مسجد: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مَسجد''' عبادتگاه [[مسلمانان]]، اهمیت، کارکردهای آن و [[مسئولیت]] مسلمانان.

مسجد واژه‌ای عربی و اسم مکان از ماده «سجد» به معنای جایگاه و محل [[عبادت]] است؛<ref>قرشی، قاموس قرآن، ۳/۲۲۵–۲۲۶.</ref> همچنین به خانه خدا و محل سجود گفته می‌شود.<ref>دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۲/۱۸۴۱۶.</ref> این واژه در اصطلاح برای عبادتگاه عمومی [[مسلمانان]] به کار می‌رود.<ref>دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۲/۱۸۴۱۶.</ref> در متون [[فقه|فقهی]] مسجد مکان معین و وقف‌شده برای [[نماز]] است.<ref>نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ۱۴/۶۹.</ref> مسجد علاوه بر اینکه محلی برای عبادت مسلمانان است، می‌تواند مکانی برای فعالیت‌های عمومی دیگر نیز باشد.<ref>ادامه مقاله.</ref>

در [[قرآن کریم]] نخستین مکان ایجادشده برای پرستش خداوند متعال [[کعبه]] معرفی شده‌است<ref>آل عمران، ۹۶.</ref> که به دست [[ابراهیم(ع)]] بنا شد؛<ref>بقره، ۱۲۷.</ref> بنابراین کعبه و [[مسجدالحرام]]، قدیمی‌ترین محل عبادت یکتاپرستان است.<ref>جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۲۰۱.</ref> قرآن همچنین از [[مسجدالاقصی]] که [[قبله]] نخست مسلمانان بود، یاد کرده‌است.<ref>اسراء، ۱.</ref> در قرآن کریم ۲۸ بار واژه مسجد ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد (مسجد) و ۶ مورد به صورت جمع (مساجد) آمده‌است.<ref>فراهتی، مسجد در قرآن و حدیث، ۲۹.</ref> نخستین مسجد دوره اسلام، [[مسجد قبا|مسجد قباست]] که پس از [[هجرت پیامبر(ص)]] و توقف در محله قبا ساخته شد.<ref>جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۲۰۱.</ref> پس از آن، پیامبر(ص) و [[مهاجران]]، راهی مدینه شدند و در محل فعلی [[مسجدالنبی(ص)]]، نخستین مسجد مدینه را بنا کردند.<ref>نجفی، سیدمحمدباقر، مدینه‌شناسی، ۱/۷۴–۷۷.</ref> مسجدالنبی (ص) مسجدی ساده و بی‌پیرایه بود<ref>مقریزی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، ۱/۷۹–۸۹.</ref> و پیامبر (ص) هنگام صحبت برای مردم بر یکی از ستون‌های مسجد تکیه می‌زد و سخن می‌گفت.<ref>کتانی، التراتیب الاداریه، ۱/۶۷.</ref>

با گسترش [[اسلام]] در مناطق [[عربستان]] هر یک از طایفه‌های عرب در ناحیه خود مسجدی ساختند؛<ref>جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۲۰۱.</ref> قرآن کریم در برابر مسجدی که بر مبنای [[تقوا]] ساخته شده مثل مسجد قبا به مسجدی که بر مبنای [[نفاق]] بنا نهاده شد مثل [[مسجد ضرار]]<ref>توبه، ۱۰۷–۱۰۸.</ref> اشاره می‌کند که برای ضربه‌زدن و تفرقه‌افکنی میان مسلمین بنا نهاده شده بود؛ همچنین مساجد دیگری که در شهرهای اسلامی، پس از مسجدالحرام و مساجد نبوی، ساخته شدند از این جمله‌اند: [[مسجد جامع کوفه]] (۱۷ق)، قبهٔ الصخره در [[بیت‌المقدس]] (۲۳ق)، مسجد جامع بصره (۴۱ق)، مسجد جامع فسطاط (دمشق) (۴۲ق)، مسجد قیروان (۵۰ق) و مسجد منصور بغداد (۱۴۶ق) جامع اعظم قرطبه (اندلس) (۱۷۰ق)، مسجد جامع قرویین (فاس مراکش) (۲۴۵ق)، و جامع‌الازهر در مصر (۳۴۱–۳۶۵ق).<ref>غنیمه، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ۶۲–۷۳.</ref>

