میرزااحمد آشتیانی: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جعبه اطلاعات عالمان شیعه | عنوان = میرزااحمد آشتیانی | تصویر = میرزا احمد آشتیانی.jpg | توضیح تصویر = | اندازه تصویر = | سرشناسی = | نام کامل =میرزااحمد آشتیانی | لقب = | نسب = | تاریخ تولد = 1300ق/ 1261ش | زادگاه = تهران | تاریخ وفات =1354ش/ 1395ق | شهر وفات = تهران...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
| لقب = | | لقب = | ||
| نسب = | | نسب = | ||
| تاریخ تولد = | | تاریخ تولد = ۱۳۰۰ق/ ۱۲۶۱ش | ||
| زادگاه = [[تهران]] | | زادگاه = [[تهران]] | ||
| تاریخ وفات = | | تاریخ وفات =۱۳۵۴ش/ ۱۳۹۵ق | ||
| شهر وفات = تهران | | شهر وفات = تهران | ||
| تاریخ شهادت = | | تاریخ شهادت = | ||
| خط ۳۶: | خط ۳۶: | ||
==معرفی اجمالی== | ==معرفی اجمالی== | ||
میرزااحمد آشتیانی در سال | میرزااحمد آشتیانی در سال ۱۳۰۰ق/ ۱۲۶۱ش در [[تهران]] متولد شد.<ref>استادی، چهل مقاله، ۶۰۴.</ref> وی چهارمین فرزند و کوچک‌ترین پسر [[میرزامحمدحسن آشتیانی]] است.<ref>۱۲۴۸-۱۳۱۹ق/ ۱۲۱۱- ۱۲۸۰ش.</ref> میرزامحمدحسن از علمای بنام تهران و از شاگردان [[شیخ‌مرتضی انصاری]] بود و تبحّر و احاطه فوق‌العاده‌ای به علم اصول داشت و شرح او بر کتاب [[فرائد الاصول]] شیخ انصاری با نام [[بحر الفوائد]] گواه این مطلب است.<ref>آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۳/۴۴.</ref> او همچنین در [[عصر قاجار]]، در مبارزه با استبداد و [[نهضت تحریم تنباکو]] علیه سلطه [[انگلستان]] نقش مؤثّری داشت.<ref>استادی، مقدمه بیست رساله، ۱۲ - ۱۳.</ref> امام‌خمینی ضمن ستایش از قیام علما در نهضت تنباکو، از [[میرزامحمدحسن آشتیانی]] به عنوان راس علمای ایران در تهران یاد کرده که نهضت و فتوای [[میرزای شیرازی]] را پیگیری کردند و دولت ساقط‌شده ایران را زنده کردند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۴۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|نهضت تحریم تنباکو}} | ||
==دوران تحصیل و تدریس== | ==دوران تحصیل و تدریس== | ||
میرزااحمد آشتیانی پس از فراگرفتن مقدمات [[علوم اسلامی]]، دوره میانی [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] را نزد پدرش فرا گرفت و پس از درگذشت پدرش در سال | میرزااحمد آشتیانی پس از فراگرفتن مقدمات [[علوم اسلامی]]، دوره میانی [[فقه]] و [[اصول فقه|اصول]] را نزد پدرش فرا گرفت و پس از درگذشت پدرش در سال ۱۳۱۹ق/ ۱۲۸۰ش درس‌های خود را نزد [[میرزاهاشم گیلانی]]، [[میرزاحسن کرمانشاهی]]، [[محمدرضا نوری]]، [[سیدمحمد یزدی]]، [[مسیح طالقانی]] و [[عبدالکریم لاهیجی]] در مدرسه خان مروی تهران ادامه داد.<ref>سلیمانی آشتیانی، جلال حکمت، ۵۳/۱۲۱- ۱۲۲؛ پرتوی مقدم، احمد آشتیانی، ۱/۱۶۹.</ref> وی [[فلسفه]] را از میرزاحسن کرمانشاهی و [[آقامیرشهاب نیریزی]] و [[عرفان نظری]] را از [[میرزاهاشم اشکوری]]<ref>صدوقی سها، تاریخ حکما و عرفا متاخرین صدرالمتالهین، ۶۶.</ref> و بخشی از طب و نجوم را از [[میرزاعلی‌اکبر ناظم‌الاطبا]] و [[عبدالغفار نجم‌الدوله]]<ref>پرتوی مقدم، احمد آشتیانی، ۱/۱۶۹.</ref> آموخت. | ||
آشتیانی در سال | |||
