مرزنشینان: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''مَرزنشینان''' نقش و [[مسئولیت]] ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور. | '''مَرزنشینان''' نقش و [[مسئولیت]] ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور. | ||
مرز در اصطلاح، خطی قراردادی و مشخص است که دو واحد سیاسی (کشور) را از هم جدا می‌کند. مرزنشین نیز ساکنان شهرها و روستاهای مرزی را گویند. مرز یا حریم کشورها به سه نوع خشکی، دریایی و هوایی تقسیم می‌شود. | |||
ساختار جغرافیای انسانی [[ایران]]، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته است. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از ایران شوند. | |||
بنابراین [[امام‌خمینی]] مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های [[اجانب|بیگانگان]] می‌شمرد و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به مسئولیت مرزنشینی خود عمل کنند. ایشان معتقد بود در [[حکومت اسلامی|نظام اسلامی]] همه برابر و برادر و در حقوق مشترک‌اند، بنابراین انتظار داشت در سایه اسلام و [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود. ایشان همواره بر بازسازی مناطق محروم و اولویت رفع نابسامانی‌های مرزنشینان تأکید می‌کرد. | |||
== معرفی اجمالی == | == معرفی اجمالی == | ||
| خط ۷۵: | خط ۸۱: | ||
* نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق. | * نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
== پیوند به بیرون == | |||
*اکرم کربلایی، [https://books.khomeini.ir/books/10009/238/ مرزنشینان]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۹، ص۲۳۸-۲۴۲. | |||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | ||
[[رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه امام‌خمینی]] | ||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | |||
[[رده:مقاله‌های بی‌نیاز از جعبه اطلاعات]] | |||
[[رده:مفاهیم اجتماعی]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۴ شهریور ۱۴۰۲، ساعت ۰۹:۳۸
مَرزنشینان نقش و مسئولیت ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور.
مرز در اصطلاح، خطی قراردادی و مشخص است که دو واحد سیاسی (کشور) را از هم جدا می‌کند. مرزنشین نیز ساکنان شهرها و روستاهای مرزی را گویند. مرز یا حریم کشورها به سه نوع خشکی، دریایی و هوایی تقسیم می‌شود.
ساختار جغرافیای انسانی ایران، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته است. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از ایران شوند.
بنابراین امام‌خمینی مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های بیگانگان می‌شمرد و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به مسئولیت مرزنشینی خود عمل کنند. ایشان معتقد بود در نظام اسلامی همه برابر و برادر و در حقوق مشترک‌اند، بنابراین انتظار داشت در سایه اسلام و انقلاب اسلامی فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود. ایشان همواره بر بازسازی مناطق محروم و اولویت رفع نابسامانی‌های مرزنشینان تأکید می‌کرد.
معرفی اجمالی
مرز در معنای عام آن به قسمتی یا خطی در زمین مانند کوه، رودخانه یا مزرعه گفته می‌شود[۱] و در معنای اصطلاحی، خطی قراردادی و مشخصی است که دو واحد سیاسی (کشور) را از هم جدا و مانند مانع عمل می‌کند و به صورت یک سطح در فضا و زیر زمین نیز امتداد دارد.[۲] مرزنشین نیز به کسی گفته می‌شود که در شهرها و روستاهای مرزی سکونت دارد.[۳]
پیشینه