پس از فروپاشی ساسانیان و ورود و گسترش اسلام در ایران، به‌تدریج ساخت مساجد در ایران نیز آغاز شد و نخستین مسجد را [[سعدبن‌ابی‌وقاص]] در «کهن‌دژ تیسفون» بین سال‌های ۱۳ تا ۱۵ق بنا نهاد. مسجد جامع اسیر، مسجد جامع بخارا، مسجد آدینه، مسجد فهرج، مسجد شوش، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد دره‌شهر ایلام، مسجد یزدخواست و مسجد جامع اصفهان، همچنین مسجد جامع گرگان، مسجد جامع نیشابور، قم، ری و شیراز از نخستین مساجد ایران بودند.<ref>(شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۳۶.</ref> مساجد از نظر سبک [[معماری اسلامی]]، تا قرن چهارم، به شیوه‌ای بسیار ساده ساخته می‌شدند و زادگاه نخستین نمونه‌های معماری اسلامی ایران را در [[خراسان]] دانسته‌اند.<ref>ذکرگو، سیر هنر در تاریخ، ۲/۴۶.</ref> در ایران ساخت و بنای مساجد پس از قرون اولیه ورود اسلام، روند تدریجی و معمول خود را داشت و معمولاً با تغییر حاکمان و سیاست‌ها دچار افول و قوت می‌شد، تا اینکه در [[صفویه|دوران صفویه]] مسجدسازی به لحاظ کیفیت و کمیت به اوج خود رسید؛<ref>بازرگان، مجموعه آثار مهندس بازرگان، ۱۱/۱۲۲–۱۲۳.</ref> اما [[قاجاریه|دوره قاجار]]، دوران رکود ساخت و ساز مساجد بود.<ref>بازرگان، مجموعه آثار مهندس بازرگان، ۱۱/۱۲۳.</ref> در [[عصر پهلوی]] اول نیز به دنبال سیاست ضددینی حکومت، وضع مساجد رو به خاموشی و کسادی رفت؛ اما پس از شهریور ۱۳۲۰، روند مسجدسازی در ایران بهتر شد و مساجد زیادی در نقاط مختلف کشور بنا شد.<ref>شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۳۸.</ref> در دوران [[انقلاب اسلامی]] و پس از شکل‌گیری جمهوری اسلامی افزون بر گسترش ساخت مساجد در مناطق مختلف کشور، مساجد پایگاه اصلی گسترش و تحکیم مبارزه علیه رژیم پهلوی بوده‌اند؛ چنان‌که در همراهی با انقلاب و [[نظام جمهوری اسلامی ایران|نظام جمهوری اسلامی]] و هدایت [[جامعه]] و نیز مشارکت فعال در دفاع از کشور و دستاوردهای انقلاب، به‌ویژه مقابله با تجاوز [[رژیم بعثی عراق]] در هشت‌سال [[جنگ تحمیلی]] و شرارت گروه‌های تروریستی همواره نقش مهمی داشته‌اند.<ref>ادامه مقاله.</ref>