آشتیانی در سال | آشتیانی در سال ۱۳۴۰ق/ ۱۳۰۰ش، در چهل‌سالگی به منظور تکمیل آموخته‌های فقهی خود به [[عراق]] رفت و در [[حوزه نجف]] با شرکت در درس‌های [[میرزامحمدحسین نایینی]]، [[آقاضیاءالدین عراقی]] و [[سیدابوالحسن اصفهانی]] به فراگیری علوم اسلامی پرداخت و از آنان و در ادامه در [[قم]] از [[عبدالکریم حائری یزدی]] و [[سیدحسین بروجردی]]، [[اجازه اجتهاد]] و [[اجازه نقل حدیث]] دریافت کرد.<ref>پرتوی مقدم، احمد آشتیانی، ۱/۱۶۹.</ref> وی در هنگام حضور در نجف در کنار تحصیل، تدریس هم می‌کرد و شماری از فضلای درجه اول آن روزگار نجف که برخی از آنان مانند [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] مجتهد مسلم بودند، در درس اسفار او شرکت می‌کردند.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۴/۵۳۹.</ref> | ||
آشتیانی در سال ۱۳۵۰ق/ ۱۳۱۰ش به تهران بازگشت و مدیریت [[مدرسه خان مروی]]<ref>بزرگ‌ترین حوزه علمیه در تهران.</ref> را بر عهده گرفت و تا زمان درگذشت در سال ۱۳۹۵ق/ ۱۳۵۴ش همچنان متصدی مدرسه بود.<ref>استادی، چهل مقاله، ۶۱۱؛ اطلاعات، روزنامه، ۵/۴/۱۳۵۴ش، ۱ و ۴؛ شریف رازی، اختران فروزان، ۱۸۰.</ref> وی که استادی مسلم و ماهر در فلسفه و [[عرفان]] بود، در تهران به تدریس فقه و اصول و فلسفه پرداخت.<ref>آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۹۳؛ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۴/۵۳۹.</ref> وی همچنین استاد اخلاق و ضرب‌المثل [[تقوا]] و پارسایی بود و شاگردان زیادی تربیت کرد که فرزندش [[میرزامحمدباقر آشتیانی]]، [[سیدعباس طباطبایی]] (داماد او)، [[سیدجلال‌الدین آشتیانی]] و نیز [[حسن حسن‌زاده آملی]] ازجمله برجسته‌ترین شاگردان او به شمار می‌روند.<ref>استادی، گروهی از دانشمندان شیعه، ۲۸۵- ۲۸۶ و ۲۹۵؛ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۴/۵۳۹.</ref> وی همچنین در فنون ریاضی فردی پیشتاز و در طب قدیم استاد یگانه زمان خود بود و به‌خوبی از عهده تدریس کتاب [[قانون ابن‌سینا]] و دیگر کتاب‌های طبی قدیم بر می‌آمد.<ref>آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۹۳.</ref> در هنر خوشنویسی نیز مهارت داشت و با تخلص «واله» شعر نیز می‌سرود و به نگارش کتاب و کارهای تبلیغی نیز می‌پرداخت<ref>پرتوی مقدم، احمد آشتیانی، ۱/۱۶۹.</ref>؛ چنان‌که در همین راستا مجمعی را با عنوان «تدریس اصول عقاید» برای عموم طبقات علاقه‌مند تشکیل داد.<ref>استادی، مقدمه بیست رساله، ۱۸- ۱۹.</ref> | |||
==فعالیت‌های سیاسی - اجتماعی== | ==فعالیت‌های سیاسی - اجتماعی== | ||
آشتیانی به دخالت مستقیم در امور سیاسی تمایلی نداشت؛ ولی گاهی در برابر پاره‌ای از حوادث سیاسی و دینی، واکنش ملایمی از خود نشان می‌داد. وی نامه‌ای را که در [[دی]] | آشتیانی به دخالت مستقیم در امور سیاسی تمایلی نداشت؛ ولی گاهی در برابر پاره‌ای از حوادث سیاسی و دینی، واکنش ملایمی از خود نشان می‌داد. وی نامه‌ای را که در [[دی]] ۱۳۰۰ گروهی از روحانیان در اعتراض به قانون صدی‌دوازده برای گرفتن مالیات از املاک وقف، به رئیس وقت [[مجلس شورای ملی]] نوشته بودند امضا کرد.<ref>حائری، اسناد روحانیت و مجلس، ۲/۷۲- ۷۷.