اهل کتاب (مفهوم)

اهل کتاب(۲)، پیروان سایر ادیان توحیدی و دارای کتاب آسمانی.

مفهوم‌شناسی

«اهل» به معناى خاندان، خانواده و اختصاص‌داشتن به چیزى است و اهل کتاب به معناى وابستگان به کتاب است و در اصطلاح کلامی به پیروان ادیانِ دارای کتاب آسمانی گفته می‌شود. نخستین ‌بار در قرآن به پیروان ادیان الهى، اهل کتاب گفته شد و در آیات متعددی این عنوان برای آنان تکرار شده است. بیشتر اندیشمندان اسلامی مراد از کتاب را که در برخی آیات قرآن کریم به‌کار رفته انجیل و تورات دانسته‌اند. در اصطلاح فقهی غیر از یهودیان و مسیحیان، مجوس نیز از آن جهت که کتاب دارند، از اهل کتاب یا در حکم اهل کتاب شمرده شده‌اند. امام‌خمینی نیز اهل کتاب را همین سه دسته می‌داند. (ببینید: اهل کتاب(۱))

پیشینه

در طول تاریخ برخی از انبیای الهی کتاب یا صحیفه داشته‌اند که از سوی خداوند بر آنان نازل شده است، البته همه انبیای اولوالعزم، یعنی نوح(ع)، ابراهیم(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع)، و محمد(ص)، کتاب و شریعت داشته‌اند. در آستانه ظهور اسلام‌، اگر چه دین‌ رایج‌ در شبه‌جزیره عربستان‌ بت‌پرستى‌ بوده است؛ اما اقلیتى‌ بر دین‌ یهود یا مسیحیت‌ باقی مانده و کتاب آسمانی و تعالیم دینی مکتوب داشتند و برخی نیز بر دین حنیف ابراهیم(ع)، بودند. برخی از پیروان ادیان با ظهور اسلام، به پیامبر اسلام(ص)، ایمان آوردند و برخی بر دین خود باقی ماندند و پیامبر(ص)، پس از هجرت و تشکیل حکومت اسلامی با آنان پیمان همزیستی مسالمت‌آمیز امضا کرد و به عنوان ذمی تحت حمایت حکومت اسلامی قرار گرفتند. اسلام پیروان ادیان الهی و اهل کتاب را به دیده احترام می‌نگرد و از نیکان آنان به‌خوبی یاد می‌کند، نمونه آن صلاحیت مشارکت در پیمان ذمه است، در عین حال، برخی پیروان ادیان با پیامبر اسلام(ص)، و مسلمانان سر ناسازگاری گذاشتند که مورد توبیخ و شماتت شدید قرآن کریم قرار گرفته و دستور داده شد مسلمانان از آنان دوری کنند. در برخی آیات تعلیمات انبیای الهی مانند ابراهیم(ع)، موسی(ع)، و عیسی(ع)، تأیید شده و در عین حال، خاطرنشان شده است که اهل کتاب بعضی از حقایق دین خود را تحریف کرده‌اند.

متکلمان اسلامی در آثار خود، درباره جایگاه اهل کتاب، احکام، ویژگی‌ها و عقاید آنان بحث کرده‌اند و با استناد به آیات و روایات، عنوان اهل کتاب را در رتبه اول شامل یهودیان و مسیحیان دانسته‌اند و سپس به استناد برخی آیات پیروان بعضی از مذاهب مانند مجوسیان (زرتشتیان) و صابئیان را نیز به اهل کتاب ملحق کرده‌اند، اگرچه برخی معتقدند باور فعلی آنان تناسبی با شرایع الهی ندارد؛ چنان‌که صابئیان نبوت انبیا(ع)، را نفی کرده‌اند و قائل به تدبیر کواکب شده‌اند یا مجوس که قائل به دو مبدأ نور و ظلمت برای عالم‌اند، همچنین آیین زرتشت با ابهامات فراوانی روبه‌روست و درباره وجود پیامبر آنان، هویت و شخصیت او و نیز کتاب وی به نام اوستا دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد.

