۱۶٬۳۰۹
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''حجاب و نگاه'''، بررسی [[حکم شرعی]] [[ | '''حجاب و نگاه'''، بررسی [[حکم شرعی]] پوشش [[زن]] و مرد، نگاه و لمس و ابعاد اجتماعی آن. | ||
== واژه‌شناسی == | == واژه‌شناسی == | ||
در لغت عرب از «حجاب» به «ستر» تعبیر می‌کنند.<ref>جوهری، الصحاح، ۱/۱۰۷؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۳۹۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۴/۳۴۳</ref> برخی مصداق‌های | در لغت عرب از «حجاب» به «ستر» تعبیر می‌کنند.<ref>جوهری، الصحاح، ۱/۱۰۷؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۳۹۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۴/۳۴۳</ref> برخی مصداق‌های حجاب زنان عبارت‌اند از: نقاب، برقع، روبند برای صورت و [[چادر]] برای تمام بدن.<ref>معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۳۴۰؛ عمید، فرهنگ فارسی، ۱/۷۷۹</ref> «خمار» و «جلباب» دو مصداق قرآنی حجاب است.<ref>نور، ۳۱؛ احزاب، ۵۹</ref> خمار به معنای پوششی (مقنعه یا روسری) است که با آن سر را می‌پوشانند<ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۲۹۸</ref> و جلباب جامه‌ای بزرگ‌تر از خمار است<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۶/۱۳۲؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۱۹۹؛ طریحی، مجمع البحرین، ۲/۲۴</ref> که گاهی تمام بدن را می‌پوشاند.<ref>زمخشری، الکشاف، ۳/۵۵۹</ref> ستر و حجاب در اصطلاح [[فقه|فقهی]] نیز در همان معنای لغوی به کار رفته‌است. نگاه که در زبان عرب مترادف با واژه نظر است به معنی دیدن با چشم است<ref>جوهری، الصحاح، ۲/۸۳۰؛ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۵/۴۴۴</ref> و در سخن فقها شامل اقسام نگاه به جنس مخالف و موافق و نیز نگاه به بیگانه و [[محارم|محرم]] می‌شود.<ref>← حلی، تحریر الاحکام، ۳/۴۱۹؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ۷/۲۰–۳۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/۶۳–۱۰۲</ref> | ||
== پیشینه == | == پیشینه == | ||
خداوند تعالی چنان‌که در [[قرآن]] آمده‌است از آغاز خلقت، انسان‌ها را با | خداوند تعالی چنان‌که در [[قرآن]] آمده‌است از آغاز خلقت، انسان‌ها را با لباس بهشتی پوشانید<ref>اعراف، ۲۷؛ طبرسی، مجمع البیان، ۴/۶۳۲</ref> و احساس شرم و حیا را که منشأ حجاب است، در [[فطرت|فطرت آدمی]] قرار داد؛ زیرا نخستین کاری که [[آدم(ع)]] و همسرش پس از فریب [[شیطان]] و از دست‌دادن لباس‌های بهشتی انجام دادند، پوشاندن بدن خود با برگ‌های درختان بهشتی بود.<ref>← طبرسی، مجمع البیان، ۴/۶۲۹؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۶/۱۴۸</ref> | ||
با توجه به آثار به دست‌آمده در ایران باستان، زن‌های ایرانی حجاب داشته‌اند.<ref>حجازی، زن تاریخ، ۱۵۲، ۱۸۰ و ۲۴۹</ref> برخی محققان بر این باورند که نقش حجاب و پوشش زنان در ایران باستان برجسته بوده‌است.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، مشرق‌زمین گاهواره تمدن، ۱/۴۳۳–۴۳۴</ref> در یونان باستان نیز زنان تنها در صورت حفظ حجاب کامل مجاز به شرکت در مراسم مذهبی و دیدار با خویشان و دوستان بودند.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، یونان باستان، ۲/۳۴۰</ref> افزون بر آنکه همه [[پیامبران(ع)]] مروج حجاب بوده‌اند، در میان اقوام [[یهود]] نیز ممنوعیت [[تبرج]] و خودنمایی و تشبّه به مردها به‌صراحت آمده‌است.<ref>کتاب مقدس، اشعیاء، ب۳، ۱۶–۲۶؛ پیدایش، ب۲۴، ۶۴–۶۵؛ تثنیه، ب۲۲، ۵؛ کهن، گنجینه‌ای از تلمود، ۱۷۸–۱۷۶</ref> در [[انجیل]] نیز دستورهایی دربارهٔ پوشاندن موی سر و مراعات حجاب در حال [[دعا]] وارد شده‌است<ref>کتاب مقدس، رساله اول پولس به قرنتیان، ب۱۱، ۶ و ۱۵</ref> و کشیشان چادر و روبنده برای زن را یکی از ارکان اخلاقیات [[مسیحیت]] می‌دانستند.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، ۴/۱۱۲۳</ref> در عصر جاهلیت عرب، زن‌ها تعهدی به حجاب نداشتند و در برابر دیگران بدون پوشش لازم ظاهر می‌شدند.<ref>نور، ۳۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۷/۲۱۷ و ۸/۵۵۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۴/۴۷۱ و ۱۷/۳۱۳</ref> | با توجه به آثار به دست‌آمده در ایران باستان، زن‌های ایرانی حجاب داشته‌اند.<ref>حجازی، زن تاریخ، ۱۵۲، ۱۸۰ و ۲۴۹</ref> برخی محققان بر این باورند که نقش حجاب و پوشش زنان در ایران باستان برجسته بوده‌است.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، مشرق‌زمین گاهواره تمدن، ۱/۴۳۳–۴۳۴</ref> در یونان باستان نیز زنان تنها در صورت حفظ حجاب کامل مجاز به شرکت در مراسم مذهبی و دیدار با خویشان و دوستان بودند.