محمدرضا توسلی: تفاوت میان نسخه‌ها
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۳۱: | خط ۳۱: | ||
}} | }} | ||
'''محمدرضا توسلی'''، روحانی مبارز، شاگرد [[امام‌خمینی]]، رئیس [[دفتر امام‌خمینی|دفتر]] ایشان و عضو [[مجمع تشخیص مصلحت نظام]] و [[شورای بازنگری قانون اساسی]]. | '''محمدرضا توسلی'''، روحانی مبارز، شاگرد [[امام‌خمینی]]، رئیس [[دفتر امام‌خمینی|دفتر]] ایشان و عضو [[مجمع تشخیص مصلحت نظام]] و [[شورای بازنگری قانون اساسی]]. | ||
محمدرضا توسلی در سال ۱۳۰۹ش در محلات متولد شد و تحصیلات اولیه را در مکتب‌خانه و مدارس ابتدائی سپری کرد. او در سال ۱۳۲۴ به [[قم]] هجرت کرد و به تحصیل نزد اساتید آن دوره پرداخت و در دوره اجتهادی، از دروس [[سیدحسین بروجردی]] و [[امام‌خمینی]] استفاده کرد. | |||
توسلی از نخستین یاران پیوسته به [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت امام‌خمینی]] به شمار می‌رفت و پس از [[تبعید امام‌خمینی]] با حضور مستمر در بیت ایشان در ادامه راه او و حفظ [[مرجعیت]] ایشان کوشا بود. | |||
توسلی با حکم امام‌خمینی در سال ۱۳۵۹ سرپرست حجاج ایرانی شد و در سال ۱۳۶۲ در کنار [[حسن صانعی]] به عنوان پاسخگویان مسائل شرعی در [[دفتر امام‌خمینی|دفتر امام]] منصوب شد. وی همچنین سال‌ها احکام شرعی مطابق با فتاوای امام‌خمینی را از صدای جمهوری اسلامی ایران بیان می‌کرد. توسلی به حکم امام‌خمینی از اعضای [[شورای بازنگری قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران|شورای بازنگری در قانون اساسی]] و از اعضای [[مجمع تشخیص مصلحت نظام|مجمع تشخیص مصلحت]] نظام بوده است. | |||
توسلی که بیش از سی سال از اعضای مؤثر دفتر امام‌خمینی بود، در سال ۱۳۸۶ در جلسه [[مجمع تشخیص مصلحت نظام|مجمع تشخیص نظام]] درحال سخنرانی در دفاع از اندیشه امام دچار ایست قلبی شد و درگذشت و در جوار قبر ایشان به خاک سپرده شد. | |||
== ولادت تا نوجوانی == | == ولادت تا نوجوانی == | ||
محمدرضا توسلی در سال ۱۳۰۹ش/ ۱۳۴۹ق در محلات متولد شد<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۴</ref> و پدرش | محمدرضا توسلی در سال ۱۳۰۹ش/ ۱۳۴۹ق در [[محلات]] متولد شد<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۴</ref> و پدرش عباس توسلی شغل نانوایی داشت.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۳</ref> محمدرضا توسلی خواندن و نوشتن را از مکتب‌خانه شیخ‌حسین حائری آغاز<ref>توسلی، همیشه با امام، ۴</ref> و دوره ابتدایی را در زادگاه خود سپری کرد<ref>توسلی، همیشه با امام، ۴–۵</ref>؛ همچنین در سال ۱۳۲۳ بخشی از دروس مقدماتی حوزه را در محلات نزد جواد ناظری گذراند<ref>توسلی، همیشه با امام، ۶–۷</ref> و در یکی از اقامت‌های تابستانی [[امام‌خمینی]] در محلات، حدود سال ۱۳۲۱ با شرکت در درس اخلاق ایشان، شیفته شخصیت ایشان گردید.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۱۱–۱۲؛ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۴–۸۵</ref> توسلی همچنین از سفر دیگر امام‌خمینی به محلات خبر داده و از رفتار ایشان ستایش کرده است؛ ازجمله امام‌خمینی در این سفر، با اینکه علمای محلات، امامت مسجد جامع را به ایشان پیشنهاد کردند، در یک مسجد دورافتاده و کوچک، [[نماز جماعت]] برگزار و آن مسجد را احیا کرد.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۱۲</ref> | ||
== هجرت به قم == | == هجرت به قم == | ||
توسلی در سال ۱۳۲۴ به [[قم]] | توسلی در سال ۱۳۲۴ به [[قم]] هجرت کرد و در [[مدرسه فیضیه]] ساکن شد.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۷؛ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۵</ref> وی دروس سطح فقه و اصول را از [[محمد صدوقی]]، [[سیدصدرالدین صدر]]، [[حسینعلی منتظری]]، [[عبدالجواد اصفهانی]]، [[مرتضی حائری یزدی]]، [[سیدمحمد مجاهد]] و [[سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی]] فرا گرفت و بخشی از درس خارج فقه را از مرجع تقلید وقت [[سیدحسین بروجردی]] و بیشتر خارج فقه و اصول را از [[امام‌خمینی]] آموخت.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۹–۱۰ و ۳۱</ref> او با [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]]، فرزند ارشد امام‌خمینی هم‌بحث بود.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۱۰</ref> وی با شرکت در درس امام‌خمینی، یک دوره [[اصول فقه]] و قسمتی از درس [[فقه]] ایشان را نوشت.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۱۰؛ توسلی، خاطرات دوران تدریس، ۸۶؛ مؤسسه تنظیم، ویژه‌نامه، ۳</ref> | ||
