کلام نفسی
کلام نفسی، به معنای سخن درونی است که به محتوای ذهنی و فکری اشاره دارد که در ذهن شخص است.
اهمیت و جایگاه کلام نفسی
کلام نفسی در اصطلاح کلامی به معنای حقیقتی است که در نفس یا ذات متکلم وجود دارد که قصد بیان آن را دارد.[۱] متکلمان اسلامی درباره کلام الهی مطالب فراوانی ارائه دادهاند و معتقدند که کلام خداوند اصوات و حروفی است که آنها را ایجاد میکند و بهترین دلیل و نشانه آن را آیات الهی دانستهاند. اما متکلمان اشعری کلام الهی را معانی قائم به نفس متکلم میداند و معتقدند که کلام نفسی در ذات خداوند قدیم و قائم به ذات است. اما حکمای الهی این بیان را قبول نداشته و کلام الهی را انشاء چیزی میدانند که بر نهان متکلم دلالت دارد.[۲] امامخمینی نیز به بحث کلام نفسی توجه داشته و با ارتقاء آن به مباحث عرفانی به تبیین کلام الهی پرداخته است.[۳]
حقیقت کلام نفسی
اشاعره همچون دیگر مذاهب کلامی مدعی هستند که خداوند متکلم است. امّا برخلاف دیگر متکلمان قائلند، کلام هر متکلمی قائم به ذات اوست. اشاعره دلیلی که بر این ادعا ارائه کردهاند، این است که و صف «متکلم» مانند وصف «عالم» مشتق است. همانگونه که عالم به معنای ذات دارای علم است. متکلم نیز به معنای ذات دارای تکلم است، پس متکلم مانند علم قیام حلولی به ذات دارد، و آنچه قیام حلولی به ذات دارد، کلام نفسی است، نه اصوات و حروف؛ زیرا حروف از امور تدریجی و قیام آن به ذات، موجب تغییر در ذات میشود، و درباره خداوند چنین چیزی امکان ندارد. پس کلام حقیقی خداوند کلام نفسی است و کلام لفظی حاکی از آن است.[۴]
امامخمینی با بیان اینکه حقیقت کلام الهی تجلی و اظهار کلمات وجودی به فیض اقدس و مقدس در مرتبه علمی میباشد آن را حاصل تعلق اراده و قدرت حق بر ایجاد و اظهار آنچه در غیب است میداند.[۵]
امامخمینی گفته بعضی از متکلمان که کلام الهی را از قبیل کلام لفظی میدانند، صحیح نمیداند و معتقد است که این گروه برای تنزیه حقتعالی از تکلم زبانی، تکلم در حقتعالی را حمل بر مجاز کردهاند که این امر در حقیقت به تحدید در ذات حقتعالی و تعطیل بر میگردد.[۶] همچنین ایشان گفته اشاعره که کلام را معنایی قائم به ذات حق در ازل میدانند، نیز مستلزم نقص ترکیب و قوه در حقتعالی و انقلاب و جوب ذاتی حقتعالی به امکان ذاتی و ماهیتدار بودن حق میداند. امامخمینی کلام ذاتی را تجلی ازلی ذات برای ذات میداند که به لسان ذات در حضرت غیب واقع شده و برای اظهار آن چیزی است که در غیب مکنون است و مشاهده این تجلی، سمع ذات است.[۷]
امامخمینی با ارتقاء کلام نفسی به مباحث عرفانی و با الهام گرفتن از حکما و عرفای الهی، به تبیین کلام الهی پرداخته معتقد است، اظهار ما فی الصدور و ما فی الضمیر همان ظهور مکنونات متکلم است و کلام نفسی حقتعالی عبارت است از اظهار مکنونات غیبی در حضرت علمیه به واسطه تجلیات حبّی و ظهور آنها در مرحله علمی میباشد. به اعتقاد امامخمینی تکلم حقتعالی و خطاب وجود مطلق در عالم اعیان علمی، همان انباء غیبی حقتعالی در عالم احدیت و واحدیت و عرضه داشتن صفات و کمالات اسمائی خویش میباشد. کلام خداوند مانند همه صفات در مقام را «غیب الغیوب» تعین و لسانی ندارد و در مقام احدیت به نحوی رقیق ظهور دارد و در مقام واحدیت، اعیان به لسان استعداد ذاتی طلب ظهور مینمایند و حقتعالی به اسمها «المتکلم» به آنها پاسخ میدهد، بعد از آنکه به اسم «سمیع» ندای آنها را شنید؛ ازاینرو اول کلمهای که قرع کوش ممکنات را کوبید همان کلمه «کن» وجودی است.[۸]
پانویس
- ↑ جوینی، الارشاد، ص۴۶؛ فخر رازی، الاربعین فی الاصول الدین، ص۱۷۳؛ پیرهادی، نقد و بررسی کلام لفظی و نفسی، ص۱۲۶-۱۲۸.