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، یونان باستان، ۲/۳۴۰</ref> افزون بر آنکه همه [[پیامبران(ع)]] مروج حجاب بوده‌اند، در میان اقوام [[یهود]] نیز ممنوعیت [[تبرج]] و خودنمایی و تشبّه به مردها به‌صراحت آمده‌است.<ref>کتاب مقدس، اشعیاء، ب۳، ۱۶–۲۶؛ پیدایش، ب۲۴، ۶۴–۶۵؛ تثنیه، ب۲۲، ۵؛ کهن، گنجینه‌ای از تلمود، ۱۷۸–۱۷۶</ref> در [[انجیل]] نیز دستورهایی دربارهٔ پوشاندن موی سر و مراعات حجاب در حال [[دعا]] وارد شده‌است<ref>کتاب مقدس، رساله اول پولس به قرنتیان، ب۱۱، ۶ و ۱۵</ref> و کشیشان چادر و روبنده برای زن را یکی از ارکان اخلاقیات [[مسیحیت]] می‌دانستند.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، ۴/۱۱۲۳</ref> در عصر جاهلیت عرب، زن‌ها تعهدی به حجاب نداشتند و در برابر دیگران بدون پوشش لازم ظاهر می‌شدند.<ref>نور، ۳۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۷/۲۱۷ و ۸/۵۵۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۴/۴۷۱ و ۱۷/۳۱۳</ref> | ||
اصل حجاب ازجمله [[احکام ضروری | اصل حجاب ازجمله [[ضروری دین|احکام ضروری دین اسلام]] شمرده شده<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲/۲؛ امام‌خمینی، الطهاره، ۲۸۵؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۳</ref> که آشکارا در قرآن کریم به آن امر شده‌است؛ آن‌جا که خداوند به پیامبر (ص) دستور می‌دهد همسران و دختران خود و زنان مؤمنان را به‌کاربستن پوشش سراسری «جلباب» امر کند<ref>احزاب، ۵۹</ref> و ضمن تأکید بر پاکدامنی، از زنان مؤمن می‌خواهد زینت و آرایش خود را بر بیگانه آشکار نسازند و با خمار که نوعی مقنعه و روسری است، سر و گردن خود را بپوشانند<ref>نور، ۳۱؛ ← طوسی، التبیان، ۷/۴۳۰؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴/۱۲۵</ref>؛ چنان‌که آیاتی از قرآن کریم در امان‌ماندن زنان مسلمان از آزار دیگران<ref>احزاب، ۵۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۸/۵۸۰</ref> و پوشاندن عورت و شرمگاه بدن<ref>اعراف، ۲۶</ref> را فلسفه حجاب مطرح کرده‌است. نیز از نگاه به [[نامحرم]] نهی و به پاکدامنی امر شده‌است.<ref>نور، ۳۰</ref> | ||
در منابع حدیثی نیز روایات فراوانی دربارهٔ ضرورت پوشش و حدود آن<ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۱۹</ref> و نهی از نگاه و لمس حرام گزارش شده‌است؛ چنان‌که [[امام صادق(ع)]] نگاه به نامحرم را تیری از تیرهای مسموم شیطان معرفی می‌کند که ای‌بسا حسرتی طولانی را برجای می‌گذارد<ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۵۹</ref> و در حدیثی دیگر زنا را دارای مراتبی دانسته و دست‌زدن به بدن نامحرم را زنای دست‌ها شمرده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۵۹</ref> در آثار فقیهان، بحث از حجاب و نگاه در | در منابع حدیثی نیز [[حدیث|روایات]] فراوانی دربارهٔ ضرورت پوشش و حدود آن<ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۱۹</ref> و نهی از نگاه و لمس حرام گزارش شده‌است؛ چنان‌که [[امام صادق(ع)]] نگاه به نامحرم را تیری از تیرهای مسموم شیطان معرفی می‌کند که ای‌بسا حسرتی طولانی را برجای می‌گذارد<ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۵۹</ref> و در حدیثی دیگر [[زنا]] را دارای مراتبی دانسته و دست‌زدن به بدن نامحرم را زنای دست‌ها شمرده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۵۵۹</ref> در آثار فقیهان، بحث از حجاب و نگاه در کتاب نکاح، ذیل بحث از احکام نگاه بررسی شده‌است.<ref>← حلی، تحریر الاحکام، ۳/۴۱۹؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ۷/۲۰–۳۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/۶۳–۱۰۲</ref> در بحث [[نماز]] و [[حج]]، ذیل بحث از ستر بدن نیز به‌تناسب به پاره‌ای از احکام پوشش اشاره شده‌است<ref>ابن‌ادریس، السرائر، ۱/۲۶۰؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱/۱۶۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۸/۱۶۲–۱۷۵ و ۱۸/۲۴۲</ref> نگاه [[اسلام]] به مسئله پوشش و نگاه، به بهداشت روانی اجتماع و استحکام [[خانواده]] و حفظ و استیفای نیروی کار و فعالیت اجتماعی کمک می‌کند و موجب می‌شود ارزش [[زن]] صیانت شود و در حد کالا نباشد<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۹/۴۳۳</ref>؛ گرچه در غرب به بهانه دفاع از حقوق و آزادی زنان، به ترویج بی‌حجابی و عریانی زنان پرداخته‌اند. [[رضاخان پهلوی]] در [[ایران]] سیاست تحمیلی [[کشف حجاب]] را به پیروی از همین نگاه دنبال کرد<ref>مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ۶/۲۹۱</ref> که علما در برابر آن ایستادگی کردند.<ref>مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ۶/۲۸۱–۲۸۳</ref> | ||
