اسما و صفات: تفاوت میان نسخه‌ها

[[اسم الهی]] در اصطلاح عارفان، ذات به همراه صفتی معین است که تجلی‌ای از تجلیات است؛ مانند اسم «[[الرحمن]]» که ذات به اعتبار صفت رحمت است.<ref>کاشانی، شرح فصوص، ۹ و ۱۳؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، شرح فصوص الحکم، ۴۴.</ref> صفت نیز اعتبار تعین و تجلی حق‌تعالی بدون ملاحظه ذات است.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، شرح فصوص الحکم، ۴۴.</ref>{{سخ}}

[[امام‌خمینی]] اسمای الهی را تعینات و شئون حق‌تعالی می‌داند<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۹ و۳۰۰.</ref> که حاصل تجلیات اوست و بر معانیِ در ذات دلالت می‌کند،<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۷۳؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۴۴.</ref> بنابراین تفاوت میان اسم و صفت به اعتبار است؛ یعنی فرق میان اسما و [[صفات الهی]] در [[عرف]] و اصطلاح عرفا فرق میان [[مرکب]] و [[بسیط]] است، زیرا عرفا تصریح کرده‌اند که ذات به اعتبار و لحاظ صفتی از صفات اسم است؛ پس اسم مرکب است و صفت بسیط مانند فرق میان مشتق و مبدأ اشتقاق.<ref>ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ۴۴.</ref>

در ادیان پیشین، از اسما و صفات الهی سخن به میان آمده و برای [[خداوند]] اسما و صفاتی بیان شده‌است.<ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱/۲۳۷.</ref> [[قرآن کریم]] نیز در موارد متعددی خداوند را دارای اسما و صفاتی می‌داند، مانند [[حیّ]]<ref>بقره، ۲۵۵.</ref> [[قیّوم]]<ref>آل عمران، ۲.</ref> [[حکیم]]<ref>نساء، ۲۴.</ref> [[رزاق]]<ref>ذاریات، ۵۸.</ref> و [[غفور]]<ref>توبه، ۲۷.</ref> و او را صاحب [[اسمای حسنی|اسمای حُسنی]] برشمرده است.<ref>اسراء، ۱۱۰.</ref>{{سخ}}

بحث از اسما و صفات در [[عرفان اسلامی]] دارای جایگاه و اهمیت خاصی است و تحلیل هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی عالم هستی و ارتباط آن با اسمای الهی و چگونگی صدور موجودات از اسمای حق‌تعالی از مباحث آن است.<ref>رحیمیان، اسماء الهی در جهان‌نگری عرفانی امام‌خمینی، ۲۱۱.</ref> عارفانی چون [[ابن‌عربی]] توانستند عالم را بر اساس نظام اسمای الهی تفسیر<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۴۴۰–۴۴۱.</ref> و همه عالم را مظاهر اسمای الهی معرفی<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۳۴.</ref> کنند. این بحث در آثار امام‌خمینی نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و مبنای بسیاری از معارف الهی مانند [[مبدأ]]، [[معاد]]<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۲–۸۳.</ref> و [[توحید]]<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۱؛ امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۱۳۱.</ref> است؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت جهان‌شناسی امام‌خمینی مبتنی بر نظام اسمای الهی است؛<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۲؛ امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۴۳–۴۸؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۲–۲۴۳.</ref> ایشان در این بحث به حقیقت اسمای الهی،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۴.</ref> مراتب آن در صقع ربوبی،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۷۴–۱۷۵.</ref> اقسام و احکام آنها<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۱۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۷.</ref> پرداخته و در این زمینه آرای عارفانی چون ابن‌عربی<ref>ابن‌عربی، انشاء الدوائر، ۲۸.</ref> و [[قاضی‌سعید قمی]]<ref>قاضی‌سعید قمی، شرح توحید صدوق، ۱/۳۱۳؛ قاضی‌سعید قمی، کلید بهشت، ۸۰۵.</ref> را نقد کرده‌است.

عارفان حقیقت اسم را صرف لفظ نمی‌دانند، بلکه امری واقعی و عینی می‌دانند که بر حقایق و معانی در ذات حق دلالت می‌کند و منشأ حقایق و عوالم پایین‌تر است. به الفاظی که از این حقایق حکایت می‌کنند، [[اسم الاسم]] گفته می‌شود.<ref>فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۲۷۸؛ جامی، نقد النصوص، ۸۴.</ref>{{سخ}}

اسمای الهی تعینات و شئون حق‌اند و حاصل تجلیات اویند. اسمای الهی در مرتبه تعین اول و احدیت ذات، بسیط‌اند و تکثری ندارند و با تجلی حق به [[فیض اقدس]]، اسما و صفات در مرتبه تعین ثانی و حضرت واحدیت ظهور و تکثر معنوی پیدا می‌کنند،<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۶۵–۶۶.</ref> این تکثر به اعتبار علم و تعین عقلی است؛ اما در وجود، عین یکدیگرند<ref>آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۲۴۵.</ref> اسمای الهی مبدأ حقایق و عوالم پایین‌ترند،<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۴۴.</ref> از این‌رو تمام دار هستی به اعتباری اسمای الهی محسوب می‌شوند، زیرا اسم در حقیقت به معنای علامت است و هر آنچه از عالم غیب قدم به عالم وجود گذارد، علامتی برای حق‌تعالی و مظهری از مظاهر او به‌شمار می‌رود.<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۷۴؛ امام‌خمینی، تفسیر سوره حمد، ۹۵–۱۰۰.</ref>

امام‌خمینی ملاک این تقسیم را ناتمام می‌داند و معتقد است تقسیم به اسمای ذات، صفات و افعال به لحاظ معرفت‌شناختی و تجلی حق‌تعالی بر قلب سالک و مرتبه و مقام اوست. طبق این بیان، وقتی سالک از فعل خود فانی شود و حق‌تعالی بر قلب او تجلی کند، این تجلی، تجلی به اسمای فعلی است و اگر از صفات خود فانی شود، تجلی به اسمای صفات است و هرگاه این فنا ذاتی باشد، تجلیات حق‌تعالی به قلب او به اسمای ذات خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۹؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱–۲۲.</ref>

صفات الهی به اعتبار ثبوت صفتی برای حق‌تعالی یا تنزه او از آنها، به [[صفات ثبوتی]] و [[صفات سلبی|سلبی]] تقسیم می‌شوند،<ref>قونوی، الفکوک، ۲۰۳–۲۰۵.</ref> امام‌خمینی میزان در تقسیم صفات به ثبوتیه و سلبیه را ثبوت آنها برای اصل حقیقت وجود و عدم آن می‌داند؛ بنابراین صفاتی که به اصل وجود بازگردند، صفات ثبوتی‌اند و صفاتی که از ذات وجود نباشند و به حدود و ماهیت اشیا بازگردند و در ذات حق‌تعالی، تحقق‌شان ممتنع باشد، صفات سلبی خواهند بود<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۱۶–۶۱۷.</ref> ایشان این سخن حکما را که صفات سلبیه را به سلب سلب ارجاع می‌دهند، به این معنا که حق‌تعالی فاقد نقائص امکانی است<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۶/۱۱۸.</ref> نقد می‌کند و معتقد است اثبات صفات سلبی برای حق‌تعالی مستلزم ترکیب در ذات حق و جهات امکانی در آن است و حال آنکه حق‌تعالی از آن منزه است؛ بنابراین حق‌تعالی از صفات سلبیه مبری و تنها متصف به صفات ثبوتیه است،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۷.</ref> اگرچه حق‌تعالی را می‌توان مصداق بالعرض این صفات دانست؛ به این معنا که چون خداوند مصداق بالذات «عالمِ» است، در نتیجه مصداق بالعرض «لیس بجاهل» خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۱۷.</ref>

اسما و صفات در تقسیمی دیگر دو دسته می‌شوند: [[صفات جمال]] و [[صفات جلال]]. اسمای الهی به لحاظ اینکه حالت رغبت و انس را در قلب سالک سبب می‌شود، اسمای جمالی و به لحاظ اینکه حالت خوف و عظمت در آن ایجاد می‌کنند، اسمای جلالی گفته می‌شوند.<ref>کاشانی، شرح فصوص، ۲۶، آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ۱۳۴.</ref> به اعتقاد عارفان هر یک از اسمای جلالی بهره‌ای از جمال و هر یک از اسمای جمالی بهره‌ای از جلال در خود نهفته دارند.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱/۴۳–۴۴؛ خوارزمی، شرح فصوص الحکم، ۳۰.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی نیز بر این باور است که ظهور اسمای جمالی در [[قلب انسان]] سبب انس و ظهور اسمای جلالی سبب هیمان، هیبت و قهر می‌شود و از این جهت در هر عظمتی که در قلب سالک ایجاد می‌شود، انس و رحمتی و در هر انسی، عظمت و هیبتی موجود است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۶۷؛ امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۲۳؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۴۱.</ref> به اعتقاد ایشان محبت الهی در مظاهر جمال بیش از غضبش در مظاهر جلال ظهور کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۲۹.</ref> چنان‌که در بعضی ادعیه آمده‌است: «ای کسی که رحمتش بر غضبش پیشی گرفته‌است.»<ref>کفعمی، المصباح، ۲۴۹.</ref> از این جهت نخستین مظاهر اسم اعظم، رحمت رحمانی و رحیمی ذاتی است که از اسمای جمالی حق‌اند و پس از آنها اسمای دیگر که مظهر اسمای جلالی و جمالی‌اند ظهور می‌کنند.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۱۸.</ref> {{ببینید|رحمت}}

عارفان معتقدند اسمای کلی و محیط، محدودند؛ اما اسمای جزئی به شمارش درنمی‌آیند<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۳۲۷؛ آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ۱۳۲–۱۳۳.</ref> امام‌خمینی نیز بر این نکته تأکید دارد که آنچه دربارهٔ اسمای حسنی و شمارش و عدد آنها گفته شده، ناظر به اسمای کلی، اسمای مربّی [[عالم کون]] و شئون کلی آنهاست و اسمای جزئی نامتناهی و غیرقابل شمارش‌اند.<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۹۱–۹۲.</ref>

از برخی اسمای الهی به جهت احاطه و شمول بر دیگر اسما، به امهات اسما تعبیر می‌شود که عبارت‌اند از: [[حیات]]، [[علم]]، [[اراده]]، [[قدرت]]، [[سمع]]، [[بصر]] و [[کلام]]. بعضی نیز امهات اسما را چهار اسم «حیات، علم، اراده و قدرت» می‌دانند،<ref>قونوی، الفکوک، ۲۴۲؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۴؛ فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۲۸۴، ۲۸۹ و ۳۶۷.</ref> برخی چهار اسم «اول، آخر، ظاهر و باطن» را از امهات اسما می‌دانند که جامع این اسما، اسم «[[الله]]» و «رحمن» است،<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۶–۴۷.</ref> برخی از عارفان و مشهور حکما، دو اسم سمیع و بصیر را از تحت امهات اسما خارج کرده، آن دو را به علم حق‌تعالی ارجاع می‌دهند،<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۹۴؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۴۱.</ref> بعضی نیز صفت علم را به دو اسم سمیع و بصیر برمی‌گردانند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۲/۲۱۴.</ref>{{سخ}}

این اصطلاح ریشه در روایات دارد. در برخی روایات از اسمائی یاد شده که خداوند علم آنها را نزد خود نگاه داشته و آن یک حرف از هفتاد و سه حرف اسم اعظم است.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۲۳۰.</ref>{{سخ}}

نزد عارفان، [[اسمای مستاثر]] اسمای ذاتی حق‌تعالی هستند که از اسمای غیبیه به‌شمار می‌روند.<ref>آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۲۶۰–۲۶۱.</ref> بعضی بر این اعتقادند که اسم مستاثر همان ذات متعین الهی است که منشأ ظهور است و اطلاق اسم بر آن به نحو مسامحه است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۸؛ امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۱۲۱.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی اسم مستاثر را حرف هفتاد و سوم از اسم اعظم می‌داند،<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۷۶.</ref> و آن را به [[مقام غیب هویت]] و [[مقام احدیت]] بازمی‌گرداند،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۵.</ref> به باور ایشان حق‌تعالی با تجلی غیبی احدی که همه اسما در آن مستهلک‌اند، به اسم مستاثر تجلی کرد و این تجلی، جهت غیبی و بطونی فیض اقدس شمرده می‌شود.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۴.</ref>{{سخ}}

عارفان در مظهرداشتن اسمای مستاثر اختلاف دارند. گروهی بر این باورند که این اسما مظهر ندارند<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۶؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار آقامحمدرضا قمشه‌ای، ۱۰۸.</ref> و راه رسیدن و معرفت آنها مسدود است، مگر برای افرادی که فانی در مقام واحدیت گشته‌اند.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۶.</ref> امام‌خمینی بر این عقیده است که اسمای مستاثر همانند دیگر اسما دارای مظهرند؛ ولی مظاهر آنها نیز همانند خودشان پنهان و مستاثر است و از ارتباط میان آن‌دو به وجه خاص نیز تعبیر می‌شود.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۴–۱۵، ۲۶ و ۲۱۸.</ref>

ایشان برای اسم اعظم، سه مرتبه ذکر کرده‌است: [[مرتبه الوهیت]]، [[مرتبه خارج]] و [[مرتبه لفظ]]. اسم اعظم به حسب مرتبه الوهیت، همان اسم جامع «الله» است که جامع همه اسمای الهی و اصل و مبدأ ظهور اشیاست. به حسب حقیقت خارجی، اسم اعظم همان [[انسان کامل]] و حقیقت محمدی (ص) است که به حسب عین ثابت خود متحد با اسم اعظم است و سایر اعیان و اسمای الهی از تجلیات این حقیقت به‌شمار می‌روند. اسم اعظم به حسب لفظ و عبارت الفاظی‌اند که از چشم خلایق پوشیده‌اند و تنها برای اولیای الهی که مورد رضایت حق باشند معلوم‌اند.<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۷۷–۷۸؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۱۷–۲۲.</ref>{{ببینید|اسم اعظم}}

امام‌خمینی مانند دیگر عارفان<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۶۰۳؛ جامی، اشعة اللمعات، ۳۶–۳۷.</ref> اسمای الهی در مرتبه ذات و غیب الغیوبی را حقایق انباشته و بسیط می‌داند که در مرتبه تعین غیبی و احدیت، تمایز وجودی یا مفهومی ندارند، بلکه در این مرتبه، تنها تعین علم حق به ذات خود است. پس از این مرتبه، مرتبه واحدیت است که در آن اسما و صفات از هم تمایز علمی می‌یابند،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۷۵–۱۷۶؛ امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۷۱–۷۲.</ref> در همین مرتبه واحدیت که اسما و صفات تمایز علمی می‌یابند، مرتبه الوهیت و اسم «اللّه» واقع شده‌است. در این مرحله با تجلی فیض اقدس، در حضرت علمیه، تعینات اسمائی حاصل می‌آید.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۹ و ۴۸.</ref> به اعتقاد ایشان اول اسمی که به تجلی احدیت و فیض اقدس در حضرت واحدیت ظهور پیدا می‌کند، اسم جامع «اللّه» است که مظهر آن، عین ثابت انسان کامل و حقیقت محمدیه است،<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۳۴؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۳۴–۶۳۵.</ref> این اسم، حاکم بر اسمای دیگر است<ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۴۸.</ref> و اصل و مبدأ آنها به‌شمار می‌رود،<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۷۶–۷۷.</ref> در مقام واحدیت به دنبال تجلی اسم اعظم «الله» اسمای [[رحمت]] و [[غضب]]، جلال و جمال، و محیط و محاط ظهور علمی و تجلی باطنی پیدا می‌کنند،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۷؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۲۴.</ref> اسمای الهی خود دارای صور و لوازمی‌اند که در حضرت علمیه به واسطه تجلی حق‌تعالی به فیض اقدس در حضرت واحدیت ظهور می‌یابند و هر یک از اسما دارای لوازمی‌اند. نخستین اسمی که ظهور می‌یابد و لوازم آن آشکار می‌شود، اسم جامع «الله» است که رب عین ثابته محمدیه (ص) است و ظهور لوازم اسما در حضرت اعیان ثابته به واسطه عین ثابت انسان کامل است که ظهور این عین ثابت در خارج، [[پیامبر خاتم(ص)]] است.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۳۰؛ امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۱۱۸.</ref> {{ببینید|اعیان ثابته}}

در این مرتبه با تجلی حق‌تعالی به فیض مقدس، اعیان خارجی ظهور می‌یابند که هر یک مظهر اسم یا اسمای الهی‌اند،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۱۸.</ref> اسمای کونی در حقیقت از تجلی فعلی حق‌تعالی در دار هستی پدید می‌آیند. امام‌خمینی بر این نکته تأکید دارد که کاربرد اسم در امور عینی در کلام خدا، رسول (ص) و [[ائمه(ع)]] بسیار است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۱–۲۴۲؛ عیاشی، التفسیر، ۲/۴۲؛ کلینی، الکافی، ۱/۱۴۳–۱۴۴.</ref>

امام‌خمینی، مانند مشهور متکلمان [[امامیه]]<ref>حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ۲۹۶؛ لاهیجی، گوهر مراد، ۲۴۱–۲۴۵؛ نراقی، جامع الافکار و ناقد الانظار، ۲/۳۵۳–۳۵۴.</ref> دو نظر معتزله و اشاعره را مردود دانسته، قائل به عینیت صفات با ذات است. ایشان این دو قول را جانب افراط و تفریط می‌داند و قول صحیح را همان اتحاد صفات با ذات می‌شمارد؛ زیرا حق‌تعالی صرف وجود است و همه کمالات وجود را داراست؛ اما این صفات عین ذات اوست و هر جهت کمالی به حسب خارج، به اصل حقیقت وجود بر می‌گردد.<ref>امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۱۲–۱۳.</ref>{{ببینید|توحید}}{{سخ}}

امام‌خمینی نظر قاضی‌سعید قمی را که هم قائل به عینیت ذات و صفات و هم زایدبودن آنها بر ذات است، نمی‌پذیرد. به اعتقاد قاضی‌سعید قمی مراد از صفت عالم و قادر، تنها نفی [[جهل]] و عجز است و حمل صفات مختلف ثبوتی بر باری‌تعالی، مستلزم وجود حیثیات و جهات متفاوت در ذات اوست که با بساطت او سازگار نیست،<ref>قاضی‌سعید قمی، کلید بهشت، ۷۰–۷۱.</ref> اما به باور امام‌خمینی صفات حق‌تعالی از قبیل عوارض و حالات زاید بر ذات نیستند، بلکه حق‌تعالی وجود صرفی است که همه کثرات و صفات متغایره را به احدیت و هویت وحدانی خود جمع کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۵–۲۶.</ref> {{ببینید|قاضی‌سعید قمی}} ایشان با استناد به اصول فلسفی و عرفانی، مانند قاعده «[[بسیط الحقیقه]]» و با توجه به اصل تجلی فیض اقدس در حضرت واحدیت و ظهور آن در کسوت اسما و صفات، ذات را متصف به صفات ثبوتی حقیقی می‌داند و این صفات را موجب خدشه‌دارشدن بساطت ذات نمی‌داند.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۶.</ref>