</ref> امام‌خمینی در پایان [[اسفند]] ۱۳۴۱ در نامه‌ای خطاب به [[محمدتقی فلسفی]]، از وی، میرزااحمد آشتیانی و [[محمدتقی آملی]] از علمای تهران درخواست کرد در اعلامیه‌ای، صدمات استبداد پهلوی بر [[اسلام]] را افشا و اعمال فریبنده دولت را محکوم کنند. محتوای اعلامیه پیشنهادی از سوی [[امام‌خمینی]]، اعلام عزای عمومی نوروز ۱۳۴۲ به دلیل صدماتی بود که در سال ۱۳۴۱ [[رژیم پهلوی]] به اسلام وارد کرده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۵.</ref> | ||
از سوی دیگر، در سال | |||
پس از تبعید امام‌خمینی به ترکیه، برخی از مبارزان برای سفر به ترکیه و دیدار با ایشان در خانه آشتیانی گرد آمدند<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، | از سوی دیگر، در سال ۱۳۴۲ به دنبال سخنان [[حسن پاکروان]] رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) علیه امام‌خمینی و [[سیدحسن قمی]] و ادعای توافق و همراهی علما با دولت، میرزااحمد آشتیانی و محمدتقی آملی در اطلاعیه‌ای در تکذیب این ادعا، اتحاد تمام علمای اسلام در قم، نجف، [[مشهد]] و دیگر شهرها را در دفاع از اسلام متذکر شدند و اندکی پس از قیام پانزده خرداد سال ۱۳۴۲ با انتشار اعلامیه‌ای به طور تلویحی از امام‌خمینی و سیدحسن قمی حمایت کردند و نسبت به بازداشت علما هشدار دادند و درباره تعرّض ماموران رژیم پهلوی به مردم و جرح و قتل آنان ابراز تاسف و تالم کردند. <ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴ -۳/۳۹۹؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۷۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|پانزده خرداد}} پس از تبعید امام‌خمینی به ترکیه در آبان ۱۳۴۳ آشتیانی در خانه خود با حضور [[سیداحمد خوانساری]]، [[محمدرضا تنکابنی]] و محمدتقی آملی با حسین قدس نخعی وزیر وقت دربار پهلوی دیدار کرد و خواسته علما را درباره آزادی امام‌خمینی به وی یادآور شد. <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۲۴- ۱۲۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تبعید امام‌خمینی}} | ||
پس از تبعید امام‌خمینی به ترکیه، برخی از مبارزان برای سفر به ترکیه و دیدار با ایشان در خانه آشتیانی گرد آمدند<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۲۴.</ref> و وی در نامه‌ای به مرجع تقلید وقت، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، به تشریح تلاش‌های خود و گروهی از علما برای بازگرداندن امام‌خمینی به ایران از طریق وزیر دربار پرداخت<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۲۴.</ref>؛ همچنین [[سیدمحسن حکیم]] از مراجع تقلید نجف نیز تلگرامی در باره اعتراض به رفتارهای رژیم مخابره کرد که نشان‌دهنده موقعیت سیاسی ـ اجتماعی او بود.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۶-۵/۱۱۶.</ref> | |||
علمای نجف و قم به مناسبت‌های مختلف سیاسی مانند نهضت پانزده خرداد ۱۳۴۲، {{ببینید|متن=ببینید|پانزده خرداد}} تبعید امام‌خمینی، شهادت سیدمحمدرضا سعیدی{{ببینید|متن=ببینید|سیدمحمدرضا سعیدی}} در سال ۱۳۴۹ در زندان و حمله ماموران رژیم پهلوی به [[مدرسه فیضیه]] در سال ۱۳۵۴{{ببینید|متن=ببینید|هفده خرداد}} بارها با فرستادن نامه، از آشتیانی خواسته بودند که به رفتارهای رژیم اعتراض کند؛ ولی پاسخ وی محتاطانه بود.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۱۴۲، ۳۲۱، ۳۳۸ و ۳۹۳.</ref> | |||