- ↑ حلّی، نهج الحق و کشف الصدق، ص۶۱؛ قاضی، عبدالجبار المغنی، ج۷، ص۴۷-۶۶؛ جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۹۱؛ مفید، النکت الاعتقادیه، ص۱۲۶؛ فخر رازی الاربعین فی الاصول الدین، ص۱۶۷؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه ج۷، ص۵؛ پیرهادی، نقد و بررسی کلام لفظی و نفسی، ص۱۲۱.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۶۴ و ۱۸۴؛ آداب الصلاة، ص۲۵۴؛ الطلب والاراده، ص۱۴؛ ۲۵-۲۶؛ شرح دعای سحر، ص۱۲۵.
- ↑ تفتازانی، شرح المقاصد، ج۴، ص۱۴۷؛ حلی، دلائل الصدق لنهج الحق، ج۲، ص۲۳۲-۲۳۲؛ جرجانی، شرح مواقفف ج۸، ص۹۴؛ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۱۵۳؛ باقلانی، الانصاف، ص۱۶۲.
- ↑ امامخمینی، شرح چهل حدیث، ص۶۱۸؛ شرح دعای سحر، ص۵۷.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۲۵۴؛ الطلب والاراده، ص۱۴.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۱۴۲ و ۳۵۱؛ آداب الصلاة، ص۲۵۵.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الارض ۶۴ و ۱۸۴؛ آداب الصلاه، ص۲۵۴.
منابع
- امامخمینی، سیدروحالله، الطلب والاراده، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۴۲۱ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- باقلانی، قاضی ابوبکر، الإنصاف فی اسباب الخلاف، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۷ق.
- پیرهادی، محسن، نقد و بررسی کلام لفظی و نفسی بر اساس حکمت متعالیه، فصلنامه حکمت اسرار، ۱۳۹۴ش.
- تفتازانی، سعیدالدین، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمان عمیره، قم، شریف رضی،۱۴۰۹ق.
- جرجانی، سیدشریف، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، قم، شریف رضی، ۱۳۲۵ش.
- جوینی، ابوالمعالی، الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، بیروت، الثقافیة، ۱۴۱۶ق.
- شهرستانی، عبدالکریم، الملل والنحل قم، شریف الرضی، ۱۳۶۴ش.
- علامه حلی، حسنبنیوسفبنمطهر، دلایل الصدق لنهج الحق، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۲۱ق.
- علامه حلی، حسنبنیوسفبنمطهر، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، ۱۹۸۲م.
- فخر رازی، محمدبنعمر، الاربعین فی اصول الدین، قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة، ۱۹۸۶م.
- قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، قاهره، العربیه للطباعه، ۱۹۶۱م.
- مفید، محمدبننعمان، النکت الاعتقادیه، قم، نشر المؤتمر العالمی، ۱۴۱۳ق.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
نویسنده: باقر صاحبی