مسجد جایگاه [[توحید|توحیدی]] و محلی برای ابراز [[وحدانیت]] و یگانگی خداوند است.<ref>اعراف، ۲۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۰/۳۴۱–۳۴۸.</ref> قرآن کریم که اعمال [[مشرکان]] را باطل و آنان را از اهل آتش خوانده، آنها را از آباد کردن مساجد محروم دانسته‌است و ساختن و آبادکردن مساجد را مختص کسانی می‌داند که به خدا و [[آخرت]] ایمان دارند، نماز به پاداشته و [[زکات]] می‌پردازند.<ref>توبه، ۱۷–۱۸.</ref> در برخی [[روایات]] اسلامی نیز مساجد به باغ‌های بهشتی، [[انوار الهی]]، محل جلوس [[پیامبران(ص)]] و محبوب‌ترین مکان بر روی [[زمین]] شمرده شده‌اند و به ساخت و آبادانی مسجد، سفارش شده‌است؛<ref>نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۳/۳۶۲–۳۶۳.</ref> همچنین در این روایات، آنان که به مسجد می‌روند، اطاعت‌کنندگان از خدا و پیامبر (ص) نامیده و به [[بهشت]] مژده داده شده‌اند.<ref>نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۳/۳۶۵.</ref>

مسجد در عصر پیامبر اکرم (ص) افزون بر اینکه محل [[عبادت]]، [[اعتکاف]]، اقامه [[نماز جماعت]]، تعلیم و تعلم و سخنرانی بود، کانون تجمع و فعالیت‌های [[مردم]]<ref>موظف رستمی، آیین مسجد، ۲/۱۰.</ref> و پایگاه و مقر فعالیت‌های سیاسی و محل ملاقات با نمایندگان خارجی نیز قلمداد می‌شد.<ref>رستگار، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، ۹۲.</ref> مسجد همچنین محل اعلان و آمادگی برای جنگ و مکانی برای رسیدگی به امور مسلمانان محسوب می‌شد<ref>هادیان رسنانی، امام‌خمینی و احیاء مساجد و مراسم عبادی، ۴/۵۱۰.</ref> و محل گردهمایی و عامل وحدت مسلمانان بود؛ از همین‌رو در ماجرای مسجد ضرار که برای تفرقه و زیان‌رساندن به اسلام بنا شده بود، پیامبر اکرم (ص) این مسجد را ویران ساخت<ref>توبه، ۱۰۷؛ طباطبایی، المیزان، ۹/۳۸۹–۳۹۰.</ref> در زمان [[امام علی(ع)|امیرالمؤمنین علی(ع)]] نیز [[مسجد جامع کوفه]] مرکز اجتماعات و هدایت‌های امیرالمؤمنین (ع) بود. این جایگاه در زمان‌های بعدی در جنبش علمی جهان اسلام نیز مؤثر واقع شد و در [[دوران عباسی]] از مراکز مهم علوم اسلامی بود.<ref>غنیمه، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ۶۴.</ref>

در تحلیل جامعه‌شناختی نیز مساجد و تجمعات مذهبی در تغییر و تبدیل و توسعه جوامع اسلامی اثری کلیدی دارند. این مطلب را می‌توان در عناصر و نمادهای مسجد به‌خوبی دریافت؛ ازجمله این عناصر می‌توان به [[محراب]] که در واقع نمادی از دفاع و ستیزه با دشمن درون و برون، منبر که وسیله و ابزاری است برای اعلام مواضع و نیز امام جماعت و صفوف نمازگزاران که نشانه [[وحدت]] و انسجام است، اشاره کرد.<ref>شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۳۹–۴۰.</ref> در نظر [[امام‌خمینی]] هم مساجد، بهترین سنگرها و مناسب‌ترین میدان تشکل و بیان مصالح جامعه اسلامی‌اند؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۸.</ref> مسجد سنگر اسلامی است که اگر از مسلمانان گرفته شود، صرف نمازخواندن در آن فایده‌ای ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۶۱.</ref> ایشان معتقد بود نزد جامعه و نهضتی که [[جوان|جوانان]] و اعضای آن، الهی و برآمده از مسجد هستند، شکست و ترس معنا ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۸۹.</ref>