پس از تبعید امام‌خمینی و محدودیت‌هایی که ساواک در پرداخت [[شهریه]] ایشان پدید آورد،{{ببینید|متن=ببینید|شهریه امام‌خمینی}} میرزااحمد آشتیانی که روحانی و عالم درجه یک تهران و از موقعیت برجسته‌ای برخوردار بود، مسئولیت پرداخت شهریه ایشان را بر عهده گرفت که این اقدام وی در آن زمان نقش مهمی در تقویت نهضت اسلامی داشت و به همین دلیل بسیاری از اسناد، پیگیری جدی ساواک در این موضوع را نشان می‌دهد.<ref>مؤسسه تنظیم، ۱۴/۵۱۲ و ۱۵/۴۳، ۶۱۱؛ ۱۸/۵۲۶ - ۵۳۵، ۵۳۷ - ۵۳۹، ۵۴۱ - ۵۴۳.</ref> | |||
امام‌خمینی با توجه به اینکه آشتیانی فیلسوف و فقیهی معروف و تقریباً بیست سال از ایشان بزرگ‌تر بود، نامه‌ای بسیار محترمانه به وی نوشت و به ایشان اجازه گرفتن و پرداخت شهریه داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۹۲، پاورقی.</ref> به گفته [[سیداحمد خمینی]] این موضوع در تهران بازتاب بسیار گسترده‌ای داشت. مخالفان امام‌خمینی این وکالت را دون شان آشتیانی شمردند و تبلیغات منفی کردند؛ اما آشتیانی به این تحریکات و تبلیغات منفی که تا پایان عمر وی ادامه یافت، توجه نمی‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۹۲، ۲/۱۹۲، پاورقی و ۳۳۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|شهریه امام‌خمینی}} | |||
امام‌خمینی با توجه به اینکه وضعیت جسمی آشتیانی خوب نبود، با مشورت با وکیل تام‌الاختیار خود [[سیدمحمدصادق لواسانی]]، میرزامحمدباقر فرزند آشتیانی هم که تقریباً همسن امام‌خمینی بود، وکالت داد تا در صورت حادثه برای آشتیانی، فرزندش کار پدر را در دادن [[شهریه امام‌خمینی]] ادامه دهد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۹۲.</ref>؛ از این‌رو شهریه امام‌خمینی که به نام آشتیانی داده می‌شد و ساواک هم از آن اطلاع داشت، قطع نشد و پس از درگذشت آشتیانی به دست میرزامحمدباقر آشتیانی پرداخت می‌شد.<ref>همان؛ مؤسسه تنظیم، ۱۶/۵۰ - ۵۱؛ ۱۷/۴۲۷-۴۲۸؛ ۱۸/۵۳ و ۱۹/۱۱۷ - ۱۱۸، ۱۴۴-۱۴۸.</ref> | |||
امام‌خمینی با توجه به اینکه وضعیت جسمی آشتیانی خوب نبود، با مشورت با وکیل تام‌الاختیار خود [[سیدمحمدصادق لواسانی]]، میرزامحمدباقر فرزند آشتیانی هم که تقریباً همسن امام‌خمینی بود، وکالت داد تا در صورت حادثه برای آشتیانی، فرزندش کار پدر را در دادن [[شهریه امام‌خمینی]] ادامه دهد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، | |||
امام‌خمینی پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]]، در سال | امام‌خمینی پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]]، در سال ۱۳۵۸ به میرزامحمدباقر اجازه در [[امور حسبیه]] داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۶۸.</ref> و در ۱۶ [[شهریور]] ۱۳۶۳ در پیام تسلیتی درگذشت وی را به [[حوزه‌های علمیه]]، علما و نیز خاندان وی تسلیت گفت و با ستایش از خاندان آشتیانی، خاطرنشان کرد وی را از جوانی می‌شناخته و آنچه در وی یافته تقوا، صفای باطن، اخلاق کریمانه و اشتغال به علم و عمل بوده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۵۳.</ref> | ||
