شیطان: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[دین زرتشت]]، جایگاه شیطان و اهرمن برجسته است. در این دین، اهرمن و ابلیس مبدأ و خالق شرور در عالم و آفریدگار دیوها و ضرررساننده دانسته شده است <ref>‌ناس، تاریخ جامع ادیان، ۴۷۱.</ref>.

در [[ادیان ابراهیمی]] نیز بحث از شیطان وجود داشته است. شیطان به معنای فرشته‌ای است که از مقام خود سقوط کرده است و کار اغوا و فریب انسان‌های نیکوکار را بر عهده دارد <ref>کتاب مقدس، ایوب، ب۱ و ۲؛ مکاشفه یوحنا، ب۱۲، ۹؛ متی، ب۲۵، ۴۱؛ ← سعیدی، مقدمه ترجمه کتاب تفلیس ابلیس النعیس ابن‌عربی، ۲۵ و ۲۷.</ref>.

[[قرآن کریم]]، ابلیس را موجودی متکبر معرفی می‌کند که از درگاه الهی رانده شده <ref>ص، ۷۵ ـ ۷۷.</ref> ‌و مبدأ فریب‌دادن و وسوسه است <ref>بقره، ۳۶؛ اعراف، ۲۰ و ۲۷؛ ابراهیم، ۲۲.</ref> و سابقه [[عداوت]] او (ابلیس) با انسان را [[استکبار]] از فرمان الهی و سجده‌نکردن بر [[آدم(ع)]] می‌شمارد <ref>بقره، ۳۴؛ اعراف، ۱۱ ـ ۱۳؛ ص، ۷۱ ـ ۸۲.</ref>. در روایات نیز به حقیقت و جایگاه شیطان پرداخته شده است <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۶۰/۱۳۱ ـ ۳۴۷.</ref>.

بحث درباره شیطان یا ابلیس، بیشتر به صورت مسئله کلامی مطرح بوده و متکلمان اسلامی کوشیده‌اند شیطان و ماهیت او را که در آیات و روایات مطرح شده، با معیارهای خود بررسی کنند <ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۳/۳۶۶ ـ ۳۷۳؛ لاهیجی، گوهر مراد، ۳۳۶ ـ ۳۳۹.</ref>. [[فلاسفه]] <ref>ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۱۶۵ ـ ۱۷۶؛ اخوان‌الصفاء، رسائل، ۳/۸۱ ـ ۸۳؛ شهرزوری، رسائل الشجرة الالهیة، ۳/۶۶۹ ـ ۶۸۶.</ref> و [[عرفا]] <ref>ابن‌عربی، تفلیس ابلیس النعیس، ۸۷؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۳۹۹ ـ ۴۰۲ و ۵۴۷؛ ابن‌ترکه، شرح فصوص الحکم، ۲/۷۱۳ ـ ۷۱۶.</ref> نیز در مباحثی چون: [[جبر]] و [[اختیار]]، [[خیر]] و [[شر]] و [[سعادت و شقاوت]]، از شیطان بحث کرده‌اند <ref>سعیدی، مقدمه ترجمه کتاب تفلیس ابلیس النعیس ابن‌عربی، ۲۹.</ref>.

[[امام‌خمینی]] نیز در آثار خود به بررسی ماهیت و حقیقت شیطان <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۳۰؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۸۰؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۳ ـ ۲۴.</ref>، علت انحراف <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۴؛ امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۵۸؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۶۰.</ref> و راه‌های نفوذ او <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲ ـ ۱۳ و ۱۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۶.</ref> پرداخته، در این زمینه، عقیده بعضی از ‌اندیشمندان را بررسی و نقد کرده است <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۳۰.</ref>.

==حقیقی‌بودن شیطان و ماهیت آن==

برخی شیطان را امری نمادین می‌دانند و حقیقت شیطان را قوه‌ای در انسان می‌دانند که به شرور دعوت می‌کند <ref>← طباطبایی، المیزان، ۸/۳۷.</ref>. اندیشمندان اسلامی با استناد به قرآن <ref>انفال، ۴۸؛ احقاف، ۲۹ ـ ۳۰؛ بقره، ۱۰۲؛ سبأ، ۱۳.</ref>، شیطان را موجودی حقیقی می‌دانند <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱/۸۳؛ طباطبایی، المیزان، ۹/۹۷.</ref> که آدمیان را به شرّ و [[گناه]] فرا می‌خواند <ref>طباطبایی، المیزان، ۹/۹۷.</ref> و به جهت تمرد و استکبار از سجده بر آدم(ع) از درگاه الهی طرد شد <ref>شوکانی، فتح القدیر، ۴/۵۱۱.</ref>. او دارای نسل و ذریه است که یاران و سربازان او بوده، انواع مختلفی دارند و هر کدام وظیفه خاصی بر عهده داشته، به امر شیطان انسان‌ها را فریب می‌دهند <ref>شوکانی، فتح القدیر، ۸/۴۳ ـ ۴۴.</ref>. در نهج البلاغه به عبادت شش‌هزارساله شیطان اشاره شده است <ref>نهج البلاغه، خ۲۳۴، ۳۵۳.</ref> و برخی مفسران نیز به سخن‌گفتن ابلیس با پیامبرانی چون [[آدم(ع)]]، [[نوح(ع)]] و [[ابراهیم(ع)]] و تمثل او به شکل‌های مختلف اشاره کرده‌اند که همگی دلیلی بر تحقق و عینیت‌داشتن شیطان است <ref>طباطبایی، المیزان، ۱/۱۳۱؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۸/۲۹۰ ـ ۲۹۲.</ref>.

امام‌خمینی معتقد است شیطان امری واقعی است و تجردی مثالی <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۳۰.</ref> به صورت تجرد برزخی ظلمانی دارد، نه تجرد عقلانی نورانی، مانند [[ملائکه]] <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۳ ـ ۲۴.</ref>. ایشان حقیقت ابلیس را همان جهل کل و وهم کل در عالم هستی می‌داند که به حسب [[فطرت]]، مایل به شرّ و فساد و دعوت‌کننده به اغلاط، [[افترا]] و [[کذب]] است و سایر شیاطین از مظاهر آن شیطان بزرگ محسوب می‌شوند <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۳ ـ ۲۴ و ۳۲.</ref> و در برابر آن، عقل کل است که [[عقل]] عالم هستی محسوب شده، نخستین خلق از روحانیون است که حقیقت عقول جزئیه است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۱.</ref>.

در قرآن اموری همچون تصرفات شیطان، وسوسه و اغواگری انسان‌ها <ref>اعراف، ۱۷ و ۲۰۰؛ اسراء، ۶۴؛ حجر، ۳۹.</ref>، زمان گمراه‌کردن انسان‌ها تا [[روز قیامت]] <ref>اعراف، ۱۴ ـ ۱۵؛ حجر، ۳۶ ـ ۳۸.</ref> و نامرئی‌بودن <ref>اعراف، ۲۷.</ref> آمده است. اندیشمندان اسلامی درباره حقیقت شیطان اختلاف نظر دارند. بعضی متکلمان با استناد به قرآن <ref>کهف، ۵۰.</ref> او را از جنس [[جن]] دانسته‌اند <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲/۴۲۸ ـ ۴۲۹؛ طبرسی، مجمع البیان ۶/۷۳۴؛ فیض کاشانی، علم الیقین، ۱/۴۰۰ ـ ۴۰۱.</ref> و بعضی دیگر، او را از جنس ملائکه می‌دانند <ref>طوسی، التبیان، ۱/۱۵۰.</ref> و این گفته را به بیشتر [[صحابه]] و [[تابعین]] استناد می‌دهند <ref>آلوسی، روح المعانی، ۱/۲۳۱.</ref>.

عارفان، شیطان را مظهر اسم «مضلّ» می‌دانند و مضلّ همانند دیگر اسما، تحت اسم الله است و بر خلاف [[انسان کامل]] که مظهر اسمای جلالی و جمالی است و جامع همه اسما و حقایق است، شیطان فاقد این جامعیت به حقایق است <ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۰۰.</ref>. از نظر آنان، ابلیس برای گمراهان کفار و مشرکان نیز به صورت اسم مضل ظاهر شده، آنها را به انحراف می‌کشاند <ref>جندی، شرح فصوص‌ الحکم، ۱۲۱.</ref>. امام‌خمینی هم شیطان را مظهر اسم مضلّ می‌داند که مرتبه آن پایین‌تر از ملائکه است و جوهری شیطانی دارد و اسم آن [[عزازئیل]] (عزیز خدا) است <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۸۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۸۶.</ref>. حکمت آفرینش شیطان، تمایز بین بندگان مخلص و غیر مخلص <ref>حقی بروسوی، تفسیر روح‌البیان، ۱/۱۴.</ref> و رساندن آنها به کمال شایسته خود <ref>مکارم، تفسیر نمونه، ۱/۲۳۷.</ref> است و این خود رحمتی از ناحیه خداوند است <ref>خمینی، تفسیر القرآن الکریم، ۱/۱۰۷.</ref>.

[[قرآن کریم]] علت انحراف شیطان را [[استکبار]] <ref>بقره، ۳۴.</ref> و غرور <ref>اعراف، ۱۲.</ref> می‌داند. ‌اندیشمندان نیز علت انحراف شیطان را علاوه بر [[استکبار]] <ref>ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۲۸۶.</ref>، [[حسد]] <ref>فیض کاشانی، المحجة‌ البیضاء، ۵/۳۴۱.</ref> دانسته‌اند. امام‌خمینی مبدأ طردشدن شیطان از بارگاه قدس الهی را [[خودبینی]] و [[عجب]] او می‌داند که سبب استکبار او شد و خودرأی بودن او سبب استقلال و سرپیچی از فرمان الهی گشت <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۶.</ref>. به اعتقاد ایشان، چنان‌که در قرآن هم آمده است، سجده‌نکردن شیطان بر انسان به سبب آن بود که شیطان طینت آدم را دید و اعتراض کرد که خود از آتش است و سزاوار نیست بر آدم(ع) که از خاک آفریده شده، سجده کند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۴.</ref> و این از عدم معرفت او به روحانیت آدم سرچشمه می‌گیرد؛ زیرا او به ظاهر آدم توجه کرد و باطن و روحانیت او را ملاحظه نکرد؛ از این‌رو از راه برهان خارج گشت و به قیاس و مغالطه روی آورد <ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۵۸؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۶۰.</ref>؛ در حالی‌که اگر نور و روحانیت آدم را می‌دید، متوجه می‌شد که آدم بر او برتری دارد <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۶۰.</ref>؛ زیرا حقیقت انسان همان [[روح]] اوست که مظهر الوهیت است و از صقع ربوبی و نشان حق است و خداوند این روح را در قرآن <ref>حجر، ۲۹.</ref> به خود نسبت می‌دهد <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۴.</ref>.

==راه‌های نفوذ و سلطه شیطان==

[[قرآن کریم]]، شیطان را دشمن انسان معرفی می‌کند که [[سوگند]] یاد کرده است انسان را گمراه کند <ref>ص، ۸۲.</ref>؛ البته شیطان انسان‌ها را تنها به بدی دعوت می‌کند و خداوند برای او در برابر همه انسان‌ها سلطنتی قرار نداده است و تنها سلطنت او بر دو گروه از انسان‌ها را ثابت دانسته است: کسانی که سرپرستی و ولایت شیطان را می‌پذیرند و کسانی که به خدا شرک می‌ورزند <ref>نحل، ۱۰۰.</ref>.

شیطان از راه‌های مختلفی انسان‌ها را گمراه می‌کند و به هلاکت می‌کشاند؛ مانند زینت‌دادن اعمال <ref>انعام، ۴۳.</ref>، [[تسویل نفس]] (نیکو وانمود کردن اعمال زشت) <ref>محمد(ص)، ۲۵.</ref> و [[غفلت]] و [[نسیان]] <ref>انعام، ۶۸.</ref>. برخی روایات راه نفوذ و [[وسوسه شیطان]] را روی‌گردانی انسان از [[ذکر الهی]]، سبک‌شمردن امر و ارتکاب نواهی الهی ذکر کرده‌اند <ref>منسوب به امام‌صادق(ع)، مصباح الشریعه، ۷۹.</ref>. علمای اخلاق راه‌های نفوذ شیطان را زینت‌دادن، مغرورکردن و آرزوهای طولانی شمرده‌اند که از راه وسوسه در قلب‌های آلوده به اخلاق زشت و [[هوای نفس]]، افراد را به گمراهی می‌کشاند <ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۸۴؛ نراقی، جامع السعادات، ۱/۱۸۶ ـ ۱۸۷.</ref>.

[[امام‌خمینی]] در آثار اخلاقی خود به راه‌های مختلف نفوذ شیطان اشاره کرده است. ایشان تأکید بر ضرورت شناخت و راه‌های نفوذ شیطان را ازآن‌رو می‌داند که انسان، با عدم آگاهی از شیطان و نقشه‌های او، در دام وی می‌افتد و از سعادت ابدی محروم می‌ماند و در نهایت به [[سعادت و شقاوت|شقاوت]] ابدی گرفتار می‌شود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲ ـ ۱۳ و ۱۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۶؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۳ و ۳۹.</ref>. ایشان با دقیق و پیچیده‌دانستن راه‌های نفوذ شیطان <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸ و ۱۵۸.</ref>، [[دوستی دنیا]]، ظواهر آن <ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۱.</ref> و [[حب نفس]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۳۱۱ و ۱۹/۱۳۳ ـ ۱۳۴.</ref> را از اموری می‌شمارد که موجب سیطره شیطان بر انسان و ازبین‌رفتن ایمان او می‌شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۳؛ امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۵۴.</ref>. همچنین‌ ابتلای انسان به آلودگی‌های روحی، مانند [[حب دنیا]] و شئون آن، [[انانیت]] و [[خودخواهی]]، موجب سقوط از مقام قرب پروردگار و سلطه شیطان بر اعضا و جوارح او می‌شود <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۶۰ و ۷۶ ـ ۷۸.</ref>.

به اعتقاد امام‌خمینی القای شیطانی که از راه‌های نفوذ شیطان است، منشأ تخیلات باطله و اوهام خبیثه است؛ به‌ گونه‌ای که عزم و اراده انسان تابع آنها می‌شود و تمام اعمال قلبی و جوارحی او از سنخ اعمال شیطانی می‌گردد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۶ ـ ۷۸.</ref> و در نهایت سبب شقاوت و بدبختی انسان می‌شود <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۴.</ref>. همچنین ایشان، غوطه‌ورشدن در دنیا و هوس‌های دنیوی و توجه به عالم طبیعت را سبب القائات شیطانی بر نفس آدمی می‌داند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۰۰.</ref>.

ایشان یأس و ناامیدی را از جنود شیطان <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۲۹ ـ ۱۳۰؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۲۳.</ref> و غرور را نیز از دام‌های او معرفی می‌کند <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵۲ و ۱۳۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۶۳.</ref>. به اعتقاد ایشان نفوذ و سلطه شیطان، دفعی و یکباره نیست؛ بلکه شیطان به‌تدریج انسان را به گمراهی می‌کشاند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۶۸ و ۱۸/۲۰۲.</ref> و با آمیختن حق و باطل و حق جلوه‌دادن باطل <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۶۱.</ref>، افراد را با عنوان [[اطاعت الهی]]، فریب می‌دهد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۶ ـ ۶۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹ ـ ۲۲.</ref>. از آنجا‌که گستره وسوسه‌های شیطان تا آخر عمر ادامه دارد، لازم است همیشه انسان مراقب وسوسه‌ها و حیله‌های او باشد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۶۹ و ۱۶/۲۲۱ ـ ۲۲۳.</ref>.

قرآن کریم <ref>اعراف، ۲۰۰؛ فصلت، ۳۶.</ref> و بعضی روایات منسوب <ref>منسوب به امام‌صادق(ع)، مصباح الشریعه، ۷۹ ـ ۸۰.</ref> راه مقابله با شیطان را استعاذه و پناه‌بردن به خداوند شمرده‌اند. علمای اخلاق راه مقابله با نفوذ شیطان را تمسک به ذکر الهی <ref>نراقی، جامع السعادات، ۱/۱۸۱.</ref> و ریشه‌کن‌کردن [[شهوت|شهوات]] <ref>فیض کاشانی، المحجة‌ البیضاء، ۲/۱۲۱.</ref> می‌دانند. امام‌خمینی نیز راه‌های مقابله با نفوذ شیطان را تصفیه باطن از [[خودخواهی]] و [[خودپرستی]] <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۰.</ref> و مراعات [[تقوای الهی]] می‌داند؛ زیرا تقوا موجب دورماندن از سلطه شیطان است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۰۶.</ref>؛ بنابراین انسان سالک باید از اعمال و حرکات خود غافل نگردد تا گرفتار دام‌های شیطان نشود <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۱.</ref>.