امام‌خمینی به جایگاه اجتماعی، اعتقادی و آموزه‌های تربیتی اهل کتاب در اسلام توجه کرده و در آثار خود درباره عقاید و احکام فقهی مربوط به آنان بحث کرده است. (ببینید: اهل کتاب(۱)) در جمهوری اسلامی ایران نیز یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان بر اساس اصل ۱۹ قانون اساسی از حقوقی مساوی با دیگر هموطنان برخوردارند و بر پایه اصل ۶۴ آنان دارای نماینده در مجلس شورای اسلامی هستند.

یهود

یهود به پیروان موسی(ع)، گفته می‌شود. آنان به نام‌هاى دیگری چون بنى‌اسرائیل و قوم عبرانى نیز خوانده می‌شوند. در کاربردهای قرآنى غالباً هرگاه به گذشته و وضعیت این قوم در زمان موسى(ع)، پرداخته شده، از آنان به بنى‌اسرائیل تعبیر شده است و وقتى به وضعیت آنان در زمان پیامبر اکرم(ص)، اشاره شده، بیشتر با عنوان یهود از آنها نام برده شده است.

یهودیانِ نخستین، مانند عرب‌ها و آشوریان از نژاد سامی‌اند. قبایل عبری یهود و اسرائیل، میان دوازده تا پانزده قرن پیش از میلاد، به‌صورت قبایل خانه‌به‌دوش، در سرزمین‌های مجاور فلسطین، ساکن بودند و اقامت آنان در شهرها، در زمان یوسف(ع)، بوده است. قوم یهود در قرن دهم پیش از میلاد، به بنیان‌گذاری دولتی تحت رهبری داوود(ع)، و پس از او سلیمان(ع)، دست یافتند.

کتاب مقدس یهودیان تورات است و تقریباً همه یهودیان معتقدند که موسی(ع)، تورات را تألیف کرده است، تا جایی که فرقه فریسیان از یهود در تأکید این عقیده مخالف آن را مرتد دانسته‌اند، اما امروزه منبع نخستینِ دین یهود، کتاب مقدس عبرانی یا همان عهد عتیق است که مشتمل بر ۲۴ کتاب است و به سه فصل تقسیم شده است: تورات (اسفار پنج‌گانه)، نِویم (پیامبران) و کتوویم (صحیفه‌ها). عهد عتیق نامی است که مسیحیان در برابر عهد جدید خود به کتاب یهودیان داده‌اند. پس از کتاب مقدس عبرانی، مهم‌ترین کتاب دین یهود، تلمود بابلی است که مجموعه‌ای از سنن خاخام‌ها یا علمای ربانی است و دربردارنده تعالیم اصلی تورات شفاهی است. در شریعت موجود یهود، فهرست اوامر و احکام الهی در متون مقدس بنی‌اسرائیل که به «ده فرمان» معروف شده‌اند، وجود دارد. فهرست دیگری نیز از این اوامر و احکام در سِفر خروج آمده است که برای مناجات و عبادت تحریر شده است و در آن به اموری دستور داده شده است، ازجمله نگاه‌داشتن عید نو، عید جمع و عید فطیر در تدوین متن تلمود به دست یهودا هناسی، در ضمن ۶۳ رساله در ۵۲۳ فصل، دستورهای تورات شفاهی تحریر شد که به احکام محصولات و نتایج حیوانات، احکام زناشویی، احکام اموال و ضرر به نفوس و احکام پاکی و ناپاکی پرداخته است. شریعت موسی(ع)، در طول تاریخ در منابع دین یهود دچار تغییراتی شد و با ظهور عیسی(ع)، شریعت جدیدی پدید آمد و برخی احکام گذشته نسخ شد؛ چنان‌که حرمت برخی طیبات اختصاص به قوم موسی(ع)، داشته است.

یهود پس از آزادی از اسارت بابلی به فرقه‌هایی تقسیم شد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از فریسیان و صدوقیان به جز این دو فرقه، فرقه‌های دیگری نیز در دین یهود پدید آمدند همانند سامریان، إسِنیان، قانَویان، قارئون و دونمه گروهی از یهودیان روسیه در قرن نوزدهم میلادی پس از اخراج از روسیه در مکانی نزدیک دریای مدیترانه ساکن شدند و نام صهیون را برای آنجا (تپه‌ای در قدس) برگزیدند و با اشغال سرزمین فلسطین جریان صهیونیسم را به وجود آوردند.

امام‌خمینی دین یهود را دین الهی می‌داند که موسی(ع)، آن را ابلاغ کرد و دستور یافت بر ضد فرعون و دستگاه طاغوت قیام کند. ایشان دین فعلی یهود را دینی تحریف‌شده می‌داند و در آثار خود بر وجود تحریف در تورات تأکید دارد؛ بلکه معتقد است از متن تورات و احکام رایج آن بر می‌آید که کلام یک فرد معمولی هم نیست و با اوهام و خیالات اهل شهوت و هوای نفس آمیخته شده است و علم تورات صحیح نزد اهل بیت(ع)، است. ایشان دین موجود یهود را بیشتر متوجه مادیات و امور سیاسی شمرده است. البته ایشان میان دو گروه «یهود» و«صهیونیسم» جدایی قائل شده و صهیونیسم را از یهود ندانسته بلکه معتقد است صهیونیسم یک گروه سیاسی است که با همه ادیان مخالف است و یهودیان نیز آن‌ را نمی‌پذیرند. (ببینید: رژیم اشغالگر قدس)

اعتقادات یهود

دین یهود بر پایه اصول و اعتقاداتی بنا شده است که مهم‌ترین آنها اصول سیزده‌گانه است که طبیب و فیلسوف یهودی، ابن‌میمون (م۶۰۳ ق) آنها را جمع‌آوری کرده است. پنج اعتقاد اصلی اولیه راجع به خداوند است که عبارت‌اند از:

1. خداوند خالق همه موجودات است؛
3. خداوند یکتا است؛
5. خداوند غیر جسمانی است؛
7. خداوند ازلی است؛
9. تنها خداوند را باید پرستید.

چهار اعتقاد بنیادین دیگر درباره وحی می‌باشند که عبارتند‌اند از:

2. خداوند از طریق نبوتِ پیامبران با انسان‌ها ارتباط برقرار می‌کند؛
4. موسی(ع)، بزرگ‌ترین پیامبر بود که خداوند به مستقیم‌ترین صورت با وی ارتباط برقرار کرد؛
6. تمام تورات از سوی خداوند به موسی(ع)، وحی شد؛
8. تورات از ناحیه پیام وحیانی دیگری از جانب خداوند جای‌گزین نخواهد شد؛

و چهار اعتقاد دیگر این است که:

1. خداوند به اعمال بندگان علم دارد و درباره این اعمال نگران است؛
3. خداوند مردم را بر پایه اعمال خوب و یا بد آنها جزا می‌دهد؛
5. مسیحای دیگری از نسل داوود(ع)، ظهور خواهد کرد؛
7. رستاخیز اخروی مردگان اتفاق می‌افتد.

تجزیه و تحلیل ابن‌میمون از سیزده اصل بنیادین یهود هرچند بعدها به قلم و سخن علمای یهود نقد شدید شدند، ولی به‌تدریج به عنوان اعتقادنامه یهود پذیرفته شدند.

از مهمترین این اعتقادات توحید و نبوت هستند:

1. توحید: دین یهودیت در اصل بر توحید استوار است. نام خاص خدا در دین یهود، یهوَه به معنای باشنده (موجود) است و گاه از خدا به إهیه و أَشیر اهیه (هستم آنچه هستم) نام برده شده است با این حال، در کتاب مقدس خداوند دارای جسم معرفی شده است و دارای فرزندانی (پسرانی) است. به باور یهودیان قوم اسرائیل تنها برگزیده خداوند است. قرآن کریم بعضی از سخنان یهود را مانند اینکه دست خداوند بسته است یا اینکه آنان فرزندان و دوستان خدا هستند نکوهش کرده و دشمنی یهود را با مؤمنان شدیدتر دانسته است.
3. امام‌خمینی با مقایسه توحید در اسلام و ادیان دیگر، معتقد است حقیقت توحید در اسلام نسبت به ادیان دیگر مشتمل بر دقت‌ها و لطایفی است که در ادیان دیگر یافت نمی‌شود و کسی که به عرفان اسلام و قرآن آشنا باشد و میان معارف آن با آثار علمای دیگر ادیان مقایسه کند، درمی‌یابد که معارف قرآن کریم اساس دیانت و نهایت بعثت پیامبران است. ایشان سخن یهود را در انقطاع فیض و بسته‌بودن دست خداوند رد کرده و آن را موجب قول به حدوث خداوند و راه‌یافتن جهات امکانی در او می‌داند.
5. نبوت: به باور یهود، خداوند از طریق نبوت پیامبران(ع)، با بندگان ارتباط برقرار می‌کند و موسی(ع)، بزرگ‌ترین پیامبر بود که خداوند به صورت مستقیم با او سخن گفت و تمام تورات (اسفار پنجگانه) از سوی خداوند به موسی(ع)، وحی شد و این وحی نسخ و جایگزین نخواهد شد. در عهد عتیق از ظهور عیسی(ع)، و محل ظهور و وقت ظهور آن حضرت سخن گفته شده است، اما یهودیان هنگام ظهور عیسی(ع)، از پذیرش او اجتناب کردند.

به باور امام‌خمینی در آیین یهود مبارزه با ظلم فرعون و توجه به مصالح مستضعفان در مقابل مستکبران وجود داشته است، چنان‌که موسی(ع)، مردم بنی‌اسرائیل را علیه فرعون تجهیز کرد و حکومت او را ساقط ساخت در حالی‌که مدعیان یهودیت و صهیونیسم بر خلاف تعالیم موسی(ع)، عمل می‌کنند.

مسیحیت

مسیحیت یکی از ادیان بزرگ ابراهیمی است و نخستین دسته از مسیحیان، یهودیانی بودند که کتاب‌های مقدس بنی‌اسرائیل را به‌خوبی می‌دانستند. در جوامع مسیحی به سبب پیوند کتاب‌های مقدس با مسیح(ع)، و استفاده از آنها به عنوان منبعی برای بحث و آموزش، خواندن کتاب‌های مقدسِ یهود ادامه پیدا کرد. این کتاب‌ها برای مسیحیان در حکم «عهد عتیق» بود و بیانگر مرحله‌ای از ارتباط با خداوند پیش از آمدن مسیح(ع)، که به همین اسم نیز نام‌گذاری شدند. پیامبر مسیحیان، عیسی مسیح(ع)، از نسل داوود(ع) -یکی از انبیای قوم یهود- است. یاران عیسی(ع)، را «شاگردان» ایشان می‌نامند که آن حضرت دوازده تن آنان را برگزید و «رسول» نامید. قرآن کریم یاوران عیسی(ع)، را حواری می‌خواند که به یاری او قیام کردند و برخی بر این باورند که به همین جهت پیروان مسیح(ع)، به نصاری معروف گشته‌اند.

مسیحیان معتقدند کاهنان و کاتبان یهود پس از مخالفت با مسیح(ع)، او را به حکم حاکم روم به صلیب کشیدند، اما قرآن کریم مصلوب‌شدن مسیح(ع)، را رد و تأکید می‌کند مصلوب‌شدن و قتل ایشان صورت نگرفت و امر بر آنان مشتبه شد و خداوند او را به سوی خود بالا برد.

