مرجعیت: تفاوت میان نسخه‌ها

این واژه در اصطلاح کنونی، به [[فقیه جامع الشرایط|فقیه جامع شرایطی]] گفته می‌شود که مکلفان غیر مجتهد، برای شناخت [[احکام شرعی]] به او رجوع می‌کنند. این مراجعه، در اصطلاح شرعی، [[تقلید]] نامیده می‌شود که به معنای شناخت و دریافت احکام شرع از فقیه جامع شرایط است و در نگاه بیشتر فقهای شیعه مبتنی بر یک اصل عقلایی است.<ref>امام‌خمینی، الاجتهاد و التقلید، ۶ ـ ۷.</ref> [[امام‌خمینی]] و [[فقهای امامیه]]، تقلید را برای مکلفان غیر مجتهد که قادر به [[احتیاط]] نیستند، [[واجب]] می‌دانند.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۷؛ یزدی طباطبایی، عروة الوثقی، ۱/۱۳؛ حکیم طباطبایی، مستمسک العروة الوثقی، ۱/۶.</ref>

==پیشینه==

امام‌خمینی مرجعیت فقها را در راستای مرجعیت [[پیامبر(ص)]] و آنان را حجت بر مردم از سوی [[ائمه اطهار(ع)]] به شمار آورده‌است.<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۸۰.</ref> مرجعیت به معنای رایج و امروزی آن، پس از غیبت امام زمان(ع) آغاز شد، اما برخی از [[اصحاب پیامبر(ص)]] و [[امامان معصوم(ع)]] در زمان حضور آن بزرگواران و به امر آنان، مرجعیت مردم را در مناطقی از حوزه اسلام بر عهده داشتند؛ مانند معاذبن‌جبل که به دستور پیامبر(ص) به یمن رفت<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۰/۱۳۸ و ۱۶۴.</ref> و ابان‌بن‌تغلب که به دستور [[امام‌باقر(ع)]] مأمور فتوادادن به مردم در مسجد مدینه شد.<ref>نجاشی، رجال نجاشی، ۱۰.</ref>

پرورش فقیه و مجتهد به دست امامان معصوم(ع) و ارجاع مردم به آنان برای گرفتن [[فتوا]] با توجه به گرفتاری و دوران حبس و دوری شیعیان از آنان، امری ضروری برای تضمین سلامت دینی جامعه و تحریف‌نشدن دین به دست بدخواهان بود <ref>ذبیح‌زاده، مرجعیت و سیاست، ۱/۴۷.</ref> از این‌رو امامان(ع) ضمن ایجاد زمینه تفکر و استدلال استنباط فروع، همواره اصحاب را به تفقه و استنباط دعوت می‌کردند.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۲۷/۶۲؛ عزیزی، مبانی و تاریخ تحول اجتهاد، ۳۱۵؛ ذبیح‌زاده، مرجعیت و سیاست، ۱/۴۷.</ref> بر همین اساس مرجعیت فقهای شیعه در دوره غیبت مهم‌ترین پایگاه دینی و شرعی در تبیین و گسترش مسائل شرعی و فقهی بوده‌است و در دوره معاصر امام‌خمینی در جایگاه یکی از مراجع مسلم تقلید توانست نهضت اسلامی را آغاز کند و با [[رهبری]] انقلاب اسلامی از پایگاه مرجعیت فراگیر خود آن را به پیروزی و شکل‌گیری [[نظام جمهوری اسلامی]] در ایران برساند.

پس از دوره یادشده که «عصر مقلده» نام گرفته بود، اجتهاد و فقاهت دوباره زنده شد. بیشتر فقها و مجتهدان این دوره از شهر حله بودند و سرآمد آنان [[ابن‌ادریس حلی]]، [[محقق حلی]] و [[علامه حلی]] بودند.<ref>گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۲۲۷.</ref> تکامل تدریجی اجتهاد، نظم و ترتیب‌یافتن کتب فقهی، پیشرفت فقه مقارن، دقیق، عمیق و پردامنه‌ترشدن تحقیقات فقهی و نگارش آثاری درباره اختلاف علمی فقهای شیعه، از امتیازات این دوره است.<ref>گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۲۲۸.</ref> عالمان این دوره به‌خصوص [[خواجه‌نصیرالدین طوسی]] و علامه حلی، با احاطه بر روحیه خان‌های مغول، از آن برای محکم‌کردن پایه‌های علمی و مذهبی و گسترش تمدن اسلامی بهره بردند. خدمات این دو در ایران و ارتباط [[محمدبن‌جمال‌الدین مکی]] (شهید اول) با ایرانیان، سبب تحول فکری و فرهنگی در ایران شد و مردم با آگاهی و شناخت، آماده پذیرش مکتب تشیع و سیره اهل‌بیت(ع) شدند و صفویان این آمادگی و درخواست را با زمینه‌سازی [[ابن‌فهد حلی]]، یکی دیگر از مراجع و فقهای سده نهم هجری، در حد کمال پاسخ گفتند و مذهب تشیع در ایران به رسمیت رسید.<ref>ذبیح‌زاده، مرجعیت و سیاست، ۱/۳۱۶.</ref>

در این دوره، عناوینی چون صدر، شیخ‌الاسلام و قاضی برای علما قرار داده شد. صدر در حکم مرجع تقلید رسمی شهر بود <ref>جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، ۷۸ ـ ۷۹.</ref> و از [[محقق کرکی]]، بزرگ‌ترین مرجع شیعه در آن دوره که در جبل عامل لبنان بود، دعوت شد که امور دینی را بر عهده بگیرد. شاه‌طهماسب صفوی محقق حلی را جانشین امام معصوم(ع) و صاحب و سزاوار حکومت و خود را تابع و کارگزار او می‌دانست.<ref>حسینیان، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، ۱۷۰.</ref> محقق کرکی با منطق و برهان خود، منشأ تحولات مهم دینی شد و ضمن پاسداری از مذهب شیعه جعفری و تبلیغ آن، با نفوذ خود در میان صفویان، آنان را از ارتکاب خلاف شرع منع می‌کرد.<ref>ذبیح‌زاده، مرجعیت و سیاست، ۱/۳۴۴ ـ ۳۴۵.</ref>

در دوره صفویه، نخستین رساله عملی فارسی به نام [[جامع عباسی]]، به قلم [[شیخ بهایی]] نوشته شد.<ref>ذبیح‌زاده، مرجعیت و سیاست، ۱/۳۵۱؛ تبرائیان، نهاد مرجعیت شیعه، ۷.</ref> قدرت معنوی مجتهدان در این دوره، به‌ویژه حاکمیت شاه‌طهماسب، شاه‌سلیمان و شاه‌سلطان‌حسین، به طور چشمگیری افزایش یافت و همتراز قدرت حکومت شد.<ref>جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، ۳۸.</ref> از مراجع و فقهای بزرگ این دوره می‌توان به محمدبن‌حسین عاملی معروف به شیخ بهایی، [[محمدتقی مجلسی]] و [[محمدباقر مجلسی]] و [[مقدس اردبیلی]]، اشاره کرد.<ref>ذبیح‌زاده، مرجعیت و سیاست، ۱/۳۵۵ و ۳۶۳.</ref> [[امام‌خمینی]] درباره همکاری علما و مراجع آن زمان با حاکمان صفوی، معتقد بود این همکاری نه برای طمع‌های دنیوی، بلکه برای خدمت به اسلام و ترویج مذهب و تربیت انسان‌ها و حاکمان آن دوره، با بهره‌برداری از قدرت بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۳/۲۴۰ و ۸/۴۳۷.</ref>

در دوران [[حکومت قاجار]]، از ارتباط علما با حاکمیت تا حدود زیادی کاسته شد و مرجعیتِ متمرکز، مستقل، مقتدر و مردمی شکل گرفت؛<ref>تبرائیان، نهاد مرجعیت شیعه، ۱۴.</ref> البته این به معنای رویارویی با حکومت نبود، بلکه به دلیل وضع زمانی خاص، استقلال آنان همراه با نوعی همدلی و یاری و حمایتِ تنها دولت شیعه در جهان بود و در واقع احترام متقابلی میان روحانیت مستقل و حکومت وجود داشت. استقبال پابرهنه [[فتحعلی‌شاه]] از [[جعفر کاشف‌الغطاء]] و نگارش کتاب‌های متعددی به قلم علما به نام فتحعلی‌شاه در این جهت بود.<ref>حسینیان، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، ۲۰۳.</ref> پایان فعالیت [[اخباری‌گری]] که سابقه طولانی داشت، با تلاش‌های [[محمدباقر وحید بهبهانی]]، در این دوره رقم خورد.<ref>حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ۸۶.</ref> مرجعیت در دوره قاجار، نقش پررنگ‌تری در رخدادها و تحولات اجتماعی‌سیاسی ایفا کرد که شاخص‌ترین آن، مخالفت با [[قرارداد رژی]] و تحریم تنباکو از سوی میرزامحمدحسن شیرازی و واکنش به اشغال کشورهای اسلامی و حضور برخی از مراجع در جبهه‌های نبرد بود.<ref>تبرائیان، نهاد مرجعیت شیعه، ۷ ـ ۸.</ref>

نهاد مرجعیت که در آغاز منطقه‌ای و غیر متمرکز بود، به‌تدریج به صورت یک نهاد متمرکز در جهان تشیع درآمد. درباره نخستین فردی که با مرجعیت او، رهبری متمرکز روحانیت شیعه حاصل شد، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد؛ اما به نظر می‌رسد که نهاد مرجعیت در دوره [[محمدحسن نجفی]]، نویسنده کتاب [[جواهر الکلام]]، مرکزیت عام یافت. پس از او [[شیخ‌مرتضی انصاری]]، بزرگ‌ترین مجتهد زمان خود شد و در میان شیعیان ترکیه، جهان عرب و هندوستان به مرجعیت شناخته شد.<ref>حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ۸۲ ـ ۸۳.</ref> این رهبری متمرکز در زمان‌های بعد در [[میرزامحمدحسن شیرازی]]،<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۴۳۸.</ref> [[سیدابوالحسن اصفهانی]] و [[سیدحسین طباطبایی بروجردی]] نمود یافت.<ref>حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ۸۴.</ref>

==شأن و جایگاه==

در دوران غیبت کبری، مرجعیت مردم در امور دینی بر عهده فقیه واجد شرایط به عنوان نایب عام امام معصوم(ع) گذاشته شده‌است. گزینش فقیه برای مرجعیت بر عهده خود مسلمانان است.<ref>صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ۲/۴۸۴؛ اخلاقی، شکل‌گیری سازمان روحانیت شیعه، ۱۹۹ ـ ۲۰۰.</ref> مرجعیت در طول تاریخ خود خدمات ارزنده‌ای به اسلام و مسلمانان به صورت عام و به اهل بیت(ع) به صورت خاص کرده و از عقاید، ارزش‌ها و مفاهیم اسلام اصیل، محافظت کرده‌است.<ref>حکیم،المرجعیۀ الدینیه، نجف اشرف، ۲۴ ـ ۲۵.</ref> این نهاد در تاریخ هزارساله خود با استقلال از حکومت‌ها، همواره تکیه‌گاه مردم در مقاطع حساس و حرکت‌های مردمی بوده‌است؛<ref>روحبخش، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی و نهضت امام‌خمینی، ۴۳/۱۱۹.</ref> زیرا چنان‌که امام‌خمینی نیز تأکید کرده‌است، مراجع خواهان مصالح مردم‌اند و مردم به آنان اعتقاد و ارادت قلبی دارند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۹۷.</ref> و آنان با تکیه بر اسلام و پشتیبانی مردم، در برابر تجاوز به احکام اسلام، می‌ایستند و از اسلام و مسلمانان دفاع می‌کنند؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۸۷.</ref> البته شیوه برخورد [[مراجع تقلید]] با دولت‌های حاکم، بیشتر متأثر از عوامل زمانی و مکانی و شرایط سیاسی و اجتماعی بوده‌است.<ref>حوزه، مرجعیت و سیاست، ۳۲۲.</ref>

امام‌خمینی از گذشته وجود مراجع را نعمت و عزت آنان را عزت اسلام می‌دانست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۸.</ref> و ضمن اظهار تواضع و احترام به مراجع و تأکید بر ضرورت حفظ حرمت مرجعیت،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۶ ـ ۳۰۷ و ۴۱۳.</ref> بر ارتباط احترام‌آمیز اقشار مردم با مراجع بزرگ تأکید می‌کرد و توهین به مراجع را توهین به جامعه اسلامی می‌شمرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۷.</ref> ایشان تهمت ارتجاع به مرجعیت و روحانیت را هتاکی به رسول خدا(ص) می‌دانست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۸۶ ـ ۲۸۷.</ref> و از [[محمدرضا پهلوی]] و عوامل او می‌خواست که از ارائه چهره‌ای نامناسب از مراجع و اهانت به این بزرگان که جز خدمت به مسلمانان و طلب استقلال و عزت برای آنان، انگیزه‌ای ندارند، بپرهیزند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۸، ۲۴۶ و ۲/۱۲۶.</ref> ایشان با اعتقاد به اینکه رهبری دینی و سیاسی مردم تنها از طریق نهاد مرجعیت ممکن است، بیشترین تلاش را برای متقاعدکردن فقیه برجسته، سیدحسین بروجردی برای آمدن به قم و تقویت و تثبیت مرجعیت وی انجام داد.<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید، ۱/۹.</ref> و پس از درگذشت او برای حفظ جایگاه مقتدر مرجعیت عامه، به جای زمینه‌سازی برای مرجعیت خود، فقیه وارسته، [[سیداحمد خوانساری]] را مرجع معرفی کرد و از دیگر علما خواست با حمایت از خوانساری، به وحدت در مرجعیت کمک کنند.<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید، ۱/۱۹.</ref>

امام‌خمینی در آغاز نهضت با توجه به انتقادهایی که از سوی برخی افراد در حوزه به برخی مراجع به دلیل عدم همراهی با نهضت می‌شد، اهانت به مراجع را به منزله جنگ با خدا شمرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۳۹.</ref> و باعث قطع ولایت میان اهانت‌کننده و پروردگار دانست که آن به حیثیت اسلام و کل جامعه اسلامی، لطمه می‌زند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۶ ـ ۳۰۷.</ref> در عین حال، ایشان بعضی از مراجع را نیز از اقدامات نسنجیده و خلاف مصلحت برحذر می‌داشت و از آنان می‌خواست که به حیثیت و شأن خود و روحانیت لطمه وارد نکنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۷۰ ـ ۱۷۱.</ref>

==ویژگی‌ها و وظایف==

از آنجاکه مرجعیت در مقام تبیین احکام دین و راهنمایی امت است و رأی و نظر [[مرجع تقلید]]، وظیفه شرعی و الهی به شمار می‌آید، او علاوه بر تخصص و علم کافی، باید از شایستگی‌های اخلاقی نیز برخوردار باشد <ref>حوزه، مرجعیت و شایستگی‌های اخلاقی، ۱۹۹.</ref> امام‌خمینی همانند دیگر فقها برای مرجعیت تقلید، شرایطی مانند [[بلوغ]]، عقل، شیعه و مردبودن، [[عدالت]]، حریص‌نبودن بر جاه و مقام دنیوی و اعلمیت را لازم می‌دانست <ref>امام خمینی، توضیح المسائل، ۱ ـ ۲؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱/۷ ـ ۸.</ref> و معتقد بود [[فقیه]] و [[مجتهد جامع شرایط]]، باید دین‌شناس به تمام معنای کلمه باشد<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۷۸.</ref> و ضمن تسلط بر مسائل زمان خود، مسائل سیاسی را نیز به‌خوبی بشناسد و با حیله و تزویر فرهنگ حاکم بر جهان آشنا باشد. ایشان با توجه به نقش زمان و شرایط در تغییر و تحول، زمان و مکان‌شناسی را درکنار خلوص، تقوا و زهد شایسته، از مهم‌ترین ویژگی‌های مرجعیت می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۸۹.</ref>

==مقابله با مرجعیت و واکنش امام‌خمینی==

سیاست مبارزه با مرجعیت و روحانیت که از زمان [[رضاشاه پهلوی]] آغاز شده بود، در دوره محمدرضا پهلوی نیز ادامه یافت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۶۱؛ انصاری، مرجعیت و رهبری تفکیک یا وحدت، ۱۳ ـ ۱۴.</ref> و رژیم پهلوی در موارد متعددی رو در روی مرجعیت قرار گرفت که به چند نمونه اشاره می‌شود: در بهمن ۱۳۴۱ مأموران پهلوی، بیت [[سیداحمد خوانساری]] و [[سیدمحمد بهبهانی]] را محاصره کردند که انتقاد شدید امام‌خمینی را در پی داشت؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۱۴۱.</ref> در سال ۱۳۴۲ مأموران رژیم پهلوی به [[مدرسه فیضیه]] که پایگاه علمی مرجعیت به شمار می‌رفت و به مجلس عزایی که [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، یکی از مراجع وقت برپاکرده بود، حمله کردند و گروهی از طلاب مدرسه را مجروح کردند که با واکنش برخی از مراجع ازجمله امام‌خمینی روبه‌رو شد <ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۱۷۷ ـ ۱۷۸ و ۱۸۲؛ فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید، ۱/۸۰ ـ ۹۳.</ref> امام‌خمینی با توجه به این یورش، هشدار داد که اصول اسلام، قرآن و مذهب در خطر است و در این شرایط [[تقیه]] حرام و اظهار حقایق واجب است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۱۷۷ ـ ۱۷۸.</ref> ایشان تأسیس دانشگاه اسلامی در رژیم پهلوی را دسیسه‌ای علیه حوزه‌های علمیه و مرجعیت معرفی کرد؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۳.</ref> همچنان‌که طرح رژیم برای تحت نظر قراردادن مراجع و علما از طریق سازمان اوقاف در پایان سال ۱۳۵۱ را در جهت برنامه اسلام‌ستیزیِ رژیم پهلوی و محصورکردن مراجع و علما دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۴۸۲ ـ ۴۸۳.</ref>

در نجف اشرف نیز [[رژیم بعثی عراق]] به نهاد مرجعیت و مراجع بزرگ، همواره هتاکی و بی‌حرمتی می‌کرد. یکی از این موارد، اختلاف سیدمحسن حکیم با رژیم بعثی و ایجاد فشار و محدودیت علیه آن مرجع بود که امام‌خمینی فرزند خود، سیدمصطفی را چندین بار به دیدار حکیم فرستاد و جو وحشت را شکست.<ref>فلاحی، سال‌های تبعید امام‌خمینی، ۲۹۸ و ۳۰۰.</ref> در سال ۱۳۵۰ که حکومت عراق، تصمیم به اخراج علمای ایرانی از عراق گرفت،<ref>فلاحی، سال‌های تبعید امام‌خمینی، ۲۹۹.</ref>   امام‌خمینی در نامه‌ای به احمد حسن البکر، رئیس‌جمهور وقت عراق، پیامدهای منفی این تصمیم را برشمرد و جایگاه رفیع مرجعیت و حوزه‌های دیرپای شیعه را یادآوری کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۳/۹۳ ـ ۹۴.</ref> و علاوه بر آن اعلام کرد خود نیز از عراق خارج می‌شود.<ref>فلاحی، سال‌های تبعید امام‌خمینی، ۲۹۸ و ۳۰۰.</ref>  

==مرجعیت و تحولات سیاسی‌اجتماعی معاصر==

در طول تاریخ سیاسی اسلام، مذهب تشیع، پرچمدار عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی بوده و مرجعیت، رهبری بسیاری از این حرکت‌ها را بر عهده داشته‌است.<ref>اخوان کاظمی، نقد و ارزیابی نظریه کاریزمایی در تبیین رهبری امام‌خمینی، ۲۱۱.</ref> به باور امام‌خمینی خدمات علمای دین که همواره حافظ استقلال و تمامیت کشورهای اسلامی بوده‌اند، قابل شمارش نیست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۳۹۷.</ref> ایشان استقلال ایران و عراق را مرهون زحمات مرجعیت شیعه می‌دانست و مبارزه مستقیم و غیر مستقیم روحانیت و مرجعیت را در برابر استبداد، بخش تابناک مرجعیت معرفی می‌کرد.<ref>حوزه، امام و مرجعیت، ۱۲ ـ ۱۳.</ref> امام‌خمینی حکم میرزای شیرازی در نهضت تنباکو را باعث به زانو درآمدن دولت انگلستان و دربار قاجار<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۹۳.</ref> و نجات کشور از سقوط قطعی<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۳۹۷.</ref> برشمرد.

ایشان از علمای نجف به عنوان آغازگران نهضت مشروطیت و پیشتازان مبارزه با استبداد یاد کرده،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۳/۲۴۲.</ref> مجاهدت علما و حکم جهاد میرزامحمدتقی شیرازی را موجب استقلال عراق به شمار آورده‌است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۳/۲۴۳.</ref> پس از شهادت سیدمحمدباقر صدر که از مراجع تقلید و دارای جایگاه علمی بلندی در حوزه علمیه نجف اشرف بود،<ref>حائری، سیدکاظم، مصاحبه، چاپ‌شده در مجله حوزه، ۲۵ ـ ۲۶.</ref> امام‌خمینی ضمن صدور پیام تسلیت و اعلام عزای عمومی،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۵۳ ـ ۲۵۴.</ref> چندبار از ایشان به نیکی یاد کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۷۶؛ ۱۶/۳۷۵ و ۱۸/۱۳۶.</ref>  

امام‌خمینی مرجعیت و علما را در حوزه علمیه قم احیاکنندگان اسلام می‌خواند که اثر آن تا صدها سال دیگر باقی خواهد بود <ref>امام خمینی، صحیفه، ۳/۳۳۸.</ref> ایشان برای دوام و شکوفایی هرچه بیشتر حوزه‌های علمیه، از مراجع می‌خواست با تأیید و حمایت خود به برقراری نظم و انضباط و مدیریت بهتر حوزه کمک کنند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۵ ـ ۴۶.</ref> و خود نیز که یک مرجع دینی بود، به گونه شایسته‌ای از قدرت نفوذ مردم در اعمال رهبری خویش سود جست و در عرصه تحولات سیاسی‌اجتماعی، تأثیری شگرف بر جای گذاشت و مشروعیت رهبری خویش را از مقبولیت عمومی مردم کسب کرد <ref>اخوان کاظمی، نقد و ارزیابی نظریه کاریزمایی در تبیین رهبری امام‌خمینی، ۲۱۴.</ref> و از آنجاکه ایشان خدمت شایسته به اسلام و مردم را از مسیر فقاهت می‌دانست، از طلاب و فضلای حوزه علمیه می‌خواست برای دستیابی به آن تلاش و جدّیت کنند.<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۸.</ref>

==مرجعیت و مردم==

مرجعیت شیعه با تکیه بر قدرتی که از اتصال به خط رسالت و امامت و نقش هدایتگری خود، به علاوه مقبولیت عمومی مردم به دست می‌آورد، قدرت مقابله با هر نظام مستبد حاکمی را دارد.<ref>مسجدجامعی، زمینه‌های تفکر سیاسی در قلمرو تشیع و تسنن، ۲۶ ـ ۲۷؛ اشرفی، مبانی رهبری سیاسی امام‌خمینی، ۸۸؛ کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۴۶ ـ ۴۹.</ref> از سوی دیگر، تقلید عموم مردم از مراجع دینی در مسائل دینی و احکام شرعی و تأمین منابع مالی آنان که موجب استقلال روحانیت از حکومت می‌شود، به استحکام ارتباط مرجعیت و مردم کمک می‌کند <ref>اخوان کاظمی، نقد و ارزیابی نظریه کاریزمایی در تبیین رهبری امام‌خمینی، ۲۱۱ ـ ۲۱۲.</ref> بودجه مستقل مردمی و تکیه بر عقیده مردم، به جای دولت‌ها و حکومت‌ها، موجب قدرت مرجعیت شده، توان ایستادگی در برابر بسیاری از انحرافات حکومت‌ها را به مرجعیت شیعه داده‌است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۲۴/۴۹۵.</ref>

امام‌خمینی مراجع را دوستدار و خواهان صلاح حال ملت و کشور<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۹۷.</ref> و مردم را سرمایه علما<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۳.</ref> معرفی می‌کرد. ایشان بارها بر مردمی‌بودن این نهاد تأکید کرده‌است و تداوم و شکست‌ناپذیری آن را با وجود تلاش‌های بی‌وقفه دشمنان، به جهت تکیه بر قدرت مردم <ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۲۷۹ ـ ۲۸۰ و ۹/۴۷۶ ـ ۴۷۷.</ref> می‌دانست.  

اصل ۱۰۷ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی]] ایران مصوب ۱۳۵۸، تعیین رهبری نظام پس از امام‌خمینی را بر عهده [[خبرگان رهبری]] گذاشته‌است تا از میان فقها و مراجع موجود، اعلم آنان را از نظر علمی، سیاسی و اجتماعی انتخاب کنند. بر اساس این اصل و اصل ۱۰۹، برای رهبری نظام، مرجعیت بالفعل شرط بود؛ اما در سال ۱۳۶۸ امام‌خمینی در حکمی به رئیس‌جمهور وقت، دستور بازنگری در اصولی از قانون اساسی ازجمله اصول مربوط به رهبری را صادر کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۳ ـ ۳۶۴.</ref> و در ۹/۲/۱۳۶۸ در پاسخ به نامه رئیس مجلس خبرگان و درخواست اظهار نظر درباره بازنگری قانون اساسی، ضمن تصریح بر الزامی‌نبودن شرط مرجعیت برای رهبری، تأکید کرد که از آغاز تشکیل نظام جمهوری اسلامی نیز به شرط‌نبودن مرجعیت برای رهبری، معتقد بوده‌است و برای رهبری نظام، مجتهد عادلی که مورد تأیید خبرگان ملت باشد، کفایت می‌کند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۷۱.</ref>

==نقش مرجعیت در انقلاب و نظام اسلامی==

با آغاز نهضت امام‌خمینی در سال ۱۳۴۲ مرجعیت در ایران در وقایع گوناگونی همراهی مطلوبی با نهضت و امام‌خمینی داشت، وقایعی چون لغو [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]]، حادثه حمله به مدرسه فیضیه ۱۳۴۲، بازداشت امام‌خمینی، برگزاری سالگرد ۱۵ خرداد در سال ۱۳۴۳، قیام مردم قم در ۱۹ دی ۱۳۵۶ و بازگشت امام‌خمینی<ref>ذاکری، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، ۱۶۸، ۲۰۱، ۲۴۱، ۲۶۵ ـ ۲۶۶ و ۴۴۱؛ امامی، زندگینامه گلپایگانی، ۵۳۷ ـ ۵۳۸.</ref> مراجع پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در صحنه‌های مختلف انقلاب حضور داشتند و همواره حمایت و پشتیبانی خود را از انقلاب و امام‌خمینی اعلام می‌کردند. همراهی مراجعی مانند سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی و سیدمحمدرضا گلپایگانی با امام‌خمینی و تلاش برای حفظ انقلاب، از نمونه‌های این همراهی است.<ref>رفیعی، شهاب شریعت. ۲۶۶ ـ ۲۷۲؛ امامی، اندیشه‌های فقهی، ۲۳۰ ـ ۲۳۲.</ref>  

==پانویس==

==منابع==

*ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.

*اخلاقی، محمدعلی، شکل‌گیری سازمان روحانیت شیعه، تهران، شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

*اخوان کاظمی، بهرام، نقد و ارزیابی نظریه کاریزمایی در تبیین رهبری امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

*اشرفی، اکبر، مبانی رهبری سیاسی امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، الاجتهاد و التقلید، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

*امامی، محمدمهدی، اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی آیت‌الله العظمی گلپایگانی در عصر غیبت، قم، انتشارات ائمه(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

*امامی، محمدمهدی، زندگی‌نامه آیت‌الله گلپایگانی به روایت اسناد، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

*انصاری، حمید، مرجعیت و رهبری تفکیک یا وحدت، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

*تبرائیان، صفاءالدین، نهاد مرجعیت شیعه، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره ۴۵، ۱۳۸۷ش.

*جعفریان، رسول، دین و سیاست در دوره صفوی، قم، انصاریان، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

*حائری، سیدکاظم، مصاحبه، چاپ‌شده در مجله حوزه، شماره ۷۹ ـ ۸۰، ۱۳۷۶ش.

*حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.

*حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

*حسینیان، روح‌الله، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.

*حکیم طباطبایی، سیدمحسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، دارالتفسیر، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.

*حکیم، سیدمحمدباقر، المرجعیۀ الدینیه، نجف اشرف، نقش، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.

*حوزه، مجله، امام و مرجعیت، شماره ۵۶ ـ ۵۷، ۱۳۷۲ش.

*حوزه، مجله، مرجعیت و رهبری، شماره ۵۶ ـ ۵۷، ۱۳۷۲ش.

*حوزه، مجله، مرجعیت و سیاست، شماره ۵۶ ـ ۵۷، ۱۳۷۲ش.

*حوزه، مجله، مرجعیت و شایستگی‌های اخلاقی، شماره ۵۶ ـ ۵۷، ۱۳۷۲ش.

*دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

*ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

*ذبیح‌زاده، علی‌نقی، مرجعیت و سیاست، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

*درنگی در زندگی آیت‌لله مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

*رفیعی، علی، شهاب شریعت.

*روحبخش اله‌آباد، رحیم، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی و نهضت امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۴۳، ۱۳۸۱ش.

*صدوق، محمدبن‌علی، کمال الدین و تمام النعمه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.

*عزیزی، حسین، مبانی و تاریخ تحول اجتهاد، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

*فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید، قم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

*فلاحی، اکبر، سال‌های تبعید امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

*کدی، نیکی آر، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

*گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، چاپ سوّم، ۱۴۲۱ق.

*مجموعۀ من الباحثین، آراء فی المرجعیۀ الشیعیه، بیروت، دارالروضه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

*مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

*مسجدجامعی، محمد، زمینه‌های تفکر سیاسی در قلمرو تشیع و تسنن، تهران، الهدی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

*مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۴، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.

*مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۰، تهران، صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

*مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۴، تهران، صدرا، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

*معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۶۰ش.

*نجاشی، احمدبن‌علی، رجال النجاشی، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۶ق.

*یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.

*حسین صالحی، [https://books.khomeini.ir/books/10009/192/ مرجعیت]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۱۹۲-۱۹۹.