== کیفیت رابطه با امام‌خمینی == | == کیفیت رابطه با امام‌خمینی == | ||
رابطه توسلی با امام‌خمینی، هر روز صمیمی‌تر شد و رنگ مرید و مرادی به خود گرفت و او در زمره نخستین یاران پیوسته به نهضت امام‌خمینی به‌شمار می‌رفت.<ref>انصاری، مصاحبه، ۱۴–۱۶</ref> وی در مبارزه علیه [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] و در [[قیام ۱۵ خرداد]] | رابطه توسلی با امام‌خمینی، هر روز صمیمی‌تر شد و رنگ مرید و مرادی به خود گرفت و او در زمره نخستین یاران پیوسته به [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت امام‌خمینی]] به‌شمار می‌رفت.<ref>انصاری، مصاحبه، ۱۴–۱۶</ref> وی در مبارزه علیه [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] و در [[قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲|قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲]] و پس از آن در تمام سال‌های خفقان [[رژیم پهلوی]]، از سوی [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) تهدید می‌شد. او هم‌زمان با [[دستگیری امام‌خمینی|بازداشت امام‌خمینی]] در چهاردهم خرداد ۱۳۴۲، در خانه خود توسط ساواک بازداشت شد و پس از مدتی آزاد گردید.<ref>ترابی، مصاحبه، ۷۵</ref> | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
پس از [[تبعید امام‌خمینی]]، توسلی با حضور پیاپی در بیت ایشان، برای فراهم‌ساختن هزینه‌های مالی نهضت و تداوم | پس از [[تبعید امام‌خمینی]]، توسلی با حضور پیاپی در بیت ایشان، برای فراهم‌ساختن هزینه‌های مالی نهضت و تداوم [[شهریه امام‌خمینی|شهریه]]، ترویج [[مرجعیت امام‌خمینی|مرجعیت]] و زعامت دینی ایشان، پخش اعلامیه‌های ایشان، مقابله با جریان‌های متحجر و وابسته به رژیم پهلوی در [[حوزه علمیه]]، مشارکت داشت.<ref>انصاری، مصاحبه، ۱۶–۱۷؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۱۵۲</ref> همراهی او با امام‌خمینی باعث شد، برادرش، [[علی‌اصغر توسلی]]، از بازاریان انقلابی تهران نیز در صف یاران نهضت قرار بگیرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۳۲۵؛ ۱۳/۵۶۲ و ۱۴/۴۹، ۶۸، ۷۸، ۹۴</ref> علاقه بسیار توسلی به امام‌خمینی در نامه‌ای که به مناسبت انتقال ایشان از [[ترکیه]] به [[نجف]] نوشته شد و در آن شیفتگی خود را دربارهٔ همراهی و همنشینی با امام‌خمینی اظهار کرده آشکار است.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۴۶–۱۴۷</ref> | ||
== ارسال تلگرام و نامه == | == ارسال تلگرام و نامه == | ||
او در سال‌های تبعید امام‌خمینی در نجف چندین بار به [[عراق]] سفر کرد و به دیدن ایشان رفت و گاهی به کمک همسر خود، [[صدیقه ترابی]]، [[پیام‌های امام‌خمینی]] را به ایران منتقل می‌کرد.<ref>ترابی، مصاحبه، ۷۶</ref> | او در سال‌های تبعید امام‌خمینی در نجف چندین بار به [[عراق]] سفر کرد و به دیدن ایشان رفت و گاهی به کمک همسر خود، [[صدیقه ترابی]]، [[پیام‌های امام‌خمینی]] را به ایران منتقل می‌کرد.<ref>ترابی، مصاحبه، ۷۶</ref> | ||
توسلی که از اعضای فعال | توسلی که از اعضای فعال تشکل مدرسین حوزه علمیه قم بود، با امضای اعلامیه‌ها و فرستادن تلگرام‌ها، و نامه به امام‌خمینی در زمان تبعید ایشان، مشارکت فعال داشت، ازجمله: نامه به هیئت دولت دربارهٔ بازداشت امام‌خمینی و جمعی از علما،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۰۴–۱۰۶</ref> نامه اعتراضی با جمعی از علما به [[امیرعباس هویدا]] دربارهٔ اوضاع نابسامان [[ایران]]،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۲۸–۱۳۰</ref> تلگرام به امام‌خمینی در پی انتقال ایشان از ترکیه به نجف،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۷۲–۱۷۴</ref> تلگرام به امام‌خمینی در پی درگذشت [[سیدمصطفی خمینی]]،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۲۹</ref> اعلامیه بلند دربارهٔ اوضاع کلی ایران، به‌خصوص محکومیت [[توهین روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی]]،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۶۹–۲۷۲</ref> اعلامیه دربارهٔ [[نوزده دی|فاجعه خونین ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم]]،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۳۹</ref> اعلامیه