آنچه از بررسی نقش مساجد در [[صدر اسلام]] به دست می‌آید، جامعیت مسجد در همه زمینه‌های عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی و غیره است. سادگی مساجد مانع از برگزاری مجالس علمی و دینی نمی‌شد؛ به‌نحوی‌که این امر موجب شد کتابخانه‌های بزرگی در مساجد ساخته شود.<ref>احمدعمر، منهج التربیه فی القرآن و السنة، ۲۸۳–۲۸۸.</ref> درخشان‌ترین بخش حیات مسجدها در طول تاریخ [[تمدن اسلامی]]، دوران صدر اسلام بود؛ چراکه در این دوران، مساجد جایگاه و همه کارکردهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود را به کامل‌ترین شکل دارا بودند و در همه عرصه‌های زندگی مردم نقشی برجسته و مطلوب داشتند.<ref>برومند اعلم، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، ۶۶–۶۵.</ref> بر همین‌اساس می‌توان علاوه بر عبادتگاه‌بودن، کارکردهای دیگری برای مسجد در نظر گرفت:

# '''تبلیغی ـ فرهنگی:''' مساجد در درجه نخست نهادهای دینی جامعه اسلامی محسوب می‌شوند که باید در آنها [[شعائر دینی]] و آداب مذهبی اقامه شود. در صدر اسلام مسجد بهترین فرصت را برای کارهای تبلیغی پیامبر (ص) فراهم می‌کرد و آن حضرت از این فرصت به‌خوبی بهره می‌گرفت و پس از برگزاری نمازها برای مردم سخن می‌گفت.<ref>موظف رستمی، آیین مسجد، ۲/۳۴.</ref> در آموزه‌های روایی، همچنین آموختن و نشر علوم مفید، یکی از وظایف و کارکردهای مهم مسجد در هر دوره، شمرده شده‌است؛<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۸۰/۳۵۱.</ref> تا آنجاکه جایگاه جلسات علمی و آموزشی مساجد از نگاه پیامبر (ص)، به‌مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات [[دعا]] بوده‌است<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱/۲۰۶.</ref> و پیامبر (ص)، زمانی که عتّاب‌بن‌اسید را استاندار مکه و [[امام جماعت]] کرد، بر ضرورت کارکردهای فرهنگی و تربیتی مسجد، تأکیدِ بسیار کرد.<ref>کتانی، التراتیب الاداریه، ۱/۲۴۰–۲۴۱.</ref> امروزه هم در بسیاری از کشورهای اسلامی، مساجد با تعلیم و تربیت در مسائل اجتماعی و آموزش قرآن و [[اخلاق]]، پایگاه‌های انسان‌سازی به‌شمار می‌روند.<ref>موظف رستمی، آیین مسجد، ۲/۱۸–۲۵ و ۴۷–۵۰.</ref> امام‌خمینی نیز با تأکید بر نقش تبلیغی و تعلیمی مساجد، مسئله تبلیغ را یکی از امور بسیار مهم و مسجد را مرکز [[تبلیغ]] احکام اسلام<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۰؛ ۷/۶۵ و ۱۰/۱۶–۱۷.</ref> می‌دانست. ایشان با سفارش به علما و [[روحانیون]] برای توجه به کارکرد تبلیغی مسجد،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۶۵.</ref> دعوت از [[جوانان]] و بیان آموزه‌های اسلام به آنها را در جذب آنان به [[دین]] و مبارزه با دشمنان اسلام، بسیار مؤثر می‌شمرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۰</ref> ایشان همچنین با تأکید بر نقش تعلیم و تعلم، آن را عبادتی می‌دانست که خداوند به آن دعوت کرده‌است و به ائمه جماعات هم سفارش می‌کرد در مساجد از آموزش به عموم ملت غافل نشوند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۴۴۷.</ref> از نظر ایشان، مسجد در [[جامعه]]، نقش اصلاحی دارد و مساجد باید مرکز [[تربیت]] صحیح باشند؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۳۴ و ۱۲/۵۰۰.</ref> تلاش و رنج فراوان پیامبر اکرم (ص) برای تربیت مسلمانان در مساجد، نمونه‌ای بارز برای برنامه‌های تربیتی مسجد است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۳۳.</ref>