==وفات== | ==وفات== | ||
میرزا احمد آشتیانی در سوم تیر سال | میرزا احمد آشتیانی در سوم تیر سال ۱۳۵۴ش/ ۱۳۹۵ق، در ۹۳سالگی از دنیا رفت و در [[حرم عبدالعظیم حسنی|صحن عبدالعظیم حسنی]] در [[شهر ری]] به خاک سپرده شد.<ref>استادی، چهل مقاله، ۶۱۱؛ اطلاعات، روزنامه، ۵/۴/۱۳۵۴ش، ۱ و ۴؛ شریف رازی، اختران فروزان، ۱۸۲.</ref> وی از ازدواج با دختر [[میرزاآقاخان نوری]] صاحب دو پسر و چهار دختر شد. پسران او [[میرزامحمدصادق آشتیانی|میرزامحمدصادق]] و [[میرزامحمدباقر آشتیانی|میرزامحمدباقر]] مانند پدر در لباس روحانیت بودند و میرزااحمد آشتیانی در پایان عمر خود کارها را به پسرش محمدباقر رجوع می‌داد یا با مشورت او به انجام می‌رسانید. نویسنده معروف [[سعید نفیسی]] فرزند [[میرزاعلی‌‌اکبرخان ناظم‌الاطبّا کرمانی]] (نویسنده فرهنگ نفیسی)، [[میرزاابوالحسن طباطبایی]] نواده [[سیدمحمد طباطبایی]] مجتهد معروف مشروطیت، [[سیدعباس طباطبایی]] فرزند [[سیدمحمد طباطبایی فشارکی]] و [[سیدمحمدرضا غفوری]] داماد‌های آشتیانی هستند.<ref>استادی، مقدمه بیست رساله، ۲۵-۲۶.</ref> | ||
==آثار علمی== | ==آثار علمی== | ||
از میرزااحمد آشتیانی، | از میرزااحمد آشتیانی، ۶۲ عنوان کتاب، رساله و حاشیه در موضوعات گوناگون اخلاقی، فقهی، فلسفی، عرفانی و کلامی، ادب، نجوم و ریاضیات باقی مانده است که حدود نیمی از آنها به چاپ رسیده است. رساله‌ها و کتاب‌های نامه رهبران، لوامع الحقائق فی اصول العقاید، طرائف الحکم، مقالات احمدیه، مناسک حج و تذکرة الغافلین و نیز قصیده‌هایی در میلاد [[پیغمبر اکرم(ص)]] و میلاد [[حضرت مهدی(ع)]] از مهم‌ترین آثار چاپ‌شده وی به شمار می‌روند؛ همچنین دو مجموعه از آثار وی که تعدادی از آنها پیش از این نیز چاپ شده است، با عنوان چهارده رساله فارسی و یکصد و بیست حدیث و چهار رساله فلسفی و عرفانی به کوشش رضا استادی به چاپ رسیده است.<ref>استادی، گروهی از دانشمندان، ۲۸۷-۲۸۹؛ استادی، چهل مقاله، ۶۰۹-۶۱۱؛ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۴/۳۶۵-۳۶۶.</ref> | ||
==پانویس == | ==پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
* آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، | * آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش. | ||
* آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، | * آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق. | ||
* استادی، رضا، چهل مقاله: کتابنامه ـ کتابشناسی ـ شرح حال، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، | * استادی، رضا، چهل مقاله: کتابنامه ـ کتابشناسی ـ شرح حال، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۱ش. | ||
* استادی، رضا، گروهی از دانشمندان شیعه، قم، رضا استادی، چاپ اول، | * استادی، رضا، گروهی از دانشمندان شیعه، قم، رضا استادی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. | ||
* استادی، رضا، مقدمه کتاب بیست رساله میرزااحمد آشتیانی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، | * استادی، رضا، مقدمه کتاب بیست رساله میرزااحمد آشتیانی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش. | ||