مسیحیان مجموعه‌ای با عنوان کتاب مقدس را کتاب آسمانی می‌دانند. این کتاب از دو بخش عهد قدیم یا عتیق و عهد جدید تشکیل شده است. علت این نامگذاری آن است که آنان معتقدند خدا با انسان دو پیمان بسته است: پیمان کهن به واسطه پیامبران پیش از عیسی(ع)، و پیمان نو به واسطه مسیح(ع)، عهد جدید که منبع اصلی اعتقادات مسیحیان است، شامل ۲۷ کتاب و رساله است و از نظر موضوع به چهار بخش ۱. اناجیل، ۲. رسولان، ۳. نامه‌های رسولان و ۴. مکاشفه تقسیم می‌شود. انجیل‌ها نوشته پیروان مسیح(ع)، است که به نوشتن سیره آن حضرت اقدام کردند و از آنها چهار انجیل به رسمیت شناخته شد و باقی رها شدند. این چهار انجیل عبارت از: انجیل متی، مرقس، لوقا و یوحنا. میان سه انجیل اول هماهنگی وجود دارد و آن سه را انجیل همنوا می‌نامند.

از نگاه اندیشمندان اسلامی انجیل واقعی، وحیِ نازل‌شده بر عیسی(ع)، است که کتابی آسمانی همانند تورات و قرآن است؛ اما انجیل‌هایی که منسوب به متی، مرقس، لوقا و یوحنا است، کتاب‌هایی‌اند که پس از عیسی(ع)، نگاشته شده‌اند مسیحیان عیسی(ع)، را تجسم وحی و عین پیام الهی -و نه حامل آن- می‌دانند و به انجیلی که عیسی(ع)، آن را نوشته یا بر شاگردانش املا کرده باشد، باور ندارند.

امام‌خمینی، انجیل موجود را -همچون تورات- کتاب تحریف‌شده می‌داند که علم آن نزد اهل بیت(ع)، است و معتقد است متن این کتاب گواه آن است که کتاب آسمانی نیست. ایشان آیین راستین مسیح(ع)، را بر خلاف ادعای مسیحیان، تنها یک آیین معنوی و روحانی نمی‌داند، بلکه آن را آیینی آمیخته با سیاست می‌داند که برای طرفداری از مظلومان و برقراری عدل و رحمت نازل شده است و آن عیسی‌(ع)، با گفتار آسمانی و کردار ملکوتی خود ظالمان و ستمگران را محکوم و مظلومان و مستضعفان را پشتیبانی کرد. به باور ایشان اگر مسیح(ع)، تنها معنویات و احکام می‌گفت، در معرض مصلوب‌شدن و اذیت ظالمان واقع نمی‌شد، ولی حاکمان و سیاست‌مداران سعی کردند سیاست را از مسیحیت جدا کنند و روحانیت مسیحیت را در کلیسا حبس کنند و سیاست را خود به دست بگیرند. به اعتقاد ایشان اگر مسیحیان، از آیین راستین عیسی(ع)، پیروی و در برابر ستمکاران و جنایتکاران قیام کنند نیمی از ظلم‌های مستکبران و مفاسد جهان از میان می‌رود و مستضعفان و مظلومان عالم می‌توانند به‌راحتی حقوق ازدست‌رفته خود را به دست آورند. ایشان معتقد است جنایت‌هایی که افراد به اسم مسیح(ع)، و مسیحیت انجام می‌دهند، چهره مسیحیت را مخدوش می‌کند، در حالی‌که مسیح(ع)، اگر حضور داشت به داد مظلوم می‌رسید و از ظالمان دادخواهی می‌کرد.

عقاید مسیحیت

اعتقاد به تثلیث «خدای واحد سه‌گانه» از عقاید اصلی مسیحیان است که در کتاب مقدس بیان شده است و این امر گرچه در عهد عتیق چندان واضح نیست، اما در عهد جدید به صورت واضح بیان شده است. تثلیث عبارت ‌است از وجود یک خداوند در سه اصل و اقنوم پدر (خداوند)، پسر (عیسی) و روح القدس. برخی از مسیحیان معتقدند پسر متولد از پدر است که تجسد یافته و با بدن و جسد مسیح(ع)، متحد گشته است؛ بنابراین اب و ابن‌ دو جوهر و دو اقنوم‌اند، یکی قدیم و یکی حادث، یکی اله و یکی انسان که متحد گشته‌اند. برخی نیز قائل‌اند اعتقاد به تثلیث نتیجه تأثیر عقاید ناقص فیلسوفان یونان بوده است.

مسیحیت دارای عقاید و آیین‌های دیگری نیز است که برخی از اساس نادرست‌اند و بخشی نیز با آمدن شریعت اسلام نسخ شده‌اند؛ ازجمله دعا و نیایش، غسل تعمید، اعتراف، تدهین، عشای ربانی و تأیید که مرحله پذیرش مسئولیت مشارکت فرد در امت مسیحی و تثبیت ایمان اوست، چنان‌که قرآن کریم اعتقاد ناروای مسیحیت به تثلیث را نیز مردود شمرده است.

امام‌خمینی معتقد است اعتقاد مسیحیان به اقانیم سه‌گانه خدای تعالی از عقاید تحریف‌شده‌ آنان است که خداوند را در جوهر، واحد و در اقنوم که لفظی سریانی به معنای «اصل» است، سه‌گانه دانسته‌اند. به ذات خدا با اقنوم وجود، «أب» و با اقنوم علم، «ابن» و با اقنوم حیات «روح القدس» می‌گویند و باور دارند که علم تجسّد پیدا کرده و عیسی(ع)، پسر یگانه خداوند است. قرآن کریم با رد ادعای مسیحیان در تثلیث و اینکه عیسی(ع)، را پسر خداوند خوانده است، خداوند را از این امور منزه دانسته و عیسی(ع)، را بنده و کلمه الهی شمرده است. امام‌خمینی معتقد است این شرک و مخالف توحید حقیقی است و ادله توحید همه اقسام شرکِ اهل کتاب را نفی می‌کند.

فرقه‌های مسیحیت

مسیحیت دارای فرقه‌های متعددی است. مسیحیت در غالب فرقه‌های مختلف رشد کرد و اختلافات از ناحیه اختلاف جغرافیایی و محلی تشدید شد و این سبب شد تا کلیساهای مسیحی نیز به دسته‌های مختلفی تقسیم شوند که مذاهب آنها عبارت‌اند از:

1. کاتولیک: این فرقه مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین فرقه مسیحیت است که مرکز آن در واتیکان است و در رأس آن پاپ قرار دارد. آنان خود را نماینده حقیقی کلیسای مقدس‌ می‌دانند و به تعمید، قربانی، اعتراف، عشای ربانی و مسح بیماران معتقدند.
3. ارتدکس: بر اثر اختلاف میان کلیسای روم شرقی و مسیحیان آن، مردم روم شرقی از کلیسای کاتولیک جدا شدند و تحت اندیشه‌های فلسفی روم باستان قرار گرفتند. این گروه از نظر عقیدتی چندان اختلافی با کاتولیک‌ها ندارند و بزرگ‌ترین اختلاف آنان این است که ارتدکس‌ها، روح‌القدس را تنها منبعث از پدر می‌دانند؛ اما به باور کاتولیک‌ها روح‌القدس منبعث از پسر نیز است.
5. پروتستان: از قرن شانزدهم میلادی به بعد در اروپای غربی فشارهای بی‌اندازه و قوانین سخت کلیسای کاتولیک سبب شد گروهی از روشنفکران از کلیسای روم فاصله بگیرند و نهضت پروتستان را به‌وجود آورند. از رهبران این نهضت مارتین لوتر بود که علیه فروش آمرزش‌نامه و ادعای برتری کلیسای رم بر جهان مسیحیت قیام کرد. آنان برخی آموزه‌ها و تشریفات کلیسای کاتولیک را کنار زدند. از میان آیین‌های هفت‌گانه مقدس، غسل تعمید و عشای ربانی تقریباً میان همه مسیحیان مورد اتفاق است؛ اما مسیحیان کاتولیک و ارتدوکس پنج آیین دیگر بر آن می‌افزایند.

از نگاه دیگر نیز مسیحیت دارای فرقه‌هایی است؛ چنان‌که امام‌خمینی نیز به بعضی از فرقه‌های مسیحیت اشاره کرده و قائل است مسیحیان ۷۲ فرقه شده‌اند و عمده آنها سه فرقه است:

1. ملکائیه: آنان عقیده داشتند مسیح ناسوت کلی و قدیم و ازلی است و مریم خدای ازلی را زایید. آنان مسیح(ع)، را پسر خدا و غیر مخلوق و از جنس پدرش می‌دانستند.
3. نسطوریه: این فرقه اقانیم ثلاثه را نه زاید بر ذات و نه متّحد با آن می‌دانستند. بعضی از آنان اقانیم سه‌گانه را خدا می‌دانستند و بعضی عیسی(ع)، را اله و انسان، و لاهوت را با ناسوت متحد می‌دانستند.
5. یعقوبیه: آنان در اقانیم سه‌گانه اختلافی با فرقه نسطوریه نداشتند؛ ولی می‌گفتند لاهوت به ناسوت منقلب شد؛ پس خدا مسیح(ع)، شد و مسیح(ع)، همان خداست که متجسد شده است. امام‌خمینی این عقاید مسیحیان را عقاید باطل و غریب می‌داند که شرک است و حق‌تعالی از آن منزه است.

مجوس (زرتشت)

زرتشت (مزدَیسنا) به عنوان یک دین الهی معروف است که برخی آن را همان دین مجوس دانسته‌اند. امام‌خمینی مانند برخی اندیشمندان زرتشت را طایفه‌ای از مجوس می‌داند. تاریخ ظهور دین زرتشت روشن نیست؛ اما بعضی ظهور آن را در میانه هزاره اول پیش از میلاد می‌دانند. پیامبر این دین، زرتشت است و به نام‌های دیگری مانند زردشت، زرادشت، زاردشت، زراتشت‌، زردهشت نیز آمده است. کتاب مقدس زرتشتیان اوستا نام دارد که شامل پنج بخش است و معروف‌ترین آنها یسنا (جشن و پرستش) است که قسمتی از آن گاتها (سرود) نامیده می‌شود. یسنا که شامل ادعیه و معارف دینی است، منسوب به خود زرتشت است و باقی بخش‌ها به پیشوایان زرتشت نسبت داده می‌شوند و «زند» تفسیری است که در زمان ساسانیان به خط پهلوی بر آن نوشته شده است. البته این قوم معتقدند کتاب خود را در واقعه استیلای اسکندر بر ایران از دست دادند و در زمان ساسانیان دوباره نوشتند؛ به همین جهت بنابر نظر برخی محققان ممکن نیست به واقعیت مذهب آنان اطلاع یافت.

در قرآن کریم و روایات مجوس در صف ادیان آسمانی و در برابر و قسیم مشرکان قرار گرفته است. اگر چه قرآن کریم از کتاب مجوس نام نبرده است؛ اما بعضی روایات، مجوس را اهل کتاب شمرده‌اند و لازمه آن این است که یا برای خود کتابی داشته باشند یا منسوب به یکی از کتاب‌های ادیان دیگر باشند. امام‌خمینی، اوستا را کتاب تحریف‌شده منسوب به زرتشت و مجوس را از جهت فقهی ملحق به یهودیان و مسیحیان می‌داند و از اهل کتاب می‌شمارد که گمان به کتاب‌داشتن آنان وجود دارد؛ از این جهت حکم جزیه بر آنان ثابت است.

مجوسیان بر این اعتقادند که یزدان مبدأ خیر و اهرمن مبدأ شر است و یزدان اهرمن را ایجاد کرده است؛ اما ایجاد او شر نبوده، بلکه شر از اهرمن ناشی شده است. از این‌رو بعضی مجوس را ازجمله ثنویه به شمار نمی‌آورند؛ زیرا ثنویه به دو مبدأ نور و ظلمت قائل بودند که ازلی و قدیم‌اند؛ اما مجوس نور را قدیم و ظلمت را حادث می‌دانند و نور را یزدان و اهرمن را شیطان می‌نامند که منشأ شرور است.

ازجمله مهم‌ترین عقاید زرتشتیان عبارت است از:

1. توحید: اصل عقیده زرتشت بر یگانه‌پرستی بوده است و معلوم نیست که گرایش زرتشتیان بر دوگانه‌پرستی از چه عصری آغاز شد. در اعتقاد آنان اهورامزدا در عرض جلال خود هیچ ضد و مثلی ندارد.
3. معاد و بقای روح: در آیین زرتشت مرگ به مفهوم «نیستی» حقیقت ندارد. آنان قائل به جاودانگی روح‌اند؛ همچنین آنان به صراط، میزان اعمال، بهشت و برزخ معتقدند.
5. اندیشه، گفتار و کردار نیک: در آئین زرتشت، سه رکن اندیشه نیک (هَومَتَه)، گفتار نیک (هوخْته) و کردار نیک (هورشته) بیش از هر چیز قابل توجه است.

مجوس فرقه‌های متعددی دارد؛ ازجمله:

1. کیومرثیه: این فرقه قائل بودند کیومرث همان حضرت آدم(ع)، است و اهرمن مخلوق است و از فکر بد یزدان در اینکه اگر منازعی برای او وجود داشته باشد چگونه خواهد بود، حادث شده است؛ در حالی‌که این فکر مناسب طبیعت نور نیست.
3. زروانیه: این فرقه قائل بودند نور اصل همه موجودات و مبدع اشخاصی از نور است که همه روحانی، نورانی و ربانی‌اند؛ اما شخص اعظمی که نام او زوران است در چیزی از اشیا شک کرد که از آن شک اهریمن حادث شد.
5. حرنانیون: امام‌خمینی بر خلاف برخی اندیشمندان که حرنانیون را فرقه‌ای از صابئه می‌دانند. آنان را طایفه‌ای از مجوس می‌داند که میان تثلیث مسیحیان و شرک ثنویه جمع کرده‌اند و پنج اصل قائل شده‌اند: دو اصل حی و فاعل که باری و نفس است و یک اصل منفعل که هیولاست و دو اصل غیر فاعل و غیر منفعل که دهر و خلأ هستند.
7. زرتشتیه: اصحاب زردشت که در زمان گشتاسب ظاهر شد، برای خود انبیا و ملوکی قائل بودند که نخستین آنها کیومرث بود.

صابئیان

قرآن کریم در بعضی آیات صابئیان را در کنار اهل کتاب یاد کرده است. صابئی از ریشه «صبوه» و معنایی مقابل حنیفیه دارد و صابئه به سبب دورشدن از سنت‌های حق و گمراهی از روش انبیا، صابئه گفته شده‌اند. این طایفه معتقدند انسان در شناخت خداوند و اوامر و نواهی او نیازمند واسطه‌هایی است که باید از جنس روحانیون و مجردات باشند، نه از جنس بشر همچنین قائل‌اند سیارات علویه به‌منزله بدن برای روحانیون‌اند که مبدأ موجودات و معاد آنها به شمار می‌روند. برخی از این طایفه از انبیا تنها شیث و ادریس را پذیرفته‌اند. از نگاه فقهی در اینکه صابئیان ملحق به مسیحیان یا یهود یا مجوس باشند یا گروهی باشند که ستارگان را می‌پرستند، اختلاف است. برخی صابئه را دینی آمیخته از مذهب مجوس می‌دانند برخی نیز معتقدند صابئیان دو گروه‌اند: گروهی موافق مسیحیان در اصول دین و گروهی مخالف آنان که ستارگان هفت‌گانه را می‌پرستند که به مجوس نزدیک‌ترند.

امام‌خمینی خاطرنشان کرده است که حقیقت دین صابئیان تاکنون روشن نشده و ممکن است در حکم مسیحیان باشند که در این صورت احکام آنان را دارند.

پیوند به بیرون

احمدعلی محسنی، «اهل کتاب(۲)»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۴۹۷-۵۰۶.