باید سعی کرد تا معنای آن را فهمید (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۱۳- ۱۱۴). مضافاً بر این‌که خود معنای هبوط یک معنای رمزی است که برخی حکمای الهی آن را بر کینونت عقلی حمل کرده‌اند (امام‌خمینی، ج۳، ص۱۱۶-۱۲۰). به اعتقاد امام‌خمینی خطای نفسی آدمی این بود که نظر به کثرات کرد و به مجازات این نظر، از مقام جمعی به موطن تفرقه گرفتار شد (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۹۸). ایشان کلام عرفا را در بیان هبوط آدم نسبت به کلام حکمای الهی بهتر و کامل‌تر می‌داند (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۱۱۹).

هبوط نفوس کمّلین نفس کملین و انبیاء الهی که نیازی به استکمال در عالم ماده نداشته هبوط‌شان برای رهایی سایر انسان بوده است. در برخی آثار کهن ادبی از جمله کتاب کلیله و دمنه بر این مطلب در قالب داستان تأکید شده است (کلیله و دمنه، ص۱۳۶). در کلام حکما و قدما نیز به صورت رمز و اشاره درباره هبوط نفس کملین مطالبی اشاره شده است (ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۳۵۷-۳۵۸). امام‌خمینی نیز درباره هبوط نفوس کملین معتقد است که آنها از روی ارفاق و جهت تعلیم و رهایی نفوس انسان‌ها به دار طبیعت نزول کرده‌اند و در این زمینه به داستان کبوتر مطوقه استناد می‌کند و بر این باور است چون نفوس کملین کامل بود، احتیاج نداشتند که برای استکمال به دار طبیعت هبوط کنند بلکه هبوط آنها برای خلاصی و رهایی انسان‌ها بوده است (امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۴۱۲-۴۱۳؛ آداب الصلاة،ص۶۶).

منابع:

• ابن‌عربی، محی الدین، الاسفار عن نتایج الاسفار، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
• ابن‌عربی، محی الدین، الفتوحات المکیة، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.
• اشرف امامی، علی، مقایسه دیدگاه‌های عرفانی عبد الکریم جیلی و ابن‌عربی، انتشارات بصیرت، تهران، ۱۳۸۹ش.
• امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
• امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
• جیلی، عبدالکریم، الانسان کامل فی معرفة الاواخر و الاوائل، مکتبة زهران، مصر، بی‌تا.
• طبرسی، حسن، مجمع البیان، بیروت، دارالعلوم، ۱۳۷۹ق.
• فخر رازی، محمدبن‌عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
• ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
• ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر قرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۵ش.
• یزدانی، محمدعلی، کلیله و دمنه، انتشارات کنکاش، تهران، ۱۳۹۳ش.