امام‌خمینی در سال ۱۳۲۲ در [[کتاب کشف الاسرار]] به موضوع کشف حجاب پرداخته و در سال ۱۳۴۱ نیز به آثار سوء کشف حجاب و حضور زن‌های بدون حجاب در ادارات اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۸</ref> مسئله حجاب و پوشش در آثار فقهی ایشان نیز بیشتر در باب نکاح در محدوده مسائل مربوط به نگاه<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱–۲۳۳</ref> و همچنین در بحث از ستر و ساتر در نماز<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۶–۱۴۱</ref> و در احکام [[احرام حج]]<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۹۳–۳۹۵</ref> مطرح شده‌است. | امام‌خمینی در سال ۱۳۲۲ در [[کتاب کشف الاسرار]] به موضوع کشف حجاب پرداخته و در سال ۱۳۴۱ نیز به آثار سوء کشف حجاب و حضور زن‌های بدون حجاب در [[ادارات]] اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۸</ref> مسئله حجاب و پوشش در آثار فقهی ایشان نیز بیشتر در باب نکاح در محدوده مسائل مربوط به نگاه<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱–۲۳۳</ref> و همچنین در بحث از ستر و ساتر در نماز<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۶–۱۴۱</ref> و در احکام [[احرام حج]]<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۹۳–۳۹۵</ref> مطرح شده‌است. | ||
== احکام فقهی == | == احکام فقهی == | ||
مرد مسلمان گرچه در صورتی که در معرض دید [[نامحرم]] باشد، تنها پوشانیدن | مرد مسلمان گرچه در صورتی که در معرض دید [[نامحرم]] باشد، تنها پوشانیدن عورتین بر او واجب است،<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۵/۵۰۲؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۸/۵۷۵–۵۷۹</ref> اما اگر بداند زن نامحرم عمداً به بدن او نگاه می‌کند، [[احتیاط مستحب]] آن است که خود را بپوشاند.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۸/۵۷۸–۵۷۹</ref> نگاه‌کردن زن به دست و صورت مردان در صورتی که بدون قصد لذت و ریبه باشد اشکال ندارد، اما نگاه به قسمت‌های دیگر بدن مرد برای زنان حرام است.<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۵/۴۹۴؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۸/۴۸۳</ref> از سوی دیگر، [[امام‌خمینی]] همانند دیگر فقیهان<ref>فاضل هندی، کشف اللثام، ۳/۲۲۷ و ۷/۲۵، ۳۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۸/۱۶۴ و ۲۹/۹۶</ref> حجاب را برای زنان مسلمان واجب دانسته<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۹۲؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۷؛ ← فاضل لنکرانی، ۵۵۹</ref> و لمس و نگاه به بدن نامحرم را برای آنان حرام می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱</ref> منشأ حکم به [[وجوب حجاب]] آیات قرآن<ref>احزاب، ۵۹؛ نور، ۳۱</ref> و روایات مختلف<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۹۰–۲۰۷</ref> است. | ||
لزوم حجاب در برخی آثار فقیهان به دو دسته تقسیم شده‌است: دسته اول پوشش و حجابی است که به خودی خود واجب است؛ مانند لزوم پوشش عورتین از | لزوم حجاب در برخی آثار فقیهان به دو دسته تقسیم شده‌است: | ||
دسته دوم پوششی است که مخصوص برخی حالات، مانند نماز است که باید مردان عورتین را و زنان تمام بدن را به‌جز گردی صورت، کف دست‌ها و پایین‌تر از مچ پاها بپوشانند، هر چند در معرض نگاه دیگران نباشد<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۲/۳۱۶–۳۱۸</ref> و امام‌خمینی نیز این تقسیم را پذیرفته‌است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۹۲</ref> | |||
دسته اول پوشش و حجابی است که به خودی خود واجب است؛ مانند لزوم پوشش عورتین از دیگران | |||
دسته دوم پوششی است که مخصوص برخی حالات، مانند [[نماز]] است که باید مردان عورتین را و زنان تمام بدن را به‌جز گردی صورت، کف دست‌ها و پایین‌تر از مچ پاها بپوشانند، هر چند در معرض نگاه دیگران نباشد<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۲/۳۱۶–۳۱۸</ref> و امام‌خمینی نیز این تقسیم را پذیرفته‌است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۹۲</ref> | |||
== محدوده پوشش در مردان و زنان == | == محدوده پوشش در مردان و زنان == | ||
