غایت‌مندی افعال الهی

غایت‌مندی افعال الهی

اهمیت و جایگاه غایت‌مندی افعال الهی

غایت افعال الهی در اصطلاح فلسفی و کلامی گاهی به معنای چیزی است که فاعلیت فاعل را تأمین می‌کند و گاهی بر منتهی الیه و سرانجام حرکت اطلاق می‌شود (ملاصدرا، تفسیر قرآن الکریم، ج۳، ص۳۰۰؛ الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۲۵۱؛ کرجی، شواهد قرآنی، ص۱۷۵). بر اساس آموزه‌های قرآنی از آنچه خداوند انجام می‌دهد، سئوال و بازخواست نمی‌شود (انبیاء: ۲۳) این مطلب در مباحث کلامی و فلسفی اهمیت ویژه‌ای در تاریخ اندیشه‌های فلسفی، کلامی و تفسیری دارد به گونه‌ای که برخی متکلمان با استشهاد به برخی آیات الهی در این زمینه معتقدند خداوند هر چه می‌خواهد انجام می‌دهد و پاسخ گوی کسی نیست (شهرستانی، الملل والنحل، ص۱۱۵). حکمای الهی با بهره‌مندی از ابزار تحلیلی منطقی و فلسفی به تبیین غایت‌مندی افعال الهی پرداخته‌اند (ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۳۵۱؛ ابن سینا، التعلیقات، ص۱۸؛ میرداماد، مصنفات میرداماد، ج۱، ص۲۰۶). امام‌خمینی نیز در آثار خویش به بحث غایت‌مندی افعال الهی پرداخته و با ارتقاء بحث کلامی به مباحث عرفانی، غایت‌مندی افعال الهی را از طریق حبّ به ذات توضیح و تبیین کرده است (الطلب والاراده، ص۲۵؛ مصباح الهدایه، ص۴۴-۴۵).

اقوال در مسئله

در مورد غرض و غایت‌مندی افعال الهی میان متکلمان اختلاف وجود دارد؛ متکلمان اشعری معتقدند که هیچ غرضی به افعال الهی تعلق نمی‌گیرد (جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۲۰۲؛ تفتازانی شرح المقاصد ج۴، ص۳۰۱). این قول مورد نقد قرار گرفته و لازمه آن این است که خداوند در فعل خود بیهوده‌کار باشد (حلّی، نهج الحق، ص۸۹-۹۰). در مقابل متکلمان معتزلی و بسیاری از متکلمان امامیه، افعال الهی را دارای غرض دانسته و آن را خارج از ذات الهی می‌دانند (بحرانی، قواعد المرام، ص۱۱۰؛ دوانی، شواکل الحور، ص۲۰۹؛ حلّی، الباب الحادی عشر، ص۲۹). بسیاری از حکمای الهی معتقدند که افعال خداوند معلل به اغراض خارج از ذات نیست بلکه فعل خداوند مطلقاً به خاطر غرض زائد بر ذات نیست (ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۶، ص۳۳۶). امام‌خمینی نیز معتقد است افعال خداوند معلل به غرض خارج از ذات نیستند؛ زیرا اگر افعال الهی دارای غرضی خارج از ذات باشند، در این صورت دوگانگی میان ذات و غرض و تأثیرگذاری غرض بر ذات، لازم می‌آید، که در این صورت لازمه تأثیرپذیری ذات الهی از خارج، وجود قوه در ذات الهی است، چرا که یک وجود زمانی می‌تواند اثری را بپذیرد که قوه پذیرش آن اثر را داشته باشد، پس لازمه پذیرش اثر، اذعان به وجود در ذات الهی است؛ در این صورت ذات الهی مرکب از فعلیت و قوه است و از آنجا که نسبت قوه به فعل، همواره نسبت نقص به کمال است، ازاین‌رو ذات الهی مستلزم ترکیب از نقص و کمال خواهد بود که لازمه آن امکان و نیازمندی است؛ درحالی‌که خداوند از هرگونه امکانی مبرّا است (امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۲۵؛ سیدحسن خمینی، تحریر اختیار، ج۱، ص۲۹۸-۲۹۹).

غایت هستی

حکمای الهی معتقدند غایت هستی، همان ذات الهی است؛ یعنی غایت بالذات در آفرینش همه موجودات واجب الوجود بالذات است (ابن‌سینا، التعلیقات، ص۱۸؛ میرداماد، مصنفات میرداماد، ج۱، ص۲۰۶). امام‌خمینی نیز غایت افعال الهی و هستی را همان ذات الهی می‌داند. این غایت به معنای علم به نظام اتم و احسن ربانی است که مبدأ ایجاد عالم است (الطلب والاراده، ص۲۵). به باور امام‌خمینی فاعل و غایت خداوند متعال یکی است و هیچ‌گونه دوگانگی ندارد و حقیقت غایت جدا از حقیقت فاعل نیست؛ امّا وحدت فاعل و غایت در خداوند به این معنا نیست که خدا در فعل خود متأثر از ذات خود است؛ زیرا لازمه این تصویر، وجود مراتبی برای خداوند است به گونه‌ای که برخی بر دیگری تأثیر می‌گذارد و زمینه را برای فاعلیت آن مرتبه فراهم می‌کنند و مستلزم ترکیب و نقص و قوه و در نهایت خروج از حقیقت وجوبی را به دنبال دارد، بلکه یگانگی فاعل و غایت در ذات الهی به این معناست که حبّ به ذات، مستلزم حبّ به ظهور و تجلی خدا در قالب آثار است. بر این اساس فاعل و غایت در ذات الهی همان ذات است؛ به اعتقاد امام‌خمینی لازمه حبّ ذات، آن است که محبوب، تجلی و ظهور یابد، حبّ ذاتی خداوند اولاً و بالذات به ذات الهی و ثانیاً و بالتبع به آثار او تعلق می‌گیرد؛ زیرا هرگاه ذاتی، خود را دوست داشته باشد، طبیعتاً آثار خود را نیز بدان جهت که از او ناشی شده‌اند دوست خواهد داشت؛ با این تفاوت که تعلق به حبّ ذات، استقلالی و تعلق حبّ به آثار ذات، تبعی و جهت بازگشت آن به حبّ به ذات است (امام‌خمینی، الطلب والاراده، ص۲۵-۲۶؛ سیدحسن خمینی، تحریر اختیار ج۱، ص۳۰۱-۳۰۲).