معتمدالاصول (کتاب)

معتمد الاصول

معتمد الاصول، تقريرات قسمتى از مباحث اصول فقه امام‌خمينى در قالب درس خارج است که محمد فاضل لنكرانى آن را به زبان عربى تقریر کرده است.

اهمیت کتاب

این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار در حوزه اصول فقه شیعه در نیمه دوم قرن چهاردهم هجری قمری به شمار می‌آید و بازتاب‌دهنده آرای اصولی امام‌خمینی در کنار تقریر دقیق و گاه تحلیل و نقد مؤلف است. در مقدمه کتاب آمده است که امام‌خمینی تنها كسى است كه به خاطر آشنايى عميقش با مسائل فلسفى، توانست با تأسيس مكتبى ميانه كه در عين عرف‌گرايى بر پايه‌هاى فلسفه صدرايى و حكمت متعاليه تكيه داشت، بسيارى از معضلات اصولى و فلسفى اصوليان را حل كند. مهم‌ترین نکته درباره این اثر، این است که مطالب متن كتاب، در پاورقى‌ها مستند شده و آدرس دقيق آن‌ها و گوینده ذكر شده است. نکته دیگر این‌که امام‌خمینی به هنگام نقد دیدگاه اصولیانی چون نائینی و عراقی، نقد خود را متوجه تقریرات منسوب به آنان بیان کرده است و صریحاً کلامی را به آنان نسبت نداده است.

نویسنده

محمد فاضل لنکرانی (۱۳۱۰ش-۱۳۸۶ش) معروف به فاضل لنکرانی، مرجع تقلید شیعه و مدرس حوزه علمیه قم بود. وی از روحانیان فعال در انقلاب ۵۷ ایران و از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و عضو اولین دوره مجلس خبرگان رهبری بود. فاضل لنکرانی يكى از تربيت‌شدگان مكتب اصولى امام‌خمينى است كه طى ساليان دراز بهره‌گیری از محضر درس ایشان، بسيارى از مباحث امام‌خمینی و از جمله اثر حاضر را در زمان اقامت در قم به رشته تحرير درآورده است. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله مشهورترین اثر فقهی فاضل لنکرانی است که کتاب تحریر الوسیله امام‌خمینی را شرح کرده است.

ساختار

معتمد الأصول در دو جلد تنظیم شده است:

جلد اول: مشتمل بر یک مقدمه از ناشر، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی و پنج مقصد است که هر مقصد نیز از فصولی تشکیل شده است؛ اعم از مباحث مقدماتی اصول، اوامر و نواهی، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مبیّن، مفاهیم و بحث «صحیح و اعم».

جلد دوم: شامل مباحث حجج و امارات، اصول عملیه (برائت، احتیاط، تخییر، استصحاب) و تعارض ادله. فهرست تفصیلی هر يك از مجلدات در انتهاى آن آمده است.

گزارش محتوا

کتاب معتمد الاصول، پس از مقدمه‌ ناشر، شامل متن تقریرات درس امام‌خمینی به قلم محمد فاضل لنکرانی است. این تقریرات از مبحث مقدمه واجب تا پایان مسئلۀ اجتهاد و تقلید را در بر می‌گیرد. جلد اول مشتمل بر ۵۲۹ صفحه، بخشی از مباحث الفاظ و مطالب مربوط به قطع و ظن و برائت را مورد بررسی قرار داده است. ادامه بحث برائت و نیز مباحث تخییر و اشتغال و استصحاب و تعادل و ترجیح و اجتهاد و تقلید جلد دوم این مجموعه را با ۵۱۹ صفحه به خود اختصاص داده است.

ویژگی‌های محتوایی کتاب

۱. امام‌خمینی در این درس ابتدا دو مکتب اصولی مشهور یعنی آخوند خراسانی و نائینی را نقد کرده است. ایشان این مکاتب را به دلیل خلط میان مفاهیم فلسفی و اصولی مانند تکوین و تشریع، وحدت حقیقی و اعتباری، مورد انتقاد قرار داده و با تکیه بر حکمت متعالیه و عرف‌گرایی، مکتب اصولی جدیدی را بنیان نهاده است.

