سیاست خارجی نظام جمهوری اسلامی ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

در همین راستا و در تأکید بر اصل اولویت رابطه با کشورهای اسلامی، امام‌خمینی معتقد بود که باید روابط جمهوری اسلامی ایران با دولت‌های اسلامی قوی باشد و دولت‌های اسلامی به منزله یک دولت باشند؛ زیرا در صورت اتحاد می‌توانند به قدرتی بزرگ‌تر در مقابل دیگر قدرت‌ها تبدیل شوند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۹۹.</ref>. ایشان به مشترکات اسلامی در روابط، توجه خاص داشت و از این‌رو برای رابطه با دولت‌های همسایه و اسلامی اهمیت و اولویت قائل بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۳۷ و ۵۱۰.</ref>؛ چنان‌که وابستگی دولت‌های اسلامی به امریکا و شوروی را مخالف حکم قرآن می‌شمرد و یکی از اشتبا‌ه‌های کشورهای اسلامی را این می‌دانست که به جای اتکال به خدا، به شوروی و امریکا تکیه کرده‌اند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۸۳ ـ ۲۸۴.</ref>.

با توجه به اهداف و منافع ملی ذکرشده در اصول دوم و سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اهداف سیاست خارجی ایران به دو دسته ملی و فراملی یا اسلامی تقسیم می‌شود. اهداف ملی، ارزش‌ها و منافع درون‌سرزمینی و ارزش‌های کسب‌شده و دارایی‌های کشور مانند بقا و امنیت ملی، استقلال و حاکمیت ملی و کسب و افزایش قدرت ملی است که جمهوری اسلامی ایران در مناسبات و تعاملات بین‌المللی پیگیری می‌کند <ref>دهقانی فیروزآبادی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۴۷ ـ ۱۴۸.</ref>. امام‌خمینی استقلال ملی را یکی از بنیادهای اسلام می‌خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۲.</ref> و ارزش حیات را منوط به داشتن استقلال و آزادی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۱۹.</ref> و سیاست خارجی دولت اسلامی را حفظ استقلال، آزادی ملت، دولت و کشور <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۱۱.</ref> می‌دانست.

# حفظ کیان اسلام؛

# وحدت جهان اسلام؛

# تشکیل جامعه جهانی اسلامی؛

# صدور انقلاب <ref>دهقانی فیروزآبادی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۵۹ ـ ۱۶۰.</ref>.

امام‌خمینی ملت ایران را پشتیبان ملت‌های ستمدیده معرفی و بر حمایت از تمامی نهضت‌های آزادیبخشی که در راه خدا و حق و حقیقت مبارزه می‌کنند، تأکید می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۳۸.</ref> {{ببینید|نهضت‌های اسلامی}}. ایشان بر آن بود که مشکل مسلمانان، از جانب حاکمان آنان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۴۳۸ ـ ۴۳۹.</ref> و متحدنبودنِ مسلمانان، ناشی از عملکرد برخی از سران کشور‌های اسلامی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۶۹.</ref> و اختلاف و تفرقه، طرحی استعماری برای غارت منابع کشورهای اسلامی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۳.</ref>. ایشان ملی‌گرایی را اساس بدبختی مسلمانان به شمار می‌آورد و معتقد بود قدرت‌های بزرگ با پی‌بردن به قدرت اسلام، حکومت‌های فاسد را در کشورهای اسلامی به وجود آوردند و سپس با دست اینها و با ابزار تبلیغ، نژادپرستی و گروه‌پرستی را در میان مسلمانان تقویت کردند و همه نژادها را در مقابل هم قرار دادند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۸۷.</ref> {{ببینید|ملی‌گرایی}}.

یکی از اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تلاش برای ایجاد وحدت میان مسلمانان است و جمهوری اسلامی ایران در این زمینه رسالت و نقش خاصی برای خود قائل است <ref>صفوی همامی، کالبدشکافی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۱۰.</ref>. به باور امام‌خمینی اگر مسلمانان وحدت کلمه داشتند، بیگانگان بر آنان مسلط نمی‌شدند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۸۳.</ref> و ایران با وحدت اسلامی مصمم است در برابر قدرت شیطانی و متجاوزان به حقوق انسان‌ها بایستد و از مظلومان دفاع و تا برگشت قدس و فلسطین به مسلمانان، از لبنان و فلسطین حمایت کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۶۲.</ref>. ایشان بر مبنای آموزه‌های دینی در پی سعادت بشر بود و آن را در تبعیت از اسلام می‌دید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۸۷ ـ ۳۸۸، ۵۴۴ و ۷/۱۰۳ ـ ۱۰۴.</ref>؛ همچنان‌که وحدت دولت‌ها و ملت‌های مسلمان و غلبه مستضعفان بر مستکبران جهان از آرمان‌های ایشان به شمار می‌آمد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۱۷ ـ ۱۱۸.</ref> {{ببینید|وحدت}}.

درباره منافع ملی، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد؛ اما در مجموع منافع ملی شامل تدابیری برای حفظ ارزش‌های ملی نظیر استقلال، حاکمیت، تمامیت ارضی، هویت ملی، مصالح ملت، حفظ نهادهای اساسی، بقا و ارتقای قدرت ملی و افزایش اعتبار کشور است <ref>صفوی همامی، کالبدشکافی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۸۹.</ref>. امام‌خمینی سیاست کشور را مبتنی بر حفظ آزادی، استقلال و منافع مردم می‌دانست و آن را اصلی که فدای هیچ اصل دیگر نخواهد شد، می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۶۴.</ref> و سیاست خارجی کشور را مبتنی بر آن می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۱۴.</ref>.