در پی [[بیست و نه بهمن ۱۳۵۶|حادثه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز]]،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۴۸</ref> اعلامیه در محکومیت تشکیل دولت نظامی،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۲۵</ref> پیام و اعلامیه حمایت از [[اعتصاب کارکنان شرکت نفت]] و تشویق آنان برای همکاری با انقلابیان،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۴۷–۴۵۰</ref> تلگرام به رئیس‌جمهور وقت [[فرانسه]] و تأکید بر نمایندگی امام‌خمینی از ۳۵ میلیون ملت مسلمان ایران و لزوم احترام به ایشان،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۷۹ و ۵۲۵–۵۲۶</ref> اعلامیه دربارهٔ دعوت به [[راهپیمایی تاسوعا و عاشورا|راهپیمایی سراسری تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷]]،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۸۸–۴۹۱</ref> اعلامیه در پی خلع [[محمدرضا پهلوی]] از سلطنت،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۰۶–۵۰۸</ref> نامه به استادان دانشگاه و اعلام حمایت [[حوزه علمیه]] از آنان<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۲۳</ref> و اعلامیه در پی روی کارآمدن دولت [[شاپور بختیار]] و اعلام [[عزای عمومی]].<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۳۲–۵۳۴</ref> | ||
== ویژگی‌هایی امام از نگاه توسلی == | == ویژگی‌هایی امام از نگاه توسلی == | ||
توسلی ضمن اعلام علاقه شدید به امام‌خمینی، یادآور شده است در تمام مدت آشنایی خود با ایشان، از نزدیک شاهد رهایی ایشان از قیود مادی بوده است.<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۶–۸۷</ref> وی ویژگی‌هایی چون | توسلی ضمن اعلام علاقه شدید به امام‌خمینی، یادآور شده است در تمام مدت آشنایی خود با ایشان، از نزدیک شاهد رهایی ایشان از قیود مادی بوده است.<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۶–۸۷</ref> وی ویژگی‌هایی چون نظم و وقت‌شناسی، عمق و تحقیق و ایجاد انگیزه به مخاطبان برای تحقیق را از خصوصیات درس امام‌خمینی شمرده و میان درس ایشان و دیگران فرق‌های جدی از جهت تأثیرگذاری قائل شده است.<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۶؛ توسلی، خاطرات دوران تدریس، ۶۱</ref> توسلی از پاک‌پروری دوران کودکی امام‌خمینی ستایش کرده و خاطرنشان کرده است ایشان چهل سال دوره انزوا را برای کسب فضایل انسانی سپری کرد.<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۶–۸۷</ref> او همچنین [[تهجد]] و توجه عمیق امام‌خمینی به [[قرآن]] و [[ذکر الهی]] را ستوده<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۷–۸۸</ref> و تصمیم‌گیری عاقلانه و پیروی از رأی متخصصان در هر امر را از خصوصیات ایشان شمرده است.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۲۵۰</ref> به باور توسلی امام‌خمینی مبری از تظاهر در مسائل مذهبی و عبادی بود و پیش از تحصیل علم، به [[تهذیب نفس]] پرداخت و [[خودسازی]] و موفقیت در [[سیر و سلوک]] از شاخصه‌های ایشان بوده است<ref>توسلی، همیشه با امام، ۲۴۷</ref>؛ چنان‌که عدم برگزاری جلسه ختم برای درگذشت [[سیدحسین بروجردی|بروجردی]] را پرهیز ایشان از مطرح‌شدن [[مرجعیت]] شمرده است؛ در حالی‌که امام‌خمینی علاقه شدیدی به بروجردی داشت. ایشان حتی تشییع جنازه او را نیز ناتمام گذاشت تا مبادا حضور ایشان در مراسم تدفین آن مرجع بانفوذ، سبب تبلیغ مرجعیت خود گردد<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۹</ref>؛ به همین جهت، پس از درگذشت بروجردی، زمانی که توسلی با گروهی از دوستان برای نخستین بار [[رساله عملیه امام‌خمینی]] را منتشر کردند و هزینه آن را از طریق [[شهاب‌الدین اشراقی]] از امام‌خمینی مطالبه کردند، با واکنش منفی ایشان روبه‌رو شد؛ زیرا ایشان با چاپ و توزیع رساله خود مخالف بود.<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۹</ref> | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