مرز در گذشته به صورت یک خط مشخص و قراردادی وجود نداشت، بلکه منطقه پهناوری که حد فاصل بین دو امپراتوری بود، منطقه سرحدی یا مرزی نامیده می‌شد.[۴] از سال ۱۶۴۸ میلادی که کشورها با مفهوم نوین دولت ـ کشور پدید آمدند، مرزها مفهوم امروزی خود را یافتند؛[۵] به این ترتیب می‌توان «سرحد» را مفهومی کهن و «مرز» را مفهومی نو به‌شمار آورد.[۶] امروزه مرزها یا قلمرو حاکمیت یک کشور با معاهده‌های بین‌المللی مشخص می‌شوند و اجرای این معاهده با کمک کارشناسان و متخصصان در کمیسیون‌های فنی انجام می‌گیرد.[۷] مرز یا حریم کشورها به سه نوع خشکی، دریایی و هوایی تقسیم می‌شود.[۸]
ایجاد خطوط مرزی در ایران، مانند بسیاری از پدیده‌های نو، در پیوند با قدرت‌های خارجی و اقتباس از آنان شکل گرفته‌است[۹] ساختار جغرافیای انسانی ایران، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته‌است. این خصوصیت با تنوع مرزهای کوهستانی، کویری، آبی و خاکی، چشم‌انداز مرزهای سیاسی ایران را مشخص می‌کند. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از ایران شوند و این مسئله، حساسیت مرز و مرزنشینی را در ادبیات سیاسی ایران به دنبال داشته‌است.[۱۰]
مناطق مرزی ایران محل سکونت اقوام ایرانی است.[۱۱] در استان سیستان و بلوچستان، قوم بلوچ یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی سکونت دارند که دنباله آن در ایالت بلوچستان پاکستان و افغانستان قرار دارد. در مرزهای مناطق شمالی کشور، ترکمن‌ها[۱۲] و در بخش‌های شمال غربی ایران، آذری‌ها حضور دارند. قوم کُرد نیز در استان‌های آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه و ایلام و در همسایگی کشورهای ترکیه و عراق سکونت دارند. استان‌های جنوبی و جنوب غربی نیز محل سکونت هموطنانی است که با کشورهای جنوب خلیج فارس و کشور عراق همزبان‌اند و با آنان روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مذهبی دارند.[۱۳] حذف واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی در تعیین خط مرزی و توجه‌نکردن به ملاحظات و متغیرهای مؤثر در همگرایی ساکنان مرزی با مناطق مرکزی کشور، آسیب‌پذیری را در بطن و متن مرز و امنیت پایدار مرزی نهاده‌است.[۱۴]
مرز و مرزداری در اسلام
در حوزه مطالعه قدرت دولت‌ها، چند و چون عاملِ سرزمین اهمیت دارد[۱۵] و دولت به معنای امروزین خود، وابسته به سرزمین است.[۱۶] در اسلام نیز اگرچه عامل اصلی وحدت امت و جامعه اسلامی، عقیده است، اما وحدت سرزمین و وجود مرزهای طبیعی و قراردادی نیز معتبر شمرده می‌شود و عناوینی همچون دارالاسلام و دارالکفر با احکام فقهی خاص، مانند شرایط وجوب مهاجرت به دارالاسلام و لزوم اخراج کافر ذمی از آن، تعریف شده‌است؛[۱۷] چنان‌که برخی از مفسران، واژه «رابِطُوا» را در آیه ۲۰۰ سوره آل عمران به معنای مراقبت و پاسداری از مرزها دانسته‌اند و آن را آمادگی و مراقبت همیشگی از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی در مقابل دشمنان تفسیر کرده‌اند.[۱۸] نیز از نگاه قرآن[۱۹] محیط و سرزمین فاسد و نامساعد نمی‌تواند بهانه مناسبی برای نشناختن حقیقت و ایمان‌نیاوردن شود، بلکه باید از آنجا به محیط مساعد و سرزمین ایمان مهاجرت کرد.[۲۰]
پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز اهمیت مرزبانی را خاطرنشان کرده‌اند.[۲۱] پیامبر (ص) یک روز مرزبانی در راه خدا را بهتر از دنیا و آنچه در آن است[۲۲] و برابر با یک ماه عبادت و روزه‌داری شمرده و مرگ در حال حفاظت از مرز را به منزله شهادت در راه خدا دانسته‌است.[۲۳] امام‌سجاد(ع) دعای ویژه‌ای برای مرزداران دارد[۲۴] و امام‌باقر(ع) مرزبانی را وظیفه‌ای همیشگی شمرده و پاداش یاری‌دهنده به مرزبان را بسیار زیاد دانسته‌است.[۲۵] در برخی منابع روایی، باب خاصی با عنوان «المرابطه» به مرزبانی اختصاص یافته[۲۶] یا احکام مرتبط با آن در دیگر باب‌ها بیان شده‌است.[۲۷] در برخی روایات نیز از واژه مرابطه برای نشان‌دادن جایگاه علما برای مرزبانی فکری و عقیدتی در زمینه ارشاد و هدایت مردم استفاده شده‌است؛[۲۸] همان‌گونه که در بسیاری از متون فقهی احکام مخصوص مرزبانی و جایگاه و اهمیت آن بیان شده و آمادگی مسلمانان برای دفاع از مرزهای کشورهای اسلامی، مستحب مؤکد[۲۹] و دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر عموم مسلمانان واجب بیان شده‌است؛[۳۰] چنان‌که امام‌خمینی تأکید کرده‌است اگر مرزها و سرزمین‌های مسلمانان در معرض سلطه دشمنان قرار بگیرد، به طوری که خطری متوجه جامعه اسلامی شود، بر همه مسلمانان واجب است به هر وسیله‌ای اعم از جان و مال از آن دفاع کنند و این دفاع وابسته به اجازه امام معصوم(ع) و نایب خاص و عام آن نیست و بر هر فرد مکلف بدون قید و شرط واجب است.[۳۱]
جایگاه و مسئولیت مرزنشینان
از آنجاکه امروزه سرزمین با مرزها و خطوط میان دو واحد سیاسی تعریف می‌شود و حفظ این خطوط به دست نیروهای مسلح و مرزنشینان، نقش مهمی در استقلال کشور دارد، امام‌خمینی مرزبانی را نه تنها وظیفه نیروهای مسلح، بلکه بر عهده مرزنشینان نیز دانسته‌است. به باور ایشان مرزنشینان در پیروزی و استقلال انقلاب اسلامی نقش مهمی داشتند[۳۲] و همه مردم، مرهون زحمات آنان‌اند و باید از آنان قدردانی شود؛[۳۳] همچنان‌که مرزنشینان و عشایر، همواره سخت‌ترین شرایط اقلیمی و بیشترین کمبودها و محرومیت‌های زندگی را تحمل کرده و دشواری‌ها را بر خود هموار ساخته‌اند؛ ولی نه تنها ابزار دست بیگانگان و افراد خودفروخته قرار نگرفته‌اند، بلکه همه آنان را از میان خود بیرون رانده‌اند.[۳۴] ایشان با قدردانی از مرزنشینان، همت و جدیت آنان را در دفاع از میهن می‌ستود و خود را خدمتگزار آنان می‌دانست.[۳۵]
با توجه به مشکلاتی مانند دسیسه‌های دشمنان خارجی، جدایی‌طلبان داخلی و اشرار و فرصت‌طلبان برای مرزهای ایران، امام‌خمینی برای مرزنشینان وظیفه ویژه‌ای قائل بود و آنان را به انجام این وظیفه فرا می‌خواند.[۳۶] ایشان معتقد بود مرزنشینان وظیفه دارند از کارشکنی افراد فرصت‌طلب در مرزها جلوگیری[۳۷] و از مرزها محافظت کنند و مانع مفسده‌ها باشند[۳۸] ایشان مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های بیگانگان می‌شمرد[۳۹] و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به مسئولیت مرزنشینی خود عمل کنند.[۴۰]
امام‌خمینی مرزنشینان را به بیداری و آگاهی از توطئه‌های دشمنان سفارش می‌کرد[۴۱] و از آنان می‌خواست با حفظ اتحاد خود، مانع تحقق اهداف تجزیه‌طلبانه دشمن شوند،[۴۲] همچون سدی محکم و نفوذناپذیر در برابر دشمنان اسلام بایستند، محیط پاک خود را از نفوذ تبلیغات زهرآگین و مسموم عوامل بیگانه سالم نگه دارند، راه هر گونه توطئه‌ای را بر آنان ببندند[۴۳] و با حمایت همه‌جانبه خود از نیروهای انتظامی کشور، دشمنان و بدخواهان نظام اسلامی را ناامید و سرکوب کنند.[۴۴]
نقش مرزنشینان در دوران دفاع
اختلاف مرزی ایران و عراق سابقه‌ای تاریخی دارد[۴۵] پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به‌وجودآمدن اوضاع جدید، صدام حسین، رئیس رژیم بعثی عراق، برای رسیدن به اهداف جاه‌طلبانه خود، جنگ با ایران را آغاز کرد.[۴۶] به دنبال شروع جنگ، ارتش عراق توانست قسمتی از مناطق مرزی غرب کشور را اشغال کند و در ادامه سعی کرد، دامنه نفوذ خود را توسعه دهد؛ اما برنامه‌های نظامی عراق به دلیل مقاومت‌های دامنه‌دار مردمی در بیشتر نقاط، متوقف و نظامیان متجاوز را زمین‌گیر کرد[۴۷] و چنان‌که اسناد باقی‌مانده از جنگ، بیانگر مقاومت شجاعانه مردم شهرهای مرزی در برابر نیروهای متجاوز عراق است؛[۴۸] ازجمله ارتش عراق پس از تجاوز به خاک ایران، به دلیل مقاومت مردم خرمشهر، به مدت ۳۴ روز در پشت دروازه‌های شهر ماند و سپس آن را به اشغال خود درآورد[۴۹] در طول محاصره آبادان، با وجود شرایط بسیار سخت زندگی، مردم شهر همچنان ایستادگی کردند تا سرانجام محاصره آبادان در پنجم مهر ۱۳۶۰ و در عملیات ثامن‌الائمه(ع) شکسته شد.[۵۰]
(ببینید: شکست حصر آبادان و جنگ تحمیلی)
امام‌خمینی یادآورشده است که در دوران دفاع مقدس، مرزداران و عشایر نقش مهمی در دفاع از میهن خود داشته‌اند.[۵۱] ایشان به‌ویژه بر نقش مرزنشینان جنوب و غرب کشور تأکید می‌کرد؛ کسانی که در برابر ستمکاران و مهاجمان ایستادگی و با تقدیم شهدای زیاد به کشور، شرافت ملت ایران را بیمه کردند.[۵۲] ایشان معتقد بود مردان و زنان عشایرِ مرزنشین با بسیج عشایر و فرستادن کمک‌های مالی و همکاری‌های دیگر، برای رزمندگان پشتوانه محکمی بودند و موجب دلگرمی آنان شدند و نقش مهمی در کشف و خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان داشتند.[۵۳] ایشان به مرزنشینانی که دشمن به آنان هجوم آورده بود، دلگرمی می‌داد و با تبریک پایداری و روحیه عظیم آنان در جنگ، امیدوار بود که ملت ایران با این روحیه عظیم بر همه قدرت‌های فاسد غبله کند.[۵۴]
وظایف نظام اسلامی
امام‌خمینی معتقد بود در نظام اسلامی همه برابر و برادر و در حقوق مشترک‌اند و هیچ تفاوتی میان طایفه‌های مختلف یا شهرهای مختلف وجود ندارد.[۵۵] ایشان انتظار داشت در سایه اسلام و انقلاب اسلامی فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود[۵۶] و توصیه می‌کرد پیش از هر چیز باید در شهرهای مرزی به‌خصوص مناطقی که فساد و تفرقه‌افکنی در آن بیشتر است، امنیت و آرامش برقرار گردد[۵۷] در این راستا، ایشان از ارتش و نیروهای انتظامی می‌خواست به وظایف خود با قاطعیت و جدیت عمل کنند و با برقراری امنیت در مناطق مرزی، اجازه ندهند افراد مفسد و سلاح‌های قاچاق، وارد کشور شوند.[۵۸] ایشان در این زمینه حرف و وعده را کافی نمی‌دانست و به مسئولان توصیه می‌کرد به جای محول‌کردن کارها به دیگران، خود وارد عمل شوند.[۵۹] و از مدارا و آسان‌گیری بپرهیزند.[۶۰]
دربارهٔ رفع محرومیت و تأمین امکانات زندگی مناطق محروم مرزی، امام‌خمینی تأکید می‌کرد این محرومیت‌ها حاصل سیاست و برنامه‌های رژیم پهلوی است و به مردم این مناطق اطمینان می‌داد، دولت جمهوری اسلامی برنامه‌های سازندگی این مناطق را در صدر برنامه‌های خود قرار می‌دهد.[۶۱] ایشان به دولت نیز سفارش می‌کرد بازسازی مناطق دوردست[۶۲] و شهرهای مرزی را در اولویت قرار دهند و امکانات رفاهی را برای آنان فراهم کنند.[۶۳]
امام‌خمینی که همواره بر بازسازی مناطق محروم تأکید می‌کرد،[۶۴] پس از پایان جنگ نیز از مسئولان خواست رسیدگی به وضع مرزنشینان و رفع نابسامانی‌های آنان را در اولویت قرار دهند.[۶۵] چنان‌که یکی از استان‌های مرزی که امام‌خمینی دربارهٔ رفع محرومیت و دفع اشرار آن سفارش بسیاری کرد، استان کردستان بود.[۶۶] این منطقه به علت شرایط و ویژگی‌های خاص فرهنگی ـ اعتقادی، سیاسی ـ اجتماعی و جغرافیایی ـ اقتصادی از مناطق مرزی بحرانی ایران به‌شمار می‌رفت.[۶۷] و پس از پیروزی انقلاب اسلامی جولانگاه مخالفان انقلاب شد که با ایجاد آشوب و وحشت در میان مردم به دنبال سست‌کردن پایه‌های انقلاب نوپای اسلامی بودند[۶۸] و امام‌خمینی بر رفع مشکلات و محرومیت‌های آن منطقه توجه ویژه‌ای داشت.