# '''سیاسی ـ اجتماعی:''' یکی دیگر از کارکردهای مهم مساجد در صدر اسلام کارکرد سیاسی ـ اجتماعی است؛ به گونه‌ای که مسجد نهادی سیاسی و حکومتی به‌شمار می‌رفت<ref>برومند اعلم، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، ۸۱.</ref> و امور سیاسی مانند معرفی خلیفه و مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و دیگر کارگزاران و نشست‌های مشورتی برای [[جهاد|جهاد با کفار]] در مسجد انجام می‌شد.<ref>بازرگان، مجموعه آثار مهندس بازرگان، ۱۱/۱۲۲.</ref> در قرون گذشته نیز تلاش برای بناکردن مساجد در مرکز شهر و در نزدیکی دارالاماره، بیانگر خصلت ذاتی اسلام در پیوستگی میان [[سیاست]] و مذهب بود.<ref>سباعی، نقش کتابخانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ۲۸–۳۸.</ref> [[امام‌خمینی]] معتقد بود سیاست اسلامی با [[عبادت]] در هم آمیخته‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷.</ref> و [[دین اسلام]]، همه ابعاد زندگی بشر از سیاست تا اجتماع را دربر می‌گیرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۹–۴۵۰.</ref> در زمان رسول خدا (ص) و خلفا، مسجد مرکز سیاست اسلام و محلی برای بیان تکلیف سیاسی بوده و تدبیر مملکت اسلامی، از [[سیاست مدن]] گرفته تا تدبیر جنگ، از آنجا طراحی می‌شده‌است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۳۱–۳۲.</ref> چنان‌که مسجدالنبی (ص) مرکز سیاست اسلامی و ثقل قدرت اسلام بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۸۸.</ref> امام‌خمینی با تأسی از پیامبر (ص) و مساجد صدر اسلام، معتقد بود اکنون نیز می‌توان، کارکرد مساجد را مانند مساجد دوران پیامبر (ص) تعریف کرد و آن را مرکز حل‌وعقد تمام امور مسلمین قرار داد؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۶۵؛ ۱۵/۱۴ و ۱۷/۲۳۳.</ref> از این‌رو بر اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید می‌کرد و مساجد را مراکز اجتماع سیاسی می‌دانست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۶–۱۷.</ref> و این اجتماع را حل‌کننده مسائل سیاسی و گرفتاری‌های مردم ارزیابی می‌کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۲۵–۳۲۶.</ref> از نظر ایشان، گسترده‌ترین این اجتماعات سیاسی، اجتماع [[نمازجمعه|نماز جمعه]] است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۷.</ref> و خطبه نمازجمعه، ابزاری برای بیان مقدرات مملکت و مسائل سیاسی و گرفتاری‌های اجتماعی مسلمانان است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۷.</ref> ایشان بر این باور بود مسلمین در سراسر دنیا وظیفه دارند با [[ظلم]] و حرکت حکومت‌ها برخلاف اسلام، مبارزه کنند و اگر این امر به صراحت ممکن نیست، باید از مسجد و منبر وعظ و خطبه‌ها، بهره بگیرند؛ این در حالی است که امروز با توطئه دشمنان اسلام و به دست خود ما، مساجد به کلی از مصالح مسلمین دور شده‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۲۵.</ref>

