کتاب تکوین
کتاب تکوین صفحهای است که بیانگر اسم اعظم الهی است که نسخ و انقطاع در آن راه ندارد.
اهمیت و جایگاه کتاب تکوین
کتاب تکوین در اصطلاح عرفانی، کتابی است کلّی که مشتمل بر جمیع احکام اسماء و صفات الهی است که هریک از موجودات عالم کلمهای از کلمات وجودی این کتاب میباشند.[۱]
نظریه مطابقت کتاب تکوین با کتاب تدوین از مباحث مهم عرفانی است. به اعتقاد برخی اهل معرفت کاتب کتاب تکوین، ذات الهی است و هدف از نگارش آن این است که انسان به غایت تکوینی خود برسد.[۲] امامخمینی نیز در آثار خویش به کتاب تکوین توجه داشته و با رویکرد فلسفی و عرفانی به مراتب و تطبیق آن با کتاب تدوین پرداخته است.[۳]
تطبیق کتاب تکوین و تدوین
اهل معرفت میان کتاب تکوین (عالم) و کتاب تدوین (قرآن) تطابق برقرار کردهاند و حروف و کلمات آیات قرآن را منطبق بر حقایق عالم میدانند.[۴] مطابقت کتاب تکوین با کتاب تدوین به این معنا است که گستره محتوایی مطلبی که در ظاهر و باطن آیات قرآن است، حکم همه ذرات هستی را روشن کرده، و هیچ سطر و کلمهای نیست که تبیین آن در محتوای قرآن وجود نداشته باشد؛ این تطبیق نشانگر این حقیقت است که مراتب طولی عوالم تکوینی با مراتب طولی قرآن مطابقت دارد.[۵]
امامخمینی نیز در بیان تطبیق کاتب تکوین و با کتاب تدوین، معتقد است، اگر وجود مطلق سریانی با همه مراتب و منازلش یک کتاب شمرده شود، در این صورت هر یک از عوالم هستی بابی از ابواب آن و جزئی از اجزاء آن محسوب میشوند و اگر سلسله وجود کتابهای بیشماری باشد، هر عالمی کتاب مستقل خواهد بود که به اعتبار مراتب و انواع و افراد، ابواب، آیات و کلماتی دارد چنانکه در قرآن آمده «لا رطب و لا یابس إلا فی کتاب مبین»[۶] و اگر هر دو اعتبار ملاحظه شود، وجود مطلق کتابی است که دارای مجلدات متعدد است و هر مجلدی دارای باب و فصل و آیاتی است.[۷]
کتاب تکونی و مشت مطلقه
اهل معرفت، انسان کامل را غایت مشیت حق در ظهور عالم میشمارند که مشتمل بر حقیقت همه حقایق و عوالم است.[۸] امامخمینی نیز معتقد است مشیت مطلقه با حقیقت محمدی و علوی متحد است و پیامبر و اهل بیت علیهمالسّلام با مشیت مطلقه الهی هم افق هستند و باقی مخلوقات از تعینات مشیت محسوب میشوند.[۹] طبق این مطلب، تطبیق قرآن و کتاب تکوینی و قرآن انسانی، نه تنها برخاسته از ذوق عرفانی امامخمینی است بلکه دارای شواهدی از آیات و روایات است. امامخمینی در مقام تطبیق کتاب تکوینی الهی با مشیت مطلقه و انسان کامل، بر این باور است که سرآغاز کتاب تکوینی الهی که حقتعالی با قدرت کامله خود آن را نگاشته و همه کتاب به وجود جمعی و اندماجی در موطن احدیت در آن گرد آمده و از هر کثرت و نقصی به دور است، همان مشیت مطلقه و اول تعین مشیت میباشد. به اعتقاد ایشان قرآن پیش از تنزل به منازل خلقی کتاب تکوینی و از شئون ذاتی و حقایق علمی در حضرت واحدیت است. این حقیقت قرآنی برای کسی حاصل نمیشود مگر برای ذات مبارک پیامبر(ص) با مکاشفه الهی در مقام « قاب قوسین أو أدنی» در حقیقت کتاب تکوینی مقام ظهور اسم الله به ظهور رحمانیت و رحمیت است. کتاب تکوینی، صحیفهای است که بیانگر اسم اعظم الهی است همچنانکه انسان کامل صورت اسم اعظم است؛ ازاینرو قرآن و انسان کامل هر دو در جلوه بودن آن مقام یک رتبهاند و از این جهت، نسخ و انقطاعی در حقیقت کتاب تکوینی راه ندارد؛ زیرا اسم اعظم و مظاهر او ازلی و ابدی است.[۱۰]
انسان کتاب الهی
تعبیر کتاب برای وجود انسانی و اطلاق «قرآن انسانی» بر انسان کامل نتیجه تطبیق روایات ناظر به حدّ و مطلع و ظاهر و باطن داشتن کتاب تکوین بر مراتب مختلف وجود انسانی است.[۱۱] امامخمینی نیز طبق روایتی که قرآن را دارای ظاهر و باطن و حدّ و مطلع میداند به تطبیق قرآن بر انسان پرداخته و در اعتباری قرآن را دارای سه قسم قرآن تکوینی (تمام صفحه وجود) قرآن انسانی (انسان کامل) و قرآن تدوینی (آنچه میان دو جلد است) دانسته روایات مذکور را قابل تطبیق بر هر یک از این سه مورد میشمارد.[۱۲]