دربارهٔ معنا و تعیین محدوده پوشش در مردان و زنان اختلاف نظر وجود دارد و از نگاه فقیهان لازم است همه بدن زن پوشانده شود. امام‌خمینی و دیگر فقها<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۸/۱۶۳</ref> پوشش تمام بدن زن به‌جز گردی صورت و کف دست‌ها را تا مچ واجب دانسته‌اند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۹۳؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۱۷؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۴۷ و ۲۵۲</ref> برخی فقیهان پوشاندن همین مقدار از صورت و دست‌ها را نیز واجب دانسته‌اند<ref>ابن‌حمزه، الوسیلة الی نیل الفضیله، ۸۹</ref>؛ اما سایر فقیهان آن را به سبب حرجی‌بودن نپذیرفته‌اند<ref>حلی، منتهی المطلب، ۴/۲۷۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ۸/۱۶۹؛ همدانی، مصباح الفقیه، ۱۰/۳۸۹</ref> و به عدم وجوب پوشاندن دست‌ها و صورت فتوا داده‌اند.<ref>← بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ۲/۴۸۸</ref> امام‌خمینی در حالت نماز، افزون بر مواضع یادشده، پوشاندن پاها تا مچ را نیز واجب نمی‌داند<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۷؛ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۲۷</ref>؛ گرچه پوشاندن پاها در برابر نامحرم واجب است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۹۲؛ بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ۱/۴۸۰</ref> البته در قرآن پیرزن‌هایی که امید چندانی به [[ازدواج]] ندارند و معمولاً در معرض نگاه همراه با لذت نیستند، اگر قصد خودنمایی و تبرج نداشته باشند، از حکم حجاب استثنا شده‌اند.<ref>نور، ۶۰</ref> محقق نجفی پس از ذکر آیه و روایات مرتبط نتیجه گرفته‌است که این دسته از زنان مجازند در برابر نامحرم روسری خود را بردارند و مواضع زینتشان را نپوشانند، اما حکم پوشش از همه اعضای ایشان برداشته نمی‌شود.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/۸۵–۸۶</ref> امام‌خمینی نیز در نظر مشابهی، آشکارشدن قسمت‌هایی از بدن، مانند موی سر و دست‌ها را که عادتاً از سوی این دسته از زنان مراعات نمی‌شود، مجاز دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۹۶۸</ref> | دربارهٔ معنا و تعیین محدوده پوشش در مردان و زنان اختلاف نظر وجود دارد و از نگاه فقیهان لازم است همه بدن زن پوشانده شود. امام‌خمینی و دیگر فقها<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۸/۱۶۳</ref> پوشش تمام بدن زن به‌جز گردی صورت و کف دست‌ها را تا مچ [[واجب]] دانسته‌اند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۹۳؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۱۷؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۴۷ و ۲۵۲</ref> برخی فقیهان پوشاندن همین مقدار از صورت و دست‌ها را نیز واجب دانسته‌اند<ref>ابن‌حمزه، الوسیلة الی نیل الفضیله، ۸۹</ref>؛ اما سایر فقیهان آن را به سبب حرجی‌بودن نپذیرفته‌اند<ref>حلی، منتهی المطلب، ۴/۲۷۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ۸/۱۶۹؛ همدانی، مصباح الفقیه، ۱۰/۳۸۹</ref> و به عدم وجوب پوشاندن دست‌ها و صورت [[فتوا]] داده‌اند.<ref>← بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ۲/۴۸۸</ref> امام‌خمینی در حالت نماز، افزون بر مواضع یادشده، پوشاندن پاها تا مچ را نیز واجب نمی‌داند<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۷؛ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۲۷</ref>؛ گرچه پوشاندن پاها در برابر نامحرم واجب است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۹۲؛ بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ۱/۴۸۰</ref> البته در [[قرآن]] پیرزن‌هایی که امید چندانی به [[ازدواج]] ندارند و معمولاً در معرض نگاه همراه با لذت نیستند، اگر قصد خودنمایی و تبرج نداشته باشند، از حکم حجاب استثنا شده‌اند.<ref>نور، ۶۰</ref> محقق نجفی پس از ذکر آیه و روایات مرتبط نتیجه گرفته‌است که این دسته از زنان مجازند در برابر نامحرم روسری خود را بردارند و مواضع زینتشان را نپوشانند، اما حکم پوشش از همه اعضای ایشان برداشته نمی‌شود.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/۸۵–۸۶</ref> امام‌خمینی نیز در نظر مشابهی، آشکارشدن قسمت‌هایی از بدن، مانند موی سر و دست‌ها را که عادتاً از سوی این دسته از زنان مراعات نمی‌شود، مجاز دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۹۶۸</ref> | ||
از نظر امام‌خمینی و بسیاری از فقیهان<ref>ابن‌ادریس، السرائر، ۱/۲۶۰–۲۶۱؛ حلی، تبصره، ۴۰؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ۳/۲۳۵</ref> ویژگی خاصی برای پوشش از جهت نوع یا رنگ بیان نشده و تنها چند شرط برای تحقق اصل پوشش بیان شده‌است که عبارت‌اند از: جلب توجه نکردن و لباس شهرت نبودن.<ref>لباسی که در شأن کسی نباشد و موجب انگشت‌نما شدن وی شود</ref><ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۴۰؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۴</ref> | از نظر [[امام‌خمینی]] و بسیاری از فقیهان<ref>ابن‌ادریس، السرائر، ۱/۲۶۰–۲۶۱؛ حلی، تبصره، ۴۰؛ فاضل هندی، کشف اللثام، ۳/۲۳۵</ref> ویژگی خاصی برای پوشش از جهت نوع یا رنگ بیان نشده و تنها چند شرط برای تحقق اصل پوشش بیان شده‌است که عبارت‌اند از: جلب توجه نکردن و لباس شهرت نبودن.<ref>لباسی که در شأن کسی نباشد و موجب انگشت‌نما شدن وی شود</ref><ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۴۰؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۴</ref> | ||