* اطلاعات، روزنامه، | * اطلاعات، روزنامه، ۵/۴/۱۳۵۴ش. | ||
* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، | * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | ||
* پرتوی مقدم، عباس، احمد آشتیانی، چاپ‌شده در فرهنگ نام‌آوران معاصر ایران، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، | * پرتوی مقدم، عباس، احمد آشتیانی، چاپ‌شده در فرهنگ نام‌آوران معاصر ایران، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. | ||
* حائری، عبدالحسین، اسناد روحانیت و مجلس، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، | * حائری، عبدالحسین، اسناد روحانیت و مجلس، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | ||
* دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، | * دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش. | ||
* سلیمانی آشتیانی، مهدی، جلال حکمت، مجله حضور، شماره | * سلیمانی آشتیانی، مهدی، جلال حکمت، مجله حضور، شماره ۵۳، ۱۳۸۴ش. | ||
* شریف رازی، محمد، اختران فروزان ری و تهران، قم، مکتبة الزهرا (سلام‌الله‌علیها)، بی‌تا. | * شریف رازی، محمد، اختران فروزان ری و تهران، قم، مکتبة الزهرا (سلام‌الله‌علیها)، بی‌تا. | ||
* شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تصحیح سیدهدایت‌الله مسترحمی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، | * شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تصحیح سیدهدایت‌الله مسترحمی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش. | ||
* صدوقی‌سها، منوچهر، تاریخ حکما و عرفا متاخرین صدرالمتالهین، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، | * صدوقی‌سها، منوچهر، تاریخ حکما و عرفا متاخرین صدرالمتالهین، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۵۹ش. | ||
* مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، | * مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. | ||
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دهم، | * مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش. | ||
* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، | * مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||
غلامرضا گلی زواره، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، | غلامرضا گلی زواره، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱، ص... | ||
[[رده: مقاله‌های آماده ارزیابی]] | [[رده: مقاله‌های آماده ارزیابی]] | ||
[[رده: مقاله‌های بدون لینک دانشنامه]] | [[رده: مقاله‌های بدون لینک دانشنامه]] | ||
نسخهٔ ۲۳ آذر ۱۴۰۱، ساعت ۱۳:۳۰
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | میرزااحمد آشتیانی |
| تاریخ تولد | ۱۳۰۰ق/ ۱۲۶۱ش |
| زادگاه | تهران |
| تاریخ وفات | ۱۳۵۴ش/ ۱۳۹۵ق |
| محل دفن | صحن عبدالعظیم حسنی |
| شهر وفات | تهران |
| خویشاوندان سرشناس | میرزامحمدحسن آشتیانی |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | میرزاهاشم گیلانی، میرزاحسن کرمانشاهی، محمدرضا نوری، سیدمحمد یزدی، مسیح طالقانی، عبدالکریم لاهیجی، آقