اصالت وجود: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اصالت وجود'''، تحقق عینی [[وجود]] و اعتباری نبودن آن.

==تعریف==

در اصطلاح حکما، به معنای تحقق عینی و حقیقت‌داشتن است. <ref>ملاصدرا، الحکمة ‌المتعالیه، ۱/۳۸ ـ ۳۹؛ ملاصدرا ، المشاعر، ۹؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۵۳ ـ ۵۵۵.</ref> اصطلاح اصالت وجود، یعنی آنچه حقیقت دارد، وجود است در مقابل اعتقاد به اصالت [[ماهیت]] است. بر پایه این اصطلاح آنچه در خارج منشأ اثر است و آن را پر کرده، وجود است. <ref>ملاصدرا، الحکمة ‌المتعالیه، ۱/۳۸ ـ ۳۹ و ۲/۲۸۷ ـ ۲۸۸؛ ملاصدرا، مجموعه رسائل، ۱۸۱ ـ ۱۸۲؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۵۳ ـ ۵۵۵.</ref> {{ ببینید| وجود؛ ماهیت}}

==پیشینه==

این مسئله در [[فلسفه ارسطو]] و [[فلسفه فارابی|فارابی]] مطرح نبوده است، <ref>دینانی، نیایش فیلسوف ، ۴۳۰.</ref> امّا در آثار فلاسفه‌ای چون [[ابن‌سینا]] <ref>ابن‌سینا، الاشارات، ۹۹.</ref> [[بهمنیار]] <ref>بهمنیار، التحصیل، ۲۷۹ ـ ۲۸۱.</ref> ملاصدرا <ref>ملاصدرا، الحکمة ‌المتعالیه، ۱/۳۹.</ref> و [[خواجه طوسی]] <ref>خواجه‌نصیر طوسی، شرح الاشارات، ۳/۳۳ ـ ۳۴ و ۳۸ ـ ۳۹.</ref> وجود، امری حقیقی و واقعی تلقی شده است؛ با این همه این تلقی به معنای اعتقاد به اصالت وجود در برابر اعتقاد به اصالت ماهیت نبوده، از این‌رو آنان را نمی‌توان قائل به اصالت وجود به معنای مورد نظر دانست؛ <ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳/۲۵۶ ـ ۲۵۷؛ عبودیت، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ۱/۷۷.</ref> زیرا هرچند ابن‌سینا و پیروان او به اصالت وجودی مشهور بودند لکن به وجود کلی طبیعی در خارج نیز قائل بودند، <ref>ابن‌سینا، الشفاء، الالهیات، ۲۰۲؛ عبودیت، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ۱/۷۷.</ref> که جز با اصالت ماهیت سازگار نیست و یا اینکه [[حرکت جوهری]] را ناخودآگاه بر اساس اصالت ماهیت انکار کرده‌اند. <ref>ابن‌سینا، الطبیعیات، ۱/۹۸ ـ ۹۹؛ ← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۳/۸۵ ـ ۸۶.</ref> از طرفی [[شیخ اشراق]] و پیروان او که به اعتقاد به اصالت ماهیت معروفند، تشخّص را به وجود می‌دانند یا برای مجردات ماهیتی قائل نبودند که جز با اصالت وجود توجیه‌پذیر نیست. <ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱/۱۱۵ ـ ۱۱۷؛ ← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۴۳؛ عبودیت، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ۱/۷۷.</ref> شیخ اشراق با این پرسش که اصالت با وجود است یا ماهیت روبه‌رو نشده بلکه از نخست با یک قسم یعنی اصالت ماهیت روبه‌رو بوده و از قسم دیگر به کلی غافل بوده است. از این‌رو هیچ‌یک از فیلسوفان مشایی و اشراقی را نمی‌توان به طور دقیق اصالت وجودی یا اصالت ماهوی دانست بلکه این پرسش که آیا وجود اصیل است و ماهیت اعتباری یا ماهیت اصیل و وجود اعتباری است، نخستین بار توسط [[میرداماد]] مطرح شده است. وی سپس به استدلال بر اصالت ماهیت و اعتباریت وجود پرداخته است. <ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱/۵۰۴ ـ ۵۰۷؛ عبودیت، درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ۱/۷۸ ـ ۷۹.</ref>

===طرح اصالت وجود بعد از ملاصدرا===

عارفان اصالت وجود را بر مبنای «[[وحدت شخصی]]» وجود تبیین کرده، آن را امری کشفی و شهودی می‌دانند، <ref>دینانی، نیایش فیلسوف، ۴۳۰.</ref> اما در حکمت متعالیه این امر با [[برهان]] و استدلال قابل اثبات است؛ هرچند ملاصدرا در مواردی به پیروی از عارفان، بر شهودی‌بودن قضیه تأکید ورزیده است. <ref>ملاصدرا، الحکمة ‌المتعالیه، ۱/۴۶ ـ ۴۷ و ۲/۲۹۱ ـ ۲۹۲؛ مطهری، مجموعه آثار، ۹/۷۰ ـ ۷۱.</ref>

===دیدگاه امام خمینی===

امام‌خمینی در آثار خود بر اصالت وجود و اعتباری ‌بودن ماهیت تأکید دارد و وجود کلی طبیعی در خارج را منکر می‌شود و بر خلاف فلاسفه پیشین که از وجود کلی طبیعی، اصالت ماهیت و اعتباریت وجود را نتیجه می‌گیرند، ایشان از اصالت وجود و اعتباریت ماهیت نفی وجود کلی طبیعی را در خارج نتیجه می‌گیرد <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۶۶؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۲۱.</ref> و در جایگاه یکی از راسخان در حکمت متعالیه، از اصالت وجود، به اصلی کلی یاد می‌کند که مسائلی چون اصول توحیدی و بسیاری از مباحث مبدأ و [[معاد]] با این اصل روشن می‌شوند. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۹ و ۳/۵۵۳ ـ ۵۵۷؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۴۳.</ref>

==دیدگاه‌ها در اصالت وجود==

در مسئله اصالت وجود و یا اصالت ماهیت، چهار دیدگاه وجود دارد:

# قول به اصالت وجود در [[واجب‌تعالی]] و اصالت ماهیت در [[ممکنات]]، که نظر [[محقق دوانی]] است.<ref>ملاصدرا، الحکمة ‌المتعالیه، ۶/۶۵ ـ ۸۵.</ref>

به اعتقاد امام‌خمینی این نظریه خلاف [[قانون سنخیت]] است؛ زیرا اگر اثر با مؤثر سنخیت نداشته باشد، نشان‌دهنده عدم تأثیر مؤثر است. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۵۵.</ref>

# معنای مصدری که در زبان پارسی از آن به «بودن» تعبیر می‌شود. این معنا امری انتزاعی و ازجمله [[معقولات ثانیه فلسفی]] و نیز مشترک میان ماهیات است <ref>ملاصدرا، شرح حکمة ‌الاشراق، ۱۸۳.</ref>

# به معنای اسم مصدری که در زبان فارسی از آن به «بود» تعبیر می‌شود و همان حقیقت عینی و خارجی است و ملاک طرد عدم از اشیا و به بیانی خیر محض و مؤثر واقعی در عالم واقع می‌باشد. <ref>ملاصدرا، شرح حکمة ‌الاشراق، ۱۸۳.</ref> {{ ببینید| وجود}}

امام‌خمینی نیز در اعتباری بودن ماهیت تعبیرهای مختلفی دارد لکن مراد ایشان از اعتباری‌بودن ماهیت آن است که وجود حیث تقییدی ماهیت می‌باشد. البته حیث تقییدی در آثار ایشان تفاسیر گوناگونی دارد که با توجه به عبارات مختلف ایشان در کتاب‌های اصولی و فلسفی و عرفانی، می‌توان گفت در کتاب‌های اصولی <ref>امام‌خمینی، مناهج الوصول، ۱/۲۸۹؛ امام‌خمینی، انوار الهدایه، ۱/۷۶.</ref> و فلسفی <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۱۹۶ ـ ۱۹۸.</ref> با پذیرش وجود کلی طبیعی در خارج به وجود افراد، قائل به حیث ‌اندماجی و یا حدّی ماهیت شده، در کتب عرفانی و فلسفی، کلی طبیعی را معدوم دانسته، قائل به حیث سرابی ماهیت شده‌ است <ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۶۶؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۲۱؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۹۲ و ۳/۵۵۳.</ref> چنان‌که در برخی تعابیر عرفانی از ماهیت به عنوان تعینات نام برده که به حیث نفادی سازگار است و در مواردی ماهیت را به طور کلی از خارج نفی کرده و غیر [[خداوند]] را وجودات رابط و عین فقر و نیاز می‌داند. <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۷.</ref> {{ ببینید| ماهیت}}

==رابطه جعل و اصالت وجود==

بر این اساس اصالت وجود در عرفان و فلسفه از ارکان نظریه امام‌خمینی می‌باشد؛ حال چه موجودات متکثر باشند که در این صورت اصالت به وجود است و چه واحد شخصی باشند که در این صورت اصالت با وجود حق خواهد بود و ماسوای حق مظاهر و تجلیات او می‌باشند و بدون اصالت وجود نه فلسفه و نه عرفان مبنای صحیحی ندارد. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۶۲؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۷ ـ ۲۸۸.</ref> {{ ببینید| وجود}}

==دلیل اصالت وجود==

در میان براهین اصالت وجود، [[برهان حرکت]] از براهینی است که ملاصدرا به آن اشاره نکرده است و امام‌خمینی به پیروی [[ملاهادی سبزواری]] <ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۲/۶۹ ـ ۷۱.</ref> به آن پرداخته است؛ به این بیان که چون حرکت قابل قسمت به بی‌نهایت است، اگر ماهیت اصیل باشد، لازم می‌آید هر قسمتی که در تقسیم حرکت فرض می‌شود مستقل بوده، تحقق خارجی داشته باشد و غیر آن قسمت هم باید در تحقق و خارج بودن مستقل باشد؛ زیرا نمی‌توان گفت شیء اصیل باشد، ولی فعلیت نداشته باشد و در این صورت حصر امر نامتناهی فعلی بین دو حد محصور لازم می‌آید و این محال است؛ امّا اگر گفته شود وجود اصیل است، در این صورت یک حقیقت مستمر و سیال و یک هویت شخصیه، از نقص رو به کمال می‌رود و بیش از یک چیز در خارج نیست و آن وجود است. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۷۳.</ref>

==دلیل اصالت ماهیت==

ایشان برای اثبات ویژگی دوم بر این باور است که موجودیت، ذاتی هر واقعیتی است و هر چیزی که موجودیت، ذاتی آن است، نقیض عدم است، <ref>امام‌خمینی، تهذیب الاصول، ۱/۴۱۵؛ امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۲/۱۰۶.</ref> و چیزی که نقیض عدم است، مصداق مفهوم وجود است، <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۱۴۵ و ۲/۷۱.</ref> یعنی مفهوم وجود مصداق دارد <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۲۷۶.</ref> و عدمِ یک شیء، در انتزاع مفهوم وجود هیچ نقش و مدخلیتی ندارد؛ زیرا مفهوم وجود مصداق بالذات وجود است، <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۱۶.</ref> پس حقیقت وجود، واقعیتی خارجی است نه واقعیتی فرضی و اعتباری.

==ثمرات اصالت وجود==

امام‌خمینی از آنجاکه ماهیات را اعتباری و به خودی خود اموری عدمی می‌داند، شرور را که خود نیز عدمی‌اند، به ماهیات و خیرات را به وجود بر می‌گرداند. <ref>دعاء السحر، ۱۳۴؛ الطلب و الاراده، ۳۸ ـ ۳۹ و ۷۲.</ref> {{ ببینید| خیر و شر}}

===تحلیل جبر و اختیار===

در نگاه امام‌خمینی انحصار تأثیر و فاعلیت با توجه به بحث علیت و اصالت وجود سامان می‌گیرد، <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۹۸، ۳۱۶ و ۳۶۵ ـ ۳۶۶.</ref> از طرفی بنابر [[قاعده بسیط الحقیقه]]، ذات حق بسیط صرف و واجد همه مراتب هستی است و [[اراده حق]]، اراده مطلق و بالذات می‌باشد که همه اشیا عالم را فرامی‌گیرد و هیچ ذره‌ای در عالم از سیطره او خارج نیست و هیچ فعلی از افعال او جدا و مستقل نیست، <ref>امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۳۳ و ۶۲ ـ ۶۵.</ref> بنابراین هرجا اثری از وجود باشد، متعلق به [[خداوند]] است و ممکنات که چیزی جز تعلقات و روابط و ظهورات او نمی‌باشند، خود و افعالشان مظاهر فاعلیت حق‌اند. <ref>امام‌خمینی، الطلب و الاراده ، ۶۲ ـ ۶۵.</ref> ایشان با استناد به آیه ۱۷ [[سوره انفال]]، بر این باور است که افعال انسانی بدون هیچ واسطه‌ای هم به حق‌تعالی و هم به خود [[انسان]] انتساب دارند؛ یعنی از آن جهت که انسان و افعال او تحت سیطره قدرت، علم و مشیت حق‌تعالی است، منتسب به حق‌تعالی است و از این انتساب هیچ‌گونه جبری در افعال انسان لازم نمی‌آید. <ref>امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۳۶ ـ ۳۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۲۰.</ref> {{ ببینید| جبر و اختیار}}

==پانویس==

* احسائی، احمد، شرح المشاعر، چاپ سنگی، بی‌تا، بی‌جا.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* بهمنیاربن‌مرزبان، التحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

* جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، تهران، ناصرخسرو، چاپ چهارم، ۱۳۷۰ش.

* خواجه‌نصیر طوسی، محمدبن‌محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* دینانی ابراهیمی، غلامحسین، قواعد کلی فلسفی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.

* زنوزی، عبدالله، انوار الجلیه، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۵۴ش.

* سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

* فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.

* قاضی‌سعید قمی، محمدبن‌محمد، شرح توحید الصدوق، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

* قطب‌الدین شیرازی، محمودبن‌مسعود، شرح حکمة الاشراق، به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

* لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، تحقیق اکبر اسدعلی‌زاده قم، مؤسسه امام‌صادق(ع) چاپ اول، ۱۴۲۵ق.

* ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.

* ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم ، شرح حکمة الاشراق، به انضمام تعلیقات صدرالمتألهین، تصحیح و تعلیق محمد موسوی، تهران، حکمت، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.

* میرداماد، محمدباقر، مصنفات میرداماد، به اهتمام عبدالله نورانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* یزدان‌پناه، سیدیدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، نگارش سیدعطاء انزلی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.

  {{پایان}}

==پیوند به بیرون==