رابطه توسلی با امام‌خمینی از بستر معنوی و اخلاقی صمیمانه شد. وی زمانی مخلصانه از ایشان حمایت می‌کرد که کمتر کسی در آن شرایط، جرئت حمایت از ایشان را داشت؛ زیرا نام‌بردن از ایشان در آن شرایط | رابطه توسلی با امام‌خمینی از بستر معنوی و اخلاقی صمیمانه شد. وی زمانی مخلصانه از ایشان حمایت می‌کرد که کمتر کسی در آن شرایط، جرئت حمایت از ایشان را داشت؛ زیرا نام‌بردن از ایشان در آن شرایط جرم محسوب می‌شد.<ref>آشتیانی، مصاحبه، ۱۲؛ رجایی، مصاحبه، ۱۲</ref> وی همیشه در کنار امام‌خمینی و مدافع ایشان بود و از آرمان ایشان دفاع می‌کرد.<ref>روحانی، مصاحبه، ۱۳</ref> وی در واقع نماد دفاع از آرمان امام‌خمینی<ref>امام‌جمارانی، مصاحبه، ۱۱</ref> و عاشق ایشان<ref>موسوی اردبیلی، مصاحبه، ۱۱</ref> بود و رسم عاشقی را تا آخرین لحظه عمر دربارهٔ ایشان به‌جا آورد.<ref>نورمفیدی، مصاحبه، ۵</ref> عشق توسلی به امام‌خمینی یک مسئله عاطفی صرف نبود؛ او امام‌خمینی را فقیه بیداردل و سیاست‌مدار دلیر و روشن‌بین و رهبر رهیافته می‌دانست و دوست داشت.<ref>خاتمی، مصاحبه، ۴</ref> وی از آغاز حضور امام‌خمینی در ایران، مسئولیت [[دفتر امام‌خمینی|دفتر]] و امور مربوط به تنظیم دیدارهای ایشان را بر عهده گرفت و آن را آبرومندانه مدیریت کرد<ref>انصاری، مصاحبه، ۳۳–۳۴</ref> و پس از [[درگذشت امام‌خمینی]] نیز از دفتر ایشان جدا نشد.<ref>انصاری، مصاحبه، ۱۵–۱۶</ref> | ||
== مورد اعتماد و وکیل تام == | == مورد اعتماد و وکیل تام == | ||
امام‌خمینی نیز به توسلی اعتماد کامل داشت و مسئولیت‌های متعددی را بر عهده او گذاشت؛ ازجمله در سال ۱۳۵۹ طی حکمی، وی را | امام‌خمینی نیز به توسلی اعتماد کامل داشت و مسئولیت‌های متعددی را بر عهده او گذاشت؛ ازجمله در سال ۱۳۵۹ طی حکمی، وی را سرپرست حجاج ایرانی کرد. ایشان در این حکم تأکید کرد اگر کار امور حج با ادارات دیگر، مانند هلال احمر و غیره ارتباط پیدا کرد، مسئولان آن با [[مشورت]] و تصویب توسلی انتخاب شوند. همچنین از وی خواست تا محتوای عظیم انسانی، روحانی، سیاسی و اجتماعی [[حج]] را در نظر بگیرد و آثار [[شرک]] و [[طاغوت]] را از مقدمات این فریضه الهی حذف کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۷</ref> ایشان در سال بعد نیز توسلی را همراه [[سیدعبدالمجید ایروانی]]، [[سیدعلی هاشمی گلپایگانی]]، [[حیدرعلی جلالی خمینی|حیدرعلی جلالی حسینی]] و [[سیدحسن طاهری خرم‌آبادی]] در این سِمت منصوب کرد و مسئولیت خطیر آنان به‌خصوص دوری از هر گونه عمل تفرقه‌انگیز در شرایط حساس آن روز را متذکر شد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۱۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| حج ابراهیمی}}. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
[[امام‌خمینی]] در سال ۱۳۶۲، محمدرضا توسلی، [[سیدهاشم رسولی محلاتی]] و [[حسن صانعی]] را برای، پاسخگویی به مسائل شرعی در دفتر خود تعیین و بر دقت در این مسئله و | [[امام‌خمینی]] در سال ۱۳۶۲، محمدرضا توسلی، [[سیدهاشم رسولی محلاتی]] و [[حسن صانعی]] را برای، پاسخگویی به مسائل شرعی در دفتر خود تعیین و بر دقت در این مسئله و احتیاط در استفاده از امکانات دفتر تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۵۰۴</ref> توسلی سال‌ها احکام فقهی امام‌خمینی را از صدای جمهوری اسلامی ایران بیان می‌کرد و مسئولیت پاسخگویی شرعی و بیان فتواهای امام‌خمینی را بر عهده داشت.<ref>انصاری، مصاحبه، ۳۲</ref> امام‌خمینی در نامه‌ای دیگر به توسلی اجازه‌نامه مطلق و وکالت تام در [[امور حسبیه و شرعیه]] برای او صادر کرد و او را از افراد صالح و مورد علاقه خود و از دوستان متدین، باصفا و پاک شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۰۷</ref>؛ نیز در سال ۱۳۶۳ توسلی را به عضویت در دبیرخانه مرکزی ائمه جمعه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۶</ref> و هیئت مؤسس جامعة الزهرا (حوزه علمیه خواهران)<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۷</ref> منصوب کرد. | ||
== عضویت در مجمع تشخیص == | == عضویت در مجمع تشخیص == | ||
امام‌خمینی [[ | امام‌خمینی [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه سیاسی-الهی]] خود را پس از بازبینی در سال ۱۳۶۶، توسط توسلی و به همراهی [[محمدرضا مهدوی کنی]]، [[مهدی کروبی]] و [[حسن صانعی]]، به [[آستان قدس رضوی]] فرستاد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۳۵ و ۲۰/۳۸۰</ref> او در همین سال از طرف امام‌خمینی به عضویت در [[مجمع تشخیص مصلحت نظام]] انتخاب گردید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۶۴</ref> همچنین امام‌خمینی در ۴ اردیبهشت ۱۳۶۸ طی حکمی وی را در شمار بیست نفر عضو منصوب [[شورای بازنگری قانون اساسی]] قرار داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۳–۳۶۴</ref> توسلی تا آخرین لحظه حیات امام‌خمینی، امین و همراه همیشگی ایشان ماند.<ref>انصاری، مصاحبه، ۱۵–۱۶</ref> پیکر امام‌خمینی را نیز وی [[غسل میت|غسل]] داد و این کار را مایه افتخار و [[سعادت]] خود دانسته است.<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۵</ref> | ||
== وفات == | == وفات == | ||
توسلی پس از حدود پنجاه سال همراهی و همدلی با امام‌خمینی و سی سال خدمت در دفتر ایشان، در ۲۷ بهمن ۱۳۸۶ در حالی‌که در جلسه [[مجمع تشخیص مصلحت نظام]]، مشغول سخنرانی پیش از دستور، در تبیین اندیشه و دیدگاه [[امام‌خمینی]] و بیان مخالفت ایشان با [[تحجر]] و | توسلی پس از حدود پنجاه سال همراهی و همدلی با امام‌خمینی و سی سال خدمت در دفتر ایشان، در ۲۷ بهمن ۱۳۸۶ در حالی‌که در جلسه [[مجمع تشخیص مصلحت نظام]]، مشغول سخنرانی پیش از دستور، در تبیین اندیشه و دیدگاه [[امام‌خمینی]] و بیان مخالفت ایشان با [[تحجر]] و خرافه‌گرایی و در حال [[انتقاد]] شدید از هجمه‌هایی بود که به بیت امام‌خمینی وارد می‌شد، دچار ایست قلبی گردید و سخنرانی او ناتمام ماند و همان‌جا در ۷۷سالگی درگذشت.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۲۶۹</ref> پیکر او پس از تشییع در [[جماران]]، به [[حرم امام‌خمینی]] منتقل و در جوار قبر استاد و مراد خود به خاک سپرده شد.<ref>توسلی، همیشه با امام، ۲۷۰</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۹۱: | خط ۹۹: | ||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
* حسین صالحی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/585/ «محمدرضا توسلی»]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۳، ص۵۸۵–۵۸۸. | * حسین صالحی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/585/ «محمدرضا توسلی»]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۳، ص۵۸۵–۵۸۸. | ||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | ||
[[رده:مقاله‌های دارای تصویر]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | |||
[[رده:مقاله‌های جلد سوم دانشنامه امام‌خمینی]] | |||
[[رده:مبارزان علیه رژیم پهلوی]] | |||
[[رده:اعضای دفتر امام‌خمینی]] | |||
[[رده:شاگردان امام‌خمینی]] | |||
[[رده:اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام]] | |||
[[رده:اعضای شورای بازنگری قانون اساسی]] | |||
{{مرجعیت امام‌خمینی}} | |||
{{شاگردان امام‌خمینی}} | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۱ تیر ۱۴۰۲، ساعت ۲۳:۱۲
 | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | محمدرضا توسلی |
| زادروز | ۱۳۰۹ش/ ۱۳۴۹ق |
| شهر تولد | محلات |
| کشور تولد | ایران |
| تاریخ درگذشت | ۲۷ بهمن ۱۳۸۶ش |
| شهر درگذشت | تهران |
| کشور درگذشت | ایران |
| آرامگاه | حرم امام‌خمینی |
| نام همسر | صدیقه ترابی |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات سیاسی | |
| پست‌ها | رئیس دفتر امام‌خمینی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای بازنگری قانون اساسی |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| اساتید | امام‌خمینی، محمد صدوقی، سیدصدرالدین صدر، حسینعلی منتظری، عبدالجواد اصفهانی، مرتضی حائری یزدی، سیدمحمد مجاهد، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی و سیدحسین بروجردی |
محمدرضا توسلی، روحانی مبارز، شاگرد امام‌خمینی، رئیس دفتر ایشان و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای بازنگری قانون اساسی.
محمدرضا توسلی در سال ۱۳۰۹ش در محلات متولد شد و تحصیلات اولیه را در مکتب‌خانه و مدارس ابتدائی سپری کرد. او در سال ۱۳۲۴ به قم هجرت کرد و به تحصیل نزد اساتید آن دوره پرداخت و در دوره اجتهادی، از دروس سیدحسین بروجردی و امام‌خمینی استفاده کرد.
توسلی از نخستین یاران پیوسته به نهضت امام‌خمینی به شمار می‌رفت و پس از تبعید امام‌خمینی با حضور مستمر در بیت ایشان در ادامه راه او و حفظ مرجعیت ایشان کوشا بود.
توسلی با حکم امام‌خمینی در سال ۱۳۵۹ سرپرست حجاج ایرانی شد و در سال ۱۳۶۲ در کنار حسن صانعی به عنوان پاسخگویان مسائل شرعی در دفتر امام منصوب شد. وی همچنین سال‌ها احکام شرعی مطابق با فتاوای امام‌خمینی را از صدای جمهوری اسلامی ایران بیان می‌کرد. توسلی به حکم امام‌خمینی از اعضای شورای بازنگری در قانون اساسی و از اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام بوده است.
توسلی که بیش از سی سال از اعضای مؤثر دفتر امام‌خمینی بود، در سال ۱۳۸۶ در جلسه مجمع تشخیص نظام درحال سخنرانی در دفاع از اندیشه امام دچار ایست قلبی شد و درگذشت و در جوار قبر ایشان به خاک سپرده شد.
ولادت تا نوجوانی
محمدرضا توسلی در سال ۱۳۰۹ش/ ۱۳۴۹ق در محلات متولد شد[۱] و پدرش عباس توسلی شغل نانوایی داشت.[۲] محمدرضا توسلی خواندن و نوشتن را از مکتب‌خانه شیخ‌حسین حائری آغاز[۳] و دوره ابتدایی را در زادگاه خود سپری کرد[۴]؛ همچنین در سال ۱۳۲۳ بخشی از دروس مقدماتی حوزه را در محلات نزد جواد ناظری گذراند[۵] و در یکی از اقامت‌های تابستانی امام‌خمینی در محلات، حدود سال ۱۳۲۱ با شرکت در درس اخلاق ایشان، شیفته شخصیت ایشان گردید.[۶] توسلی همچنین از سفر دیگر امام‌خمینی به محلات خبر داده و از رفتار ایشان ستایش کرده است؛ ازجمله امام‌خمینی در این سفر، با اینکه علمای محلات، امامت مسجد جامع را به ایشان پیشنهاد کردند، در یک مسجد دورافتاده و کوچک، نماز جماعت برگزار و آن مسجد را احیا کرد.[۷]
هجرت به قم
توسلی در سال ۱۳۲۴ به قم هجرت کرد و در مدرسه فیضیه ساکن شد.[۸] وی دروس سطح فقه و اصول را از محمد صدوقی، سیدصدرالدین صدر، حسینعلی منتظری، عبدالجواد اصفهانی، مرتضی حائری یزدی، سیدمحمد مجاهد و سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی فرا گرفت و بخشی از درس خارج فقه را از مرجع تقلید وقت سیدحسین بروجردی و بیشتر خارج فقه و اصول را از امام‌خمینی آموخت.[۹] او با سیدمصطفی، فرزند ارشد امام‌خمینی هم‌بحث بود.[۱۰] وی با شرکت در درس امام‌خمینی، یک دوره اصول فقه و قسمتی از درس فقه ایشان را نوشت.[۱۱]
کیفیت رابطه با امام‌خمینی
رابطه توسلی با امام‌خمینی، هر روز صمیمی‌تر شد و رنگ مرید و مرادی به خود گرفت و او در زمره نخستین یاران پیوسته به نهضت امام‌خمینی به‌شمار می‌رفت.[۱۲] وی در مبارزه علیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و در قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و پس از آن در تمام سال‌های خفقان رژیم پهلوی، از سوی سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) تهدید می‌شد. او هم‌زمان با بازداشت امام‌خمینی در چهاردهم خرداد ۱۳۴۲، در خانه خود توسط ساواک بازداشت شد و پس از مدتی آزاد گردید.[۱۳]
پس از تبعید امام‌خمینی، توسلی با حضور پیاپی در بیت ایشان، برای فراهم‌ساختن هزینه‌های مالی نهضت و تداوم شهریه، ترویج مرجعیت و زعامت دینی ایشان، پخش اعلامیه‌های ایشان، مقابله با جریان‌های متحجر و وابسته به رژیم پهلوی در حوزه علمیه، مشارکت داشت.[۱۴] همراهی او با امام‌خمینی باعث شد، برادرش، علی‌اصغر توسلی، از بازاریان انقلابی تهران نیز در صف یاران نهضت قرار بگیرد.[۱۵] علاقه بسیار توسلی به امام‌خمینی در نامه‌ای که به مناسبت انتقال ایشان از ترکیه به نجف نوشته شد و در آن شیفتگی خود را دربارهٔ همراهی و همنشینی با امام‌خمینی اظهار کرده آشکار است.[۱۶]
ارسال تلگرام و نامه
او در سال‌های تبعید امام‌خمینی در نجف چندین بار به عراق سفر کرد و به دیدن ایشان رفت و گاهی به کمک همسر خود، صدیقه ترابی، پیام‌های امام‌خمینی را به ایران منتقل می‌کرد.[۱۷] توسلی که از اعضای فعال تشکل مدرسین حوزه علمیه قم بود، با امضای اعلامیه‌ها و فرستادن تلگرام‌ها، و نامه به امام‌خمینی در زمان تبعید ایشان، مشارکت فعال داشت، ازجمله: نامه به هیئت دولت دربارهٔ بازداشت امام‌خمینی و جمعی از علما،[۱۸] نامه اعتراضی با جمعی از علما به امیرعباس هویدا دربارهٔ اوضاع نابسامان ایران،[۱۹] تلگرام به امام‌خمینی در پی انتقال ایشان از ترکیه به نجف،[۲۰] تلگرام به امام‌خمینی در پی درگذشت سیدمصطفی خمینی،[۲۱] اعلامیه بلند دربارهٔ اوضاع کلی ایران، به‌خصوص محکومیت توهین روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی،[۲۲] اعلامیه دربارهٔ فاجعه خونین ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم،[۲۳] اعلامیه در پی حادثه ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز،[۲۴] اعلامیه در محکومیت تشکیل دولت نظامی،[۲۵] پیام و اعلامیه حمایت از اعتصاب کارکنان شرکت نفت و تشویق آنان برای همکاری با انقلابیان،[۲۶] تلگرام به رئیس‌جمهور وقت فرانسه و تأکید بر نمایندگی امام‌خمینی از ۳۵ میلیون ملت مسلمان ایران و لزوم احترام به ایشان،[۲۷] اعلامیه دربارهٔ دعوت به راهپیمایی سراسری تاسوعا و عاشورای سال ۱۳۵۷،[۲۸] اعلامیه در پی خلع محمدرضا پهلوی از سلطنت،[۲۹] نامه به استادان دانشگاه و اعلام حمایت حوزه علمیه از آنان[۳۰] و اعلامیه در پی روی کارآمدن دولت شاپور بختیار و اعلام عزای عمومی.[۳۱]
ویژگی‌هایی امام از نگاه توسلی
توسلی ضمن اعلام علاقه شدید به امام‌خمینی، یادآور شده است در تمام مدت آشنایی خود با ایشان، از نزدیک شاهد رهایی ایشان از قیود مادی بوده است.[۳۲] وی ویژگی‌هایی چون نظم و وقت‌شناسی، عمق و تحقیق و ایجاد انگیزه به مخاطبان برای تحقیق را از خصوصیات درس امام‌خمینی شمرده و میان درس ایشان و دیگران فرق‌های جدی از جهت تأثیرگذاری قائل شده است.[۳۳] توسلی از پاک‌پروری دوران کودکی امام‌خمینی ستایش کرده و خاطرنشان کرده است ایشان چهل سال دوره انزوا را برای کسب فضایل انسانی سپری کرد.[۳۴] او همچنین تهجد و توجه عمیق امام‌خمینی به قرآن و ذکر الهی را ستوده[۳۵] و تصمیم‌گیری عاقلانه و پیروی از رأی متخصصان در هر امر را از خصوصیات ایشان شمرده است.[۳۶] به باور توسلی امام‌خمینی مبری از تظاهر در مسائل مذهبی و عبادی بود و پیش از تحصیل علم، به تهذیب نفس پرداخت و خودسازی و موفقیت در سیر و سلوک از شاخصه‌های ایشان بوده است[۳۷]؛ چنان‌که عدم برگزاری جلسه ختم برای درگذشت بروجردی را پرهیز ایشان از مطرح‌شدن مرجعیت شمرده است؛ در حالی‌که امام‌خمینی علاقه شدیدی به بروجردی داشت. ایشان حتی تشییع جنازه او را نیز ناتمام گذاشت تا مبادا حضور ایشان در مراسم تدفین آن مرجع بانفوذ، سبب تبلیغ مرجعیت خود گردد[۳۸]؛ به همین جهت، پس از درگذشت بروجردی، زمانی که توسلی با گروهی از دوستان برای نخستین بار رساله عملیه امام‌خمینی را منتشر کردند و هزینه آن را از طریق شهاب‌الدین اشراقی از امام‌خمینی مطالبه کردند، با واکنش منفی ایشان روبه‌رو شد؛ زیرا ایشان با چاپ و توزیع رساله خود مخالف بود.[۳۹]
رابطه توسلی با امام‌خمینی از بستر معنوی و اخلاقی صمیمانه شد. وی زمانی مخلصانه از ایشان حمایت می‌کرد که کمتر کسی در آن شرایط، جرئت حمایت از ایشان را داشت؛ زیرا نام‌بردن از ایشان در آن شرایط جرم محسوب می‌شد.[۴۰] وی همیشه در کنار امام‌خمینی و مدافع ایشان بود و از آرمان ایشان دفاع می‌کرد.[۴۱] وی در واقع نماد دفاع از آرمان امام‌خمینی[۴۲] و عاشق ایشان[۴۳] بود و رسم عاشقی را تا آخرین لحظه عمر دربارهٔ ایشان به‌جا آورد.[۴۴] عشق توسلی به امام‌خمینی یک مسئله عاطفی صرف نبود؛ او امام‌خمینی را فقیه بیداردل و سیاست‌مدار دلیر و روشن‌بین و رهبر رهیافته می‌دانست و دوست داشت.[۴۵] وی از آغاز حضور امام‌خمینی در ایران، مسئولیت دفتر و امور مربوط به تنظیم دیدارهای ایشان را بر عهده گرفت و آن را آبرومندانه مدیریت کرد[۴۶] و پس از درگذشت امام‌خمینی نیز از دفتر ایشان جدا نشد.[۴۷]
مورد اعتماد و وکیل تام
امام‌خمینی نیز به توسلی اعتماد کامل داشت و مسئولیت‌های متعددی را بر عهده او گذاشت؛ ازجمله در سال ۱۳۵۹ طی حکمی، وی را سرپرست حجاج ایرانی کرد. ایشان در این حکم تأکید کرد اگر کار امور حج با ادارات دیگر، مانند هلال احمر و غیره ارتباط پیدا کرد، مسئولان آن با مشورت و تصویب توسلی انتخاب شوند. همچنین از وی خواست تا محتوای عظیم انسانی، روحانی، سیاسی و اجتماعی حج را در نظر بگیرد و آثار شرک و طاغوت را از مقدمات این فریضه الهی حذف کند.[۴۸] ایشان در سال بعد نیز توسلی را همراه سیدعبدالمجید ایروانی، سیدعلی هاشمی گلپایگانی، حیدرعلی جلالی حسینی و سیدحسن طاهری خرم‌آبادی در این سِمت منصوب کرد و مسئولیت خطیر آنان به‌خصوص دوری از هر گونه عمل تفرقه‌انگیز در شرایط حساس آن روز را متذکر شد[۴۹] (ببینید: حج ابراهیمی).
امام‌خمینی در سال ۱۳۶۲، محمدرضا توسلی، سیدهاشم رسولی محلاتی و حسن صانعی را برای، پاسخگویی به مسائل شرعی در دفتر خود تعیین و بر دقت در این مسئله و احتیاط در استفاده از امکانات دفتر تأکید کرد.[۵۰] توسلی سال‌ها احکام فقهی امام‌خمینی را از صدای جمهوری اسلامی ایران بیان می‌کرد و مسئولیت پاسخگویی شرعی و بیان فتواهای امام‌خمینی را بر عهده داشت.[۵۱] امام‌خمینی در نامه‌ای دیگر به توسلی اجازه‌نامه مطلق و وکالت تام در امور حسبیه و شرعیه برای او صادر کرد و او را از افراد صالح و مورد علاقه خود و از دوستان متدین، باصفا و پاک شمرد[۵۲]؛ نیز در سال ۱۳۶۳ توسلی را به عضویت در دبیرخانه مرکزی ائمه جمعه[۵۳] و هیئت مؤسس جامعة الزهرا (حوزه علمیه خواهران)[۵۴] منصوب کرد.
عضویت در مجمع تشخیص
امام‌خمینی وصیت‌نامه سیاسی-الهی خود را پس از بازبینی در سال ۱۳۶۶، توسط توسلی و به همراهی محمدرضا مهدوی کنی، مهدی کروبی و حسن صانعی، به آستان قدس رضوی فرستاد.[۵۵] او در همین سال از طرف امام‌خمینی به عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام انتخاب گردید.[۵۶] همچنین امام‌خمینی در ۴ اردیبهشت ۱۳۶۸ طی حکمی وی را در شمار بیست نفر عضو منصوب شورای بازنگری قانون اساسی قرار داد.[۵۷] توسلی تا آخرین لحظه حیات امام‌خمینی، امین و همراه همیشگی ایشان ماند.[۵۸] پیکر امام‌خمینی را نیز وی غسل داد و این کار را مایه افتخار و سعادت خود دانسته است.[۵۹]
وفات
توسلی پس از حدود پنجاه سال همراهی و همدلی با امام‌خمینی و سی سال خدمت در دفتر ایشان، در ۲۷ بهمن ۱۳۸۶ در حالی‌که در جلسه مجمع تشخیص مصلحت نظام، مشغول سخنرانی پیش از دستور، در تبیین اندیشه و دیدگاه امام‌خمینی و بیان مخالفت ایشان با تحجر و خرافه‌گرایی و در حال انتقاد شدید از هجمه‌هایی بود که به بیت امام‌خمینی وارد می‌شد، دچار ایست قلبی گردید و سخنرانی او ناتمام ماند و همان‌جا در ۷۷سالگی درگذشت.[۶۰] پیکر او پس از تشییع در جماران، به حرم امام‌خمینی منتقل و در جوار قبر استاد و مراد خود به خاک سپرده شد.[۶۱]
پانویس
- ↑ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۴
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۳
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۴
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۴–۵
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۶–۷
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۱۱–۱۲؛ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۴–۸۵
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۱۲
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۷؛ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۵
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۹–۱۰ و ۳۱
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۱۰
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۱۰؛ توسلی، خاطرات دوران تدریس، ۸۶؛ مؤسسه تنظیم، ویژه‌نامه، ۳
- ↑ انصاری، مصاحبه، ۱۴–۱۶
- ↑ ترابی، مصاحبه، ۷۵
- ↑ انصاری، مصاحبه، ۱۶–۱۷؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۱۵۲
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۳۲۵؛ ۱۳/۵۶۲ و ۱۴/۴۹، ۶۸، ۷۸، ۹۴
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۴۶–۱۴۷
- ↑ ترابی، مصاحبه، ۷۶
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۰۴–۱۰۶
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۲۸–۱۳۰
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۷۲–۱۷۴
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۲۹
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۶۹–۲۷۲
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۳۹
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۴۸
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۲۵
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۴۷–۴۵۰
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۷۹ و ۵۲۵–۵۲۶
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۸۸–۴۹۱
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۰۶–۵۰۸
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۲۳
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۵۳۲–۵۳۴
- ↑ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۶–۸۷
- ↑ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۶؛ توسلی، خاطرات دوران تدریس، ۶۱
- ↑ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۶–۸۷
- ↑ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۷–۸۸
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۲۵۰
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۲۴۷
- ↑ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۹
- ↑ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۸۹
- ↑ آشتیانی، مصاحبه، ۱۲؛ رجایی، مصاحبه، ۱۲
- ↑ روحانی، مصاحبه، ۱۳
- ↑ امام‌جمارانی، مصاحبه، ۱۱
- ↑ موسوی اردبیلی، مصاحبه، ۱۱
- ↑ نورمفیدی، مصاحبه، ۵
- ↑ خاتمی، مصاحبه، ۴
- ↑ انصاری، مصاحبه، ۳۳–۳۴
- ↑ انصاری، مصاحبه، ۱۵–۱۶
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۷
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۱۰
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۵۰۴
- ↑ انصاری، مصاحبه، ۳۲
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۰۷
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۶
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۷
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۳۵ و ۲۰/۳۸۰
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۶۴
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۳–۳۶۴
- ↑ انصاری، مصاحبه، ۱۵–۱۶
- ↑ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۵
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۲۶۹
- ↑ توسلی، همیشه با امام، ۲۷۰
منابع
- آشتیانی، علی‌اکبر، مصاحبه، چاپ‌شده در ویژه‌نامه ارتحال آیت‌الله توسلی، ضمیمه روزنامه اطلاعات، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۷/۱۲/۱۳۸۶ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- امام‌جمارانی، سیدمهدی، مصاحبه، چاپ‌شده در ویژه‌نامه ارتحال آیت‌الله توسلی، ضمیمه روزنامه اطلاعات، مؤسسه تنظیم …، ۷/۱۲/۱۳۸۶ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انصاری، حمید، مصاحبه، چاپ‌شده در همیشه با امام.
- سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- ترابی، صدیقه، مصاحبه، چاپ‌شده در همیشه با امام.
- سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- توسلی، محمدرضا، همیشه با امام.
- سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، نشر پنجره، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
- سیری در زندگی و مبارزات آیت‌الله محمدرضا توسلی، خاطرات، چاپ‌شده در خاطرات دوران تدریس امام‌خمینی، به کوشش مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- خاتمی، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ‌شده در ویژه‌نامه ارتحال آیت‌الله توسلی، ضمیمه روزنامه اطلاعات، مؤسسه تنظیم …، ۷/۱۲/۱۳۸۶ش.
- رجایی، غلامعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در ویژه‌نامه ارتحال آیت‌الله توسلی، ضمیمه روزنامه اطلاعات، مؤسسه تنظیم …، ۷/۱۲/۱۳۸۶ش.
- روحانی، حسن، مصاحبه، چاپ‌شده در ویژه‌نامه ارتحال آیت‌الله توسلی، ضمیمه روزنامه اطلاعات، مؤسسه تنظیم …، ۷/۱۲/۱۳۸۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ویژه‌نامه ارتحال آیت‌الله توسلی، ضمیمه روزنامه اطلاعات، ۷/۱۲/۱۳۸۶ش.
- موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، مصاحبه، چاپ‌شده در ویژه‌نامه ارتحال آیت‌الله توسلی، ضمیمه روزنامه اطلاعات، مؤسسه تنظیم …، ۷/۱۲/۱۳۸۶ش.
- نورمفیدی، سیدکاظم، مصاحبه، چاپ‌شده در ویژه‌نامه ارتحال آیت‌الله توسلی، ضمیمه روزنامه اطلاعات، مؤسسه تنظیم …، ۷/۱۲/۱۳۸۶ش.
پیوند به بیرون
- حسین صالحی، «محمدرضا توسلی»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۵۸۵–۵۸۸.