== نگاه مرد به صورت و دست‌ها تا مچ == | == نگاه مرد به صورت و دست‌ها تا مچ == | ||
امام‌خمینی دربارهٔ نگاه‌کردن مردها به صورت و دست‌ها تا مچ، نخست بر این نظر بود که چه با قصد لذت و چه بدون آن، نگاه‌کردن به دست و صورت زن نامحرم جایز نیست<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱</ref>؛ همچنان‌که برخی فقیهان نیز [[احتیاط واجب]] را در عدم جواز چنین نگاهی دانسته‌اند<ref>خویی، توضیح المسائل، ۴۳۵؛ منتظری، رساله توضیح المسائل، ۴۵۴</ref>؛ اما بعدها نظر امام‌خمینی تغییر کرد و ایشان نگاه بدون قصد لذت را جایز شمرد.<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۳۸۴؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۶۲</ref> فتوای بیشتر فقیهان معاصر نیز همسو با نظر ایشان است<ref>← بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ۲/۴۸۵</ref>؛ البته نگاه به بدن و موی زن نامحرم در هر صورت حرام است.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱</ref> | امام‌خمینی دربارهٔ نگاه‌کردن مردها به صورت و دست‌ها تا مچ، نخست بر این نظر بود که چه با قصد لذت و چه بدون آن، نگاه‌کردن به دست و صورت زن نامحرم جایز نیست<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱</ref>؛ همچنان‌که برخی فقیهان نیز [[احتیاط واجب]] را در عدم جواز چنین نگاهی دانسته‌اند<ref>خویی، توضیح المسائل، ۴۳۵؛ منتظری، رساله توضیح المسائل، ۴۵۴</ref>؛ اما بعدها نظر امام‌خمینی تغییر کرد و ایشان نگاه بدون قصد لذت را جایز شمرد.<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۳۸۴؛ امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۶۲</ref> فتوای بیشتر فقیهان معاصر نیز همسو با نظر ایشان است<ref>← بنی‌هاشمی، توضیح المسائل مراجع، ۲/۴۸۵</ref>؛ البته نگاه به بدن و موی زن نامحرم در هر صورت [[حرام]] است.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱</ref> | ||
== استثناها == | == استثناها == | ||
در مواردی نگاه به نامحرم و لمس بدن او مجاز است، ازجمله: | در مواردی نگاه به نامحرم و لمس بدن او مجاز است، ازجمله: | ||
# شخصی که قصد ازدواج دارد می‌تواند به صورت، دست‌ها، مو و مواضع [[زینت زن]] بلکه به همه بدن وی بجز عورتین او نگاه کند، به شرط آنکه همراه با قصد لذت نباشد.<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۵/۴۹۱–۴۹۲؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۹۶۷</ref> امام‌خمینی این حکم را مخصوص مردان دانسته‌است از این‌رو زنی که قصد ازدواج دارد نمی‌تواند به بدن مرد نگاه کند.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۸/۴۹۱</ref> | # شخصی که قصد [[ازدواج]] دارد می‌تواند به صورت، دست‌ها، مو و مواضع [[زینت زن]] بلکه به همه بدن وی بجز عورتین او نگاه کند، به شرط آنکه همراه با قصد لذت نباشد.<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۵/۴۹۱–۴۹۲؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۹۶۷</ref> امام‌خمینی این حکم را مخصوص مردان دانسته‌است از این‌رو زنی که قصد ازدواج دارد نمی‌تواند به بدن مرد نگاه کند.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۸/۴۹۱</ref> | ||
# نگاه کردن به تمام بدن جنس موافق غیر از عورتین، در صورتی که قصد لذت و ریبه وجود نداشته باشد، نیز جایز است.<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۵/۴۹۳؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۹۶۷؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱</ref> | # نگاه کردن به تمام بدن جنس موافق غیر از عورتین، در صورتی که قصد لذت و ریبه وجود نداشته باشد، نیز جایز است.<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۵/۴۹۳؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۹۶۷؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۱</ref> | ||
# نگاه‌کردن به زن‌های صحرانشین و روستایی که خود را کامل نمی‌پوشانند و اگر نهی شوند اعتنا نمی‌کنند، از نظر برخی فقها جایز است.