از دیرباز در تاریخ مبارزات ملت‌های مسلمان، مساجد نقش حساس و مهمی در [[قیام]] علیه نظام‌های جابر حاکم و نفوذ [[بیگانگان]] ایفا کرده‌اند؛ به گونه‌ای که مسجد مکانی برای گردهمایی، تبادل افکار و اطلاعات و تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و سیاسی بوده‌است.<ref>شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۸۳–۸۵.</ref> در طول تاریخ سیاسی ایران نیز مساجد همواره عامل مهمی در مبارزات سیاسی مردم و نیز یکی از نهادهای تأثیرگذار در [[پیروزی انقلاب اسلامی]] سال ۱۳۵۷ بودند؛ به همین دلیل پس از [[واقعه ۱۵ خرداد]]، نیروهای امنیتی و انتظامی فشار خود را بر مساجد و جلسات مذهبی افزایش دادند.<ref>شریف‌پور، مسجد و انقلاب اسلامی، ۸۴–۸۶.</ref>

در دوران نهضت اسلامی به [[رهبری امام‌خمینی]]، نقش تربیتی، آگاهی‌بخشی، آموزشی و سیاسی مساجد، چنان‌که در صدر اسلام بود، احیا شد و مسجد تنها جایی برای گریز از دنیا و عبادت شمرده نمی‌شد.<ref>الگار، ایران و انقلاب اسلامی، ۱۵۴.</ref> مساجد در جریان انقلاب اسلامی نه تنها پایگاهی برای بیدارسازی [[مردم]] علیه حکومت بودند، بلکه محلی برای سازماندهی نیروهای انقلاب و مبارز نیز به‌شمار می‌رفتند.<ref>آرشیو مرکز اسناد، ۲۳.</ref> مساجدی چون [[مسجد گوهرشاد]]، [[مسجد کرمان]]، مسجد مقبره در تبریز و [[مسجد ارک]] و صاحب‌الزمان تهران، [[مسجد اعظم]] و مسجد چهارمردان قم و دیگر مساجد در سراسر کشور از آن جمله‌اند.<ref>مسجد، مجله، نقش مساجد در پیروزی انقلاب، ۴۵؛ رستگار، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، ۹۳–۹۴.</ref> این مساجد عامل مهمی در تکثیر و ارسال پیام رهبران انقلاب به مردم در دورترین نقاط کشور بودند و با عملکرد شبکه‌ای، توانستند نوار سخنرانی‌های امام‌خمینی و جزوه‌ها و کتاب‌های انقلابی که از محل اقامت ایشان در [[عراق]] به ایران می‌رسید را در میان مردم شهرهای مختلف منتشر کنند.<ref>استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۶۹.</ref>

[[امام‌خمینی]] با اعتقاد به اینکه انقلاب و خیزش‌های اجتماعی از مساجد آغاز می‌شوند و مساجد از صدر اسلام تاکنون، مرکز جنبش‌های سیاسی و نظامی و حرکت‌های اسلامی بوده‌اند، از عموم مردم می‌خواست با تأسی از پیامبر اکرم (ص)، مساجد را پایگاه و مرکز تبلیغ دین و نهضت اسلامی و مبارزه با دشمنان، قرار دهند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۶۵؛ ۸/۶۰ و ۱۲/۵۰۱.</ref> ایشان در دوران مبارزه، با تأکید بر ساخت مسجد و اجتماع مردم در مساجد و تبلیغات مذهبی، مساجد را عامل [[وحدت]] مردم در مبارزه با رژیم معرفی می‌کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۷–۲۶۸.</ref> و گسترش اجتماع مسلمانان در صفوف فشرده و منظم، برای انجام فرایض دینی و [[شعائر|شعائر مذهبی]] را بهترین وسیله مبارزه و اعتلای کلمه اسلام می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۱۳.</ref> از این‌رو گویندگان مساجد را موظف می‌کرد تا با بیان عملکرد نادرست [[رژیم پهلوی]] در طول پنجاه سال، و پرهیز از مطالبی که موجب سستی در مبارزه است، مردم را برای اتحاد و ادامه مبارزه در برابر رژیم آماده کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۳/۴۳۵.</ref>