۲. در مباحث الفاظ، دیدگاه امام‌خمینی درباره دلالت صیغه امر، مفهوم شرط، وصف، غایت و قضایای شرطیه بررسی شده و در بحث نواهی، اجتماع امر و نهی و اقتضای نهی بر فساد تحلیل شده‌اند. در بخش عام و خاص و مطلق و مقید، مباحثی چون مدلول اسماء اجناس، مقدمات حکمت، کفایت مقام بیان و تخصیص عام به وسیله مجمل یا خبر واحد مطرح شده‌اند.

۳. اصول عملیه شامل برائت، اشتغال، تخییر و استصحاب با دقت بررسی شده‌اند. در بحث برائت، شرایط اجرای آن در حالات مختلف مانند دوران بین تعیین و تخییر، واجب عینی و کفایی و محذورین تحلیل شده و در اشتغال، تردید مکلف میان امور متباین یا اقل و اکثر مورد توجه قرار گرفته است. دفاع از حسن احتیاط و اعتبار فحص نیز از نکات برجسته این بخش است.

۴. در فصل تعادل و ترجیح، امام‌خمینی این بحث را هدف غایی علم اصول دانسته و در شش فصل به بررسی تعارض اخبار، تقدم خاص بر عام و مرجحات پرداخته است. از دیدگاه ایشان، تنها مرجحات معتبر، موافقت با کتاب و مخالفت با عامه‌اند.

۵. در بخش اجتهاد و تقلید، وظایف فقیه شامل عمل به فتوای خود، تصدی افتاء، قضاوت و حکومت بررسی شده و وجوب تقلید از اعلم با استناد به تعارض فتاوا و تقدم تعیین بر تخییر اثبات گردیده است.

نظریات ابتکاری

از جمله نظریات ابتکاری امام‌خمینی در این کتاب می‌توان به کلی بودن خطابات شرعی، تعلق امر و نهی به ماهیت، نقد نظریه مشهور در باب مجاز و دلالت هیئات، و تقسیم احکام شرعی به انشائی و فعلی اشاره کرد.

وضعیت نشر

کتاب معتمد الاصول به زبان عربی، در دو جلد، مجموعاً ۱۰۴۸ صفحه، در قطع وزیری و جلد گالینگور منتشر شده است. ناشر این اثر مؤسسه نشر و آثار امام‌خمینی، عروج است که آن را در شمارگان ۳۰۰۰ نسخه منتشر کرده است. جلد اول در سال ۱۳۷۸ و جلد دوم در سال ۱۳۸۱ منتشر شد. همچنین مرکز فقهی ائمه اطهار، در سال ۱۳۹۵ و ۱۴۰۱ این کتاب را تجدید چاپ کرد.

کاستی کتاب

کتاب معتمد الاصول با وجود ارزش‌های علمی و انسجام در ارائه مباحث، از برخی کاستی‌های شکلی و محتوایی نیز برخوردار است. از جمله، فقدان برخی مباحث مقدماتی اصول، عدم درج تاریخ نگارش در بخش‌هایی مانند اجتهاد و تقلید، و اشتباه در نسبت دادن مطالب به افراد خاص. همچنین در مواردی، دیدگاه‌هایی بدون استناد کافی یا با برداشت‌های شخصی مطرح شده‌اند و نقدها گاه با شدت و تعریض همراه‌اند. در برخی از بخش‌ها نیز انسجام تاریخی در تدوین مطالب رعایت نشده و دیدگاه‌های مخالف به‌طور کامل بررسی نشده‌اند.

منابع

• الهی، فرج‌الله، «معرفی‌های اجمالی، معتمد الاصول»، مجله آينه پژوهش، فروردين و ارديبهشت ۱۳۸۲، ش۷۹، ص۱۲۸ تا ۱۳۲.
• زندگی‌نامه آیت‌الله فاضل لنکرانی، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله فاضل لنکرانی، تاریخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۴.
• فاضل لنکرانی، محمد، معتمد الاصول، جلد اول، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۷۸.
• فاضل لنکرانی، محمد، معتمد الاصول، جلد دوم، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۸۱.
• معتمد الاصول، پایگاه اینترنتی عروج، تاریخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۴.
• معتمد الاصول، پایگاه اینترنتی فیدیبو، تاریخ بازدید: ۲۹ شهریور ۱۴۰۴.