<ref>محقق داماد، کتاب الصلاة، ۱/۳۶۹؛ بهجت، توضیح المسائل، ۳۸۵</ref> البته امام‌خمینی همسو با برخی از فقها<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۵/۴۹۳؛ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۳۰۴–۳۰۵</ref> این حکم را مشکل می‌داند، در عین حال به باور ایشان تردد در محل رفت و آمد این‌گونه زنان با وجود علم به دیدن آنها اشکالی ندارد و اگر ترس از مفسده نباشد، در این‌گونه محل‌ها ترک نگاه لازم نیست.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۳</ref> ایشان زنان بدحجاب و بی‌حجاب را که نسبت به حکم حجاب بی‌پروا هستند، ملحق به زنان روستایی و بادیه نشین کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۳</ref> | # نگاه‌کردن به زن‌های صحرانشین و روستایی که خود را کامل نمی‌پوشانند و اگر نهی شوند اعتنا نمی‌کنند، از نظر برخی فقها جایز است.<ref>محقق داماد، کتاب الصلاة، ۱/۳۶۹؛ بهجت، توضیح المسائل، ۳۸۵</ref> البته امام‌خمینی همسو با برخی از فقها<ref>یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۵/۴۹۳؛ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۳۰۴–۳۰۵</ref> این حکم را مشکل می‌داند، در عین حال به باور ایشان تردد در محل رفت و آمد این‌گونه زنان با وجود علم به دیدن آنها اشکالی ندارد و اگر ترس از مفسده نباشد، در این‌گونه محل‌ها ترک نگاه لازم نیست.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۳</ref> ایشان زنان بدحجاب و بی‌حجاب را که نسبت به حکم حجاب بی‌پروا هستند، ملحق به زنان روستایی و بادیه نشین کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۳</ref> | ||
| خط ۳۴: | خط ۳۷: | ||
== پوشش در عرصه اجتماعی == | == پوشش در عرصه اجتماعی == | ||
نخستین موضع‌گیری سیاسی ـ اجتماعی امام‌خمینی دربارهٔ مسئله حجاب اسلامی، به بیان صریح ایشان در برابر اقدام | نخستین موضع‌گیری سیاسی ـ اجتماعی امام‌خمینی دربارهٔ مسئله حجاب اسلامی، به بیان صریح ایشان در برابر اقدام ر[[ضاشاه پهلوی]] در سال ۱۳۱۴ در اجرای قانون کشف حجاب بازمی‌گردد. ایشان دو سال پس از عزل پهلوی از سلطنت که در سال ۱۳۲۰ صورت گرفت، در بخش‌هایی از [[کتاب کشف اسرار]] به مسئله کشف حجاب اشاره کرده و آن را اقدامی ننگین و با زور سرنیزه، موجب بروز ضررهای مادی و معنوی برای کشور و حرام به حکم خدا و [[پیامبر(ص)]] دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۱۳.</ref> | ||
ایشان با تأکید بر ظالمانه و ناعادلانه‌بودن اقدام دولت و خلاف قانون عدل دانستن کشف حجاب، هرگونه همکاری در این زمینه با حکومت دیکتاتوری وقت را معادل با [[کفر]] شمرده و حرکت کشف حجاب را خانمان‌سوزترین اعمال ظالمانه رضاشاه معرفی کرده<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۳۹.</ref> و این حرکت ننگین را موجب بر باد رفتن [[عفت]] و از خیانت‌های بزرگ وی به کشور ایران دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۸۳.</ref> ایشان در دهه چهل نیز به این کار پهلوی اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۸.</ref> امام‌خمینی در بحبوحه [[انقلاب اسلامی ایران]]، در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷، به موضوع کشف حجاب اشاره کرده و بیشتر سخنان ایشان ناظر به جهت اجتماعی حجاب و تبیین دیدگاه اسلام دراین‌باره است. ایشان با اشاره به سلب آزادی از زنان، مسئله الزام و اجبار [[رژیم پهلوی]] به استفاده نکردن از پوشش را به زور سرنیزه و پلیس یادآور شده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۰، ۳۴۳ و ۵/۳۷۰.</ref> و بعدها نیز به مناسبت‌های مختلف به واقعه کشف حجاب اشاره کرده و به تحلیل پیامدهای آن پرداخته<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۵۶–۳۵۷ و ۱۰/۴۸۹ و ۱۷/۳۵۹–۳۶۰.</ref> و آن را توطئه‌ای سیاسی جهت جلوگیری از رشد مملکت و پایمال کردن ارزش‌های زن و گسترش فساد و انحرافات شمرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۳۱ و ۳۳۲.</ref>؛ عملی که سبب شد جوانان به مراکز فحشا کشیده شوند تا به غارت منابع ملی بی‌اعتنا باشند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۷۴–۲۷۵ و ۱۴/۱۹۶.</ref> | ایشان با تأکید بر ظالمانه و ناعادلانه‌بودن اقدام دولت و خلاف قانون عدل دانستن کشف حجاب، هرگونه همکاری در این زمینه با حکومت دیکتاتوری وقت را معادل با [[کفر]] شمرده و حرکت کشف حجاب را خانمان‌سوزترین اعمال ظالمانه رضاشاه معرفی کرده<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۳۹.</ref> و این حرکت ننگین را موجب بر باد رفتن [[عفت]] و از خیانت‌های بزرگ وی به کشور ایران دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۸۳.</ref> ایشان در دهه چهل نیز به این کار پهلوی اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۸.