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با اشاره به نقش مسجد در تهییج مردم به نهضت و قیام بر ضد ظلم<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۶۰ و ۱۳/۳۶۲.</ref> بر نقش عامل مسجد در پیروزی تأکید می‌کرد و از مردم می‌خواست پایگاه مساجد را که دژهای محکم اسلام‌اند، حفظ کنند و آنها را خالی نگذارند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۲۳۸؛ ۱۲/۵۰۱ و ۱۳/۱۵.</ref> که [[حفظ اسلام]] و [[انقلاب اسلامی|انقلاب]] منوط بر حفظ مساجد است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱.</ref> ایشان دشمنان اسلام را مانند [[ابلیس|ابلیس‌هایی]] می‌دانست که از مساجد و [[نماز]] می‌ترسند؛ از همین‌رو خالی کردن مساجد را که مراکز بسط حقیقت اسلام و بسط [[فقه]] اسلام‌اند، توطئه دشمنان اسلام می‌دانست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۵، ۳۵۹ و ۳۶۲.</ref> و به همه اقشار جامعه به‌خصوص [[دانشجو|دانشجویان]] و [[روحانیان]]، سفارش می‌کرد به اجتماع در مساجد و برپایی هرچه باشکوه‌تر نمازها همت کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۹۳–۳۹۴.</ref>

امام‌خمینی افزون بر تأکید بر نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۶۰.</ref> نقش مساجد در دوران [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران]] را نیز مانند زمان جنگ‌های صدر اسلام، مهم ارزیابی می‌کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۰ و ۲۳۳.</ref> مسجد در دوران این جنگ، کارکردهای مهمی مانند تقویت روحیه [[مقاومت]] ملی مردم، تأمین نیروی انسانی مورد نیاز، پشتیبانی همه‌جانبه و تدارکات غذایی و امدادی جبهه‌ها را برعهده داشت.<ref>مسجد، مجله، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۱۷.</ref> مساجد در این دوره، نخستین پایگاه‌های بسیج را در خود تشکیل دادند و ازجمله مراکز مهمِ اعلام اقلام مورد نیاز و جمع‌آوری کمک‌های مردمی و محل ترویج فرهنگ [[ایثار]] و [[شهادت]] بودند.<ref>مسجد، مجله، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۱۹–۲۰.</ref> پس از پایان جنگ تحمیلی نیز مساجد، بهترین مکان برای حفظ و نشر ارزش‌های دوران دفاع بودند و نقش مؤثری در انتقال پیام [[شهدا]] و تبلیغات عمومی بر عهده داشتند.<ref>مسجد، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۲۱.</ref>

مسجد خانه خداست و در اسلام و [[فقه اسلامی]] جایگاه ویژه‌ای دارد و برای آن احکامی قرار داده شده‌است. طبق نظر [[امام‌خمینی]] همگام با سایر فقها، اموری چون نجس‌کردن زمین و سقف و بام و طرف داخل دیوار مسجد،<ref>امام خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۴–۱۴۵؛ یزدی، العروة الوثقی، ۱/۱۷۲.</ref> بردن [[عین نجاست]] و چیزی که نجس شده به داخل مسجد، اگر بی‌احترامی به مسجد باشد و همچنین فروختن در و پنجره و چیزهای دیگر مسجد و زینت‌دادن مسجد به طلا [[حرام]] است<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۴.</ref> بخشی از احکام مستحبی مسجد نیز عبارت‌اند از: ساختن مسجد و تعمیر مسجدی که نزدیک به خرابی است<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۵.</ref> و کارهایی نظیر تمیزکردن مسجد، روشن‌کردن چراغ در مسجد، خواندن دو رکعت نماز به قصد تحیت، احترام به مسجد، خوشبوبودن و پوشیدن لباس تمیز در مسجد.<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۵.</ref> امام‌خمینی هم‌نظر با دیگر فقها، خرید و فروش، خوابیدن در مسجد مگر در صورت ناچاری و انداختن آب بینی و دهان و راه‌دادن بچه و دیوانه به مسجد و مانند این را [[مکروه]] می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۴۵.</ref>