(ببینید: کردستان)
پانویس
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۰–۶۸۸۱.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۶.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۷/۶۸۸۲.
- ↑ میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، ۱۶۲.
- ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.
- ↑ مینایی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، ۱۲۵.
- ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۴.
- ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۵.
- ↑ تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۲–۱۴.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، پیشگفتار.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹–۱۹۰.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.
- ↑ اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.
- ↑ قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۲.
- ↑ عالم، بنیادهای علم سیاست، ۱۴۱.
- ↑ حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۷۹ و ۳۰۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۳۴ و ۲۷۶؛ مصباح یزدی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، ۸۴.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۵/۲۲۹–۲۳۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۳۰۱.
- ↑ نساء، ۹۷؛ انفال، ۷۴.
- ↑ مطهری، تفسیر نمونه، ۲۳/۵۸۰–۵۸۱ و ۵۸۹.
- ↑ شکوری، فقه سیاسی اسلام، ۲/۱۵۲.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۴/۳۲۶–۳۲۷.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۱/۲۸.
- ↑ صحیفه سجادیه، ۱۲۶.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹–۳۱.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۱۲۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۵/۲۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۲/۵.
- ↑ حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۸۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۴–۱۵.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸–۱۲۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۲۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۰/۵۷ و ۱۴/۱۴۱
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۱۷.
- ↑ جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۱/۱۰–۴۶.
- ↑ جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۷.
- ↑ رزاق‌زاده، ایلام در جنگ، تهران، ۶۴.
- ↑ جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، ۵۹۷–۵۹۸.
- ↑ جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۲.
- ↑ حبیبی، آبادان در جنگ، تهران، ۱۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۹؛ ۱۴/۵ و ۱۶/۲۶۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶–۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷–۲۵۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۷۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۸/۳۷۳ و ۹/۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۹–۳۸۱ و ۴۳۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه ۷/۳۸۱–۳۸۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه۱۳/۴۹–۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۴–۳۸۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۴۹–۱۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۶۳–۱۶۴ و ۴۱۶–۴۱۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۳۹.
- ↑ جلایی‌پور، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸–۱۳۷۰)، ۱۵–۱۹.
- ↑ چمران، کردستان، ۳۰.
منابع
- قرآن کریم.
- ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- اخباری، محمد و محمدحسن نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- تکمیل همایون، ناصر، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- جعفری ولدانی، اصغر، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
- جلایی‌پور، حمید، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸–۱۳۷۰)، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- جوادی‌پور، محمد، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- چمران، مصطفی، کردستان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
- حبیبی، ابوالقاسم، آبادان در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- رزاق‌زاده، امیر، ایلام در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- صحیفه سجادیه، امام‌علی‌بن‌الحسین (ع)، قم، الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸ش.
- قوام، سیدعبدالعلی، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۷۷ش.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- متقی هندی، علاءالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول (ص)، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، قم، مجله حکومت اسلامی، شماره اول، ۱۳۷۵ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و نهم، ۱۳۸۶ش.
- مهاجرانی، درّه میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، تهران، سمت، چاپ دهم، ۱۳۸۲ش.
- مینایی، مهدی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
پیوند به بیرون
- اکرم کربلایی، مرزنشینان، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۲۳۸-۲۴۲.