امام‌خمینی پناه‌بردن و استعاذه را نیز یکی از راه‌های دوری از شیطان می‌داند؛ زیرا تا زمانی که انسان در پناه حق نباشد، از خدعه و فریب شیطان در امان نخواهد بود <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۲۰ ـ ۲۲۱ و ۲۳۵.</ref>. به اعتقاد ایشان، استعاذه کیفیتی نفسانی است و همراه با اضطرار و احتیاج است، و اگر از روی حقیقت نباشد، صرف لقلقه زبان است و در این صورت، شیطان به‌راحتی در [[قلب]] تصرف می‌کند؛ از این‌رو استعاذه حقیقی با حالت [[انقطاع]] و [[توکل]] در [[قلب]] به دست می‌آید <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۲۷.</ref>.

نخستین مرتبه استعاذه از دیدگاه ایشان، خلوص است و آنچه موجب خروج از سلطنت شیطان می‌شود، همین خالص‌شدن روح و باطن قلب است؛ تا انسان از غیر خدا منقطع شود و شیطان در وجود او راه پیدا نکند. پس از این مرتبه، نوبت به تصفیه باطن و توجه قلب به توحید فعلی حق می‌رسد که باید مؤثری غیر از حق‌تعالی در عالم مشاهده نکند و حقیقت مالکیت حق‌تعالی را درک کند تا دل از تصرف دیگران بردارد و قلب را آماده تجلیات فعلی حق نماید که در آن حق‌تعالی به صفتی از صفات (فعلی) خود تجلی کند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۲۱ ـ ۲۲۵.</ref> {{ببینید|نماز}}.

[[قرآن کریم]] از شیاطین انس نام می‌برد که دشمن [[انبیا(ع)]] بوده‌اند <ref>انعام، ۱۱۲.</ref>. در روایتی از [[امام‌صادق(ع)]]، افرادی که اهل صفت حق نباشند، از شیاطین انس شمرده شده‌اند <ref>فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۲/۱۵۰.</ref>. مفسران، هر انسان شروری را شیطان انسی می‌دانند <ref>طوسی، التبیان، ۱/۲۳ و ۴/۲۴۱ ـ ۲۴۲؛ طباطبایی، المیزان، ۱۲/۴۶؛ ← تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱/۱۰۵۱.</ref>.

به اعتقاد [[امام‌خمینی]] شیطان با وسوسه و اغوای انسان‌ها به گناه و تبهکاری، آنها را گمراه کرده به‌تدریج به یک شیطان انسی تبدیل می‌کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۱۲.</ref>. ایشان شیاطین انسی را گمراه‌تر از حیوانات و پست‌تر از شیاطین جنّی می‌داند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱ ـ ۱۲.</ref>؛ چنان‌که به همین دلیل حکومت‌های مستبد عالم و دست‌نشانده‌های آنها را، مصداق کامل شیطان و توابع آن می‌داند و امریکا را شیطان بزرگ معرفی کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۸۹؛ ۱۳/۲۰۸ و ۱۴/۲۷۶.</ref>.

ایشان در موارد پرشماری، توطئه‌های این شیاطین را یادآور می‌شود که از هر راه و حربه‌ای برای تضعیف روحیه مردم و از بین‌بردن [[نظام اسلامی]] استفاده می‌کنند و تأکید می‌کند که ملت باید با هوشیاری این توطئه‌ها را خنثی کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۵۰۶ ـ ۵۰۷؛ ۱۲/۲۰۷ و ۲۱/۸۶.</ref> {{ببینید|امریکا|ابرقدرت‌ها}}.

==پانویس==

==منابع==

* ابن‌منظور، محمد‌بن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* خمینی، مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مصباح الشریعه، منسوب به امام‌صادق(ع)، بیروت، أعلمی، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.

==پیوند به بیرون==

* احمد فکور افشاگر ـ احمدعلی محسنی، [https://books.khomeini.ir/books/10006/574/ شیطان]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۵۷۴-۵۷۹.