تعهد به انجام مسئولیت‌های فراملی، آن‌گونه که اسلام یا هر نظام ایدئولوژیک دیگر خواسته است، دست‌کم در برخی مواضع با محوربودن منافع ملی تزاحم دارد <ref>حقیقت، سیاست خارجی دولت اسلامی از دیدگاه امام‌خمینی، ۶/۳۵۱.</ref>؛ برای مثال حمایت از تصرّف سفارت امریکا در ایران، روابط خصمانه با دولت امریکا و رژیم اسرائیل، حمایت از جنبش‌های آزادیبخش، صدور ‌حکم اعدام سلمان رشدی و پیام صریح و تاریخی به آخرین رئیس‌جمهور اتحاد جماهیر شوروی، به شکل مستقیم یا غیر مستقیم به سیاست تکلیف‌گرایانه امام‌خمینی مربوط می‌شود و منافع ملی مصطلح را در نظر ندارد؛ بر این اساس اگر تکلیف اقتضا کند که کاری صورت بگیرد، باید به آن عمل کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۴۶.</ref>. با این نگاه تکلیف‌گرایانه و عقیدتی بود که آرمان‌های امام‌خمینی مرز و جغرافیا نداشت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۸۶ ـ ۸۷ و ۴۴۸.</ref>. ایشان به همه مسلمانان و مستضعفان توجه می‌کرد و با بیان این نکته که امروز، اسلام در برابرکفر و منطق در برابر زور، واقع شده است، نهضت اسلامی ایران را پیش از اینکه ایرانی باشد، اسلامی و نهضت مستضعفان جهان به شمار می‌آورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۱۰.</ref>؛ البته این به معنای رودررویی امام‌خمینی با همه کشورهای جهان نبود، بلکه خود ایشان بارها بر روابط مسالمت‌آمیز با همه کشورها و حسن همجواری تأکید می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۷۳؛ ۱۷/۳۲۳، ۳۹۶ و ۱۸/۳۲۳.</ref>؛ همان‌گونه که معتقد به ملاحظه مصلحت در این زمینه بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۶.</ref>. در نظر گرفتن مصلحت در سیاست خارجی به این معناست که مسئولان کشور باید به‌ گونه‌ای در امور بین‌المللی تصمیم بگیرند که به عزت اسلام و کشور خدشه‌ای وارد نشود <ref>تقوی، مصلحت در سیاست خارجی با تأکید بر‌اندیشه امام‌خمینی، ۵۸۹.</ref>. نمونه روشن مصلحت‌سنجی در عملکرد امام‌خمینی، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد بود. ایشان بر خلاف میل باطنی‌اش، پذیرش این قطعنامه را به مصلحت اسلام، نظام و انقلاب دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۹۲.</ref> {{ببینید|قطعنامه ۵۹۸}}.

دولت‌ها برای تحقق اهداف و منافع از ابزارهای گوناگون مانند دیپلماسی، حربه‌های نظامی، اقتصادی و فرهنگی استفاده می‌کنند <ref>قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۰۶.</ref>. امام‌خمینی نیز به این ابزارها توجه کرده است؛ چنان‌که برای آزادی فلسطین، خواستار بهره‌برداری از ابزار سیاسی و اقتصادی علیه رژیم اسرائیل بود و از دولت‌های اسلامی می‌خواست که با توبیخ و تهدید و قطع رابطه، کشورهای دیگر را علیه این رژیم وادار به همراهی کنند و همان‌گونه که می‌توانند با استفاده از سلاح‌های اقتصادی مانند نفت و دیگر امکانات، رژیم اسرائیل و حامیان آن را تحت فشار قرار دهند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲.</ref>. دولت‌ها در مواجهه با یکدیگر غالباً از ابزار دیپلماسی و اقتصادی بهره می‌برند؛ اما آنچه در برابر ملت‌ها کاربرد دارد، ابزار فرهنگی و تبلیغاتی است <ref>قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۱۵.</ref> و امام‌خمینی بر استفاده از ابزار فرهنگی و تبلیغی در جهت صدور انقلاب و گسترش اسلام تأکید می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۸۶ و ۱۸/۷۲.</ref> و معتقد بود باید بدون توجه به غرب حیله‌گر و شرق متجاوز و فارغ از دیپلماسی حاکم بر جهان، در صدد تحقق فقه عملی اسلام برآمد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۹۲.</ref>.

امام‌خمینی رابطه با سازمان‌های بین‌المللی و حضور در آنها را که پس از پیروزی انقلاب اسلامی تحت تأثیر وضع جدید ضعیف شده بود <ref>مصفا و امین منصور، نقش جمهوری اسلامی ایران، ۱۹ ـ ۲۰.</ref>، منع نمی‌کرد؛ اما چنین سازمان‌هایی را مانند سازمان ملل متحد و شورای امنیت ساخته و پرداخته ابرقدرت‌ها و در خدمت منافع آنان می‌شمرد؛ چنان‌که «حق وتو» را ابزاری برای تأمین مصالح قدرت‌های بزرگ، به شمار می‌آورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۹۷.</ref>. ایشان از اینکه سازمان‌های بین‌المللی در خدمت ابرقدرت‌ها قرار دارند، به‌شدت ابراز تأسف کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۵۰.</ref> {{ببینید|سازمان ملل متحد}}.