امام‌خمینی مانند دیگر عارفان<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۹۳؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۷ و ۴۶۸–۴۶۹.</ref> بر این باور است که اسمای الهی هر یک دارای اقتضائات خاصی است و تأثیر خاصی بر مظاهر می‌گذارد؛ چنان‌که اسم رحمت مقتضای لطف و وجود است و اسم منتقم اقتضای [[عذاب]] و خلود بر اشقیا را دارد؛ ولی ممکن است بعضی از اسما حاکم بر بعضی دیگر شوند و اقتضای بعضی اسما تحت سلطنت اسم دیگر واقع شود؛ چنان‌که ممکن است اسم «رحمن» بر اسم «[[منتقم]]» غالب شود و شخص شقی مورد رحمت قرار گیرد،<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۷۵.</ref> یا مثلاً در [[آخرت]]، حکومت با اسم [[معید]] و [[مالک]] است و همه موجودات به حق بازمی‌گردند،<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۳۲.</ref> و این امر به واسطه حکومت و اقتضای حَکَم عدلی است که میان اسما حکومت کرده، دولت و اقتضای هر یک را تعیین می‌کند،<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۴۱.</ref> البته این حکومت گاهی به لحاظ جامعیت آن اسم است مانند اسم «الله» که جامع اسمای الهی است و بر همه اسمای الهی حکومت دارد<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۲.</ref> و گاهی نیز به جهت این است که اقتضای آن اسم مثل الرحمن، رحمت خالصی است که مخلوط با انتقام و غضب نیست، بلکه اقتضای دولت آن است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۷۵–۷۶.</ref>

۱. [[تعاون اسما]]:

اسما در مقام ظهور، گاه به تنهایی نمی‌توانند منشأ مظهر و خاصیتی باشند بلکه با دخالت دیگر اسما این امر انجام می‌شود؛ چنان‌که «خالق» مظهریت خود را با تعاون اسم [[علیم]] و [[قدیر]]، انجام دهد. این اسمای کمکی را اعوان و سَدَنه آن اسم گویند.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۷۰.</ref>

۲. [[تناکح اسما]]:

این اسما با ترکیب‌شدن با اسمی دیگر موجب پیدایش و ظهور مظاهری می‌شوند که دارای ویژگی‌های خاص می‌باشد. به سبب همین تناکحات امام‌خمینی معتقد است که اسمای الهی، بی‌شمار و غیر متناهی‌اند.<ref>امام‌خمینی، شرح دعاء السحر، ۹۲.</ref>

۳. [[تقابل اسما]]:

اختلاف و تزاحم اسمائی ناشی از اقتضائات اسمائی در طلب مظهر و استدعای ذاتی آنهاست تا به این وسیله نظام احسن الهی تحقق یابد؛ چنان‌که اسم [[محیی]] و [[ممیت]]، اعطای حیات، مرگ به کل هستی است اما چنین چیزی شدنی نیست و این امر موجب تزاحم و تخاصم اسما می‌شود که با اسم «الله» به حکم عدل پایان می‌یابد و مرز هر یک روشن می‌شود.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۴۱.</ref>

معتزله و [[کرّامیه]] اتصاف خداوند به اسم و صفتی را جایز می‌دانند که [[عقل]] بر اتصاف آن حکم کند،<ref>فخر رازی، لوامع البینات، ۳۶؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۴/۳۴۳.</ref> البته محل نزاع در فرضی است که اذن یا منعی از سوی شارع دربارهٔ آن اسم نرسیده باشد.<ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۴/۳۴۴.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی معتقد است اگر مراد از اسم، اسم عَلَم باشد، نه تنها خداوند، بلکه اسم هر شخصی توقیفی است و نباید از آن تخلف کرد؛ اما دربارهٔ صفت، در صورتی که در اتصاف حق به وصفی، وجه و اعتبار صحیحی وجود داشته باشد، گذاشتن آن بر حق‌تعالی جایز است،<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۵۵.</ref> مانند اوصافی که برای وجود صرف ثابت است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۳–۳۵.</ref> و این اوصاف را می‌توان به حق‌تعالی اسناد داد، حتی اگر در [[شرع]] نباشد،<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۵۵.</ref> بنابر نظر ایشان توقیفی‌بودن اسما در روایات به منظور جلوگیری از کسانی است که قادر به اثبات اوصاف حق با معیار صحیح نیستند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۵۵.</ref> ایشان توقیفیت اسما را در مباحث عرفانی به این معنا می‌داند که هر یک از اسما، منشأ ظهور عالمی از عوالم یا حقیقتی از حقایق‌اند و علم به این امر جز از طریق وحی حاصل نمی‌شود.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۴۴.</ref>