از آنجا که امامخمینی انسان کامل را جامع همه مراتب سلسله وجود میداند که دایره وجود با او تمام میشود و همچنین انسان کامل هم اول است هم آخر و هم ظاهر است و هم باطن؛ ازاینرو کتاب الهی است و سه اعتبار در آن اعتبار لحاظ میشود: ۱- اگر انسان کامل کتاب واحد فرض شود، سرّ و روح و عقل و نفس و خیال و طبعش ابواب و سورهها و مراتب هر یک از آنها، آیات و کلمات الهی خواهند بود. ۲- اگر کتابهای گوناگون باشند، هر یک از روح، عقل، نفس، خیال و طبع، کتابی مستقل خواهند بود. ۳- اگر هر دو اعتبار لحاظ شود در این صورت انسان کامل کتابی است دارای جلدها و قرآنی است دارای سورهها و آیات و کتاب جمعی است که «لا یغادر صغیرة و لا کبیرة إلا احصاها» و کتاب الهی است و از مقامات مقام «أو أدنی» میباشد.[۱۳]
پانویس
- ↑ اسیر لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ص۵۷-۶۱؛ سبزواری، شرح گلشن راز، ص۲۲۲؛ نسفی، بیان التنزیل، ص۵۲.
- ↑ آملی، تفسیر المحیط الأعظم، ج۲، ص۴۱۴؛ جامی، الدرة الفاخره، ص۲۱۸؛ ملاصدرا، کسر اصنام الجاهلیه، ص۱۲۹؛ جوادی آملی، دینیشناسی، ص۳۱.
- ↑ امامخمینی، شرح دعای سحر، ص۵۱-۵۴؛ آداب الصلاة، ص۳۲۱؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۵۰-۵۱ و ۲۱۴-۲۱۵.
- ↑ آملی، تفسیر المحیط الاعظم، ج۲، ص۴۱۴-۴۱۵.
- ↑ ربانی، گلپایگانی، هرمنوتیک و منطق فهم دین، ص۱۲۵-۱۲۶؛ جوزی، نظریه مطابقت تکوین، ص۱۴۲.
- ↑ انعام: ۵۹.
- ↑ امامخمینی، شرح دعای سحر، ص۵۱-۵۳؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۵۰-۵۱؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۳۲۵-۳۲۶؛ جلوه، مجموعه آثار، ص۲۵۸.
- ↑ امامخمینی، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۵۶-۵۷.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۳۲۱؛ شرح دعای سحر، ص۵۲؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ معرفة الامام، ج۱۷، ص۱۹۵-۱۹۶.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۲۱۴-۲۱۵.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۵۰-۵۱؛ آداب الصلاة، ص۳۳۳؛ شرح چهل حدیث، ص۴۹۸؛ شرح دعای سحر، ص۵۲-۵۵؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۱، ص۲۵۰.
منابع
- اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح میرزامحمد، ملک الکتاب، بیتا، بمبئی، ۱۳۱۲ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- آملی، سیدحیدر، تفسیر محیط الاعظم والبحر الخضم، تحقیق سیدمحسن موسوی، قم، مؤسسه فرهنگ و نشر نور علی نور، ۱۴۲۲ق.
- جامی، عبدالرحمان، الدرة الفاخرة، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی، تهران، ۱۳۵۸ش.
- جلوه، ابوالحسن، مجموعه آثار حکیم جلوه، تهران، نشر حکمت، ۱۳۸۵ش.
- جوادی آملی، عبدالله، دینشناسی، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۷ش.
- جوزی، زهرا، نظریه مطابقت کتاب تکوین و تدوین در دیدگاه علامه جوادی آملی، فصلنامه معارج، ۱۳۹۴ش.
- حسینی تهرانی، محمد، معرفة الامام، بیروت، نشر دار المحجة البیضاء،۱۴۱۶ق.
- ربانی، گلپایگانی، علی، هرمنوتیک و منطق فهم دین، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه، ۱۳۸۳ش.
- سبزواری، محمدابراهیم، شرح گلشن راز، نشر علم، تهران، ۱۳۸۶ش.
- صاحبی، باقر، اسرار ملکوت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
- قیصری، داوودبنمحمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح و تعلیق سیدجلالالّدین آشتیانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، کسر اصنام الجاهلیة، ترجمه محسن بیدار فر، نشر الزهرا، تهران، ۱۳۷۱ش.
- نسفی، عزیزالدین، بیان التنزیل، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
نویسنده: باقر صاحبی