</ref> امام‌خمینی در بحبوحه [[انقلاب اسلامی ایران]]، در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷، به موضوع کشف حجاب اشاره کرده و بیشتر سخنان ایشان ناظر به جهت اجتماعی حجاب و تبیین دیدگاه [[اسلام]] دراین‌باره است. ایشان با اشاره به سلب آزادی از زنان، مسئله الزام و اجبار [[رژیم پهلوی]] به استفاده نکردن از پوشش را به زور سرنیزه و پلیس یادآور شده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۰، ۳۴۳ و ۵/۳۷۰.</ref> و بعدها نیز به مناسبت‌های مختلف به [[واقعه کشف حجاب]] اشاره کرده و به تحلیل پیامدهای آن پرداخته<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۵۶–۳۵۷ و ۱۰/۴۸۹ و ۱۷/۳۵۹–۳۶۰.</ref> و آن را توطئه‌ای سیاسی جهت جلوگیری از رشد مملکت و پایمال کردن ارزش‌های [[زن]] و گسترش فساد و [[انحرافات]] شمرده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۳۱ و ۳۳۲.</ref>؛ عملی که سبب شد جوانان به مراکز فحشا کشیده شوند تا به غارت منابع ملی بی‌اعتنا باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۷۴–۲۷۵ و ۱۴/۱۹۶.</ref> | ||
امام‌خمینی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، در برابر سؤالی دربارهٔ اجباری‌بودن حجاب در جمهوری اسلامی پاسخ داد حجاب اسلامی با [[آزادی]] مخالفتی ندارد و زنان شجاع ایران، دیگر از بلاهایی که غرب به نام تمدن بر سرشان آورده‌است، به ستوه آمده و به [[اسلام]] پناهنده شده‌اند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۲۱ و ۵۴۱.</ref> ایشان با دعوت از مخالفان حجاب به پای‌بندی به آن، تأکید کرد اسلام با آنچه خلاف عفت است، مخالف است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۴۱.</ref> ایشان در مصاحبه با خبرنگاران خارجی، توهم ناسازگاری مسئله حجاب با آزادی را حاصل تبلیغات سوء [[محمدرضا پهلوی]] و مزدوران او دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۹۴.</ref> و حضور زنان در مبارزات ضد رژیم پهلوی را نشان‌دهنده این امر شمرد که زنان بیش از پیش، آزادی خود را در پوششی یافته‌اند که اسلام معیّن کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۷.</ref> ایشان خاطرنشان کرده‌است که زنان در انجام هر کاری که درست باشد، آزادند؛ ولی اگر بخواهند کاری خلاف عفت یا مضر به حال ملت و خلاف ملیت انجام دهند، از آن جلوگیری خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۲۰.</ref> همچنین زنان در جامعه اسلامی آزادند و مسئولان امر، آنان را از رفتن به | امام‌خمینی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، در برابر سؤالی دربارهٔ اجباری‌بودن حجاب در جمهوری اسلامی پاسخ داد حجاب اسلامی با [[آزادی]] مخالفتی ندارد و زنان شجاع ایران، دیگر از بلاهایی که غرب به نام تمدن بر سرشان آورده‌است، به ستوه آمده و به [[اسلام]] پناهنده شده‌اند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۲۱ و ۵۴۱.</ref> ایشان با دعوت از مخالفان حجاب به پای‌بندی به آن، تأکید کرد اسلام با آنچه خلاف [[عفت]] است، مخالف است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۴۱.</ref> ایشان در مصاحبه با خبرنگاران خارجی، توهم ناسازگاری مسئله حجاب با آزادی را حاصل تبلیغات سوء [[محمدرضا پهلوی]] و مزدوران او دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۹۴.</ref> و حضور زنان در مبارزات ضد رژیم پهلوی را نشان‌دهنده این امر شمرد که زنان بیش از پیش، آزادی خود را در پوششی یافته‌اند که اسلام معیّن کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۷.</ref> ایشان خاطرنشان کرده‌است که زنان در انجام هر کاری که درست باشد، آزادند؛ ولی اگر بخواهند کاری خلاف عفت یا مضر به حال ملت و خلاف ملیت انجام دهند، از آن جلوگیری خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۲۰.</ref> همچنین زنان در [[جامعه|جامعه اسلامی]] آزادند و مسئولان امر، آنان را از رفتن به [[دانشگاه]]، [[ادارات]] و مجلس بازنمی‌دارند و تنها از [[فساد اخلاقی]] جلوگیری خواهند کرد و در این امر مرد و زن مساوی خواهند بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۷۰، ۵/۱۸۳ و ۲۹۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|زن}} | ||
امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نوع حکومت را به همه‌پرسی گذاشت و مردم حاکمیت اسلام را پذیرفتند. همچنین قانون اساسی منطبق بر احکام اسلام مورد پذیرش عموم قرار گرفت. بدیهی است پس از این، التزام و برخورد با هرگونه تخلف از آن امری شرعی و قانونی خواهد بود؛ از این‌روی امام‌خمینی برخورد و مخالفت با برخی زنان بی‌حجاب را که در قالب تظاهراتی در سال ۱۳۵۹ علیه حجاب اقدام کرده بودند، کاملاً درست و قانونی دانست و آن را بر خلاف آزادی زنان نپنداشت. ایشان زنان تظاهرکننده را باقیمانده زنانی معرفی کرد که در رژیم پهلوی، خواهان تباهی و عقب‌افتادگی ملت بودند و اکنون با حاکمیت احکام اسلامی مخالفت کرده‌اند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۳۱.</ref> ایشان با تأکید بر نقش والای زنان در جامعه اسلامی، صلاح و فساد جامعه را بسته به صلاح و فساد زنان آن جامعه دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۹۲.</ref> و بی‌حجابی را در گسترش فساد در جامعه مؤثر شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۹۶.</ref> و توجه به اجرای حکم حجاب در جامعه همواره مورد توجه ایشان و دولت بوده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۳۹.</ref> | امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نوع حکومت را به همه‌پرسی گذاشت و مردم حاکمیت اسلام را پذیرفتند. همچنین [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران|قانون اساسی]] منطبق بر احکام اسلام مورد پذیرش عموم قرار گرفت. بدیهی است پس از این، التزام و برخورد با هرگونه تخلف از آن امری شرعی و قانونی خواهد بود؛ از این‌روی امام‌خمینی برخورد و مخالفت با برخی زنان بی‌حجاب را که در قالب [[تظاهرات|تظاهراتی]] در سال ۱۳۵۹ علیه حجاب اقدام کرده بودند، کاملاً درست و قانونی دانست و آن را بر خلاف [[آزادی]] زنان نپنداشت. ایشان زنان تظاهرکننده را باقیمانده زنانی معرفی کرد که در رژیم پهلوی، خواهان تباهی و [[عقب‌ماندگی|عقب‌افتادگی]] ملت بودند و اکنون با حاکمیت احکام اسلامی مخالفت کرده‌اند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۳۱.</ref> ایشان با تأکید بر نقش والای زنان در جامعه اسلامی، صلاح و فساد جامعه را بسته به صلاح و فساد زنان آن جامعه دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۹۲.</ref> و بی‌حجابی را در گسترش فساد در جامعه مؤثر شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۹۶.</ref> و توجه به اجرای حکم حجاب در جامعه همواره مورد توجه ایشان و دولت بوده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۳۹.</ref> | ||
پس از پیروزی انقلاب و حضور زنان مسلمان در عرصه‌های مختلف اجتماع، پرسش‌ها و استفتائات زیادی از امام‌خمینی شد. بیشتر آنها دربارهٔ جایگاه حکم حجاب در [[فقه اسلامی]]، مقدار، محدوده و چگونگی نوع پوشش در برابر نامحرم در عرصه‌های اجتماعی بود. امام‌خمینی با تأکید بر اینکه اصل حکم حجاب از [[ضروریات اسلام]] است، منکر آن را اگر انکار او به انکار خدا یا رسول خدا (ص) برگردد، محکوم به کفر ([[ارتداد]]) دانسته‌است<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|ارتداد}}. ایشان همچنین در مسئله رعایت مقدار حجاب واجب، رضایت پدر و مادر را معتبر ندانست<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۵.</ref> و برای شوهر نیز در الزام به بیش از محدوده شرعی یا ممانعت‌کردن از محدوده‌های جایز در حجاب، حقی قائل نشد<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۴۷.</ref>؛ نیز در پاسخ به پرسش‌های متعدد دربارهٔ نوع پوشش، لباس خاصی معیّن نمی‌کرد و بر لزوم مراعات حریم و شرایط حجاب تأکید می‌ورزید<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۴.</ref>؛ چنان‌که به چادر به عنوان پوششی بهتر توصیه می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۳–۲۵۴.</ref> | پس از پیروزی انقلاب و حضور زنان مسلمان در عرصه‌های مختلف اجتماع، پرسش‌ها و استفتائات زیادی از امام‌خمینی شد. بیشتر آنها دربارهٔ جایگاه حکم حجاب در [[فقه اسلامی]]، مقدار، محدوده و چگونگی نوع پوشش در برابر [[نامحرم]] در عرصه‌های اجتماعی بود. امام‌خمینی با تأکید بر اینکه اصل حکم حجاب از [[ضروریات اسلام]] است، منکر آن را اگر انکار او به انکار خدا یا [[رسول خدا (ص)]] برگردد، محکوم به کفر ([[ارتداد]]) دانسته‌است<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|ارتداد}}. ایشان همچنین در مسئله رعایت مقدار حجاب واجب، رضایت پدر و مادر را معتبر ندانست<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۵.</ref> و برای شوهر نیز در الزام به بیش از محدوده شرعی یا ممانعت‌کردن از محدوده‌های جایز در حجاب، حقی قائل نشد<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۴۷.</ref>؛ نیز در پاسخ به پرسش‌های متعدد دربارهٔ نوع پوشش، لباس خاصی معیّن نمی‌کرد و بر لزوم مراعات حریم و شرایط حجاب تأکید می‌ورزید<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۴.</ref>؛ چنان‌که به [[چادر]] به عنوان پوششی بهتر توصیه می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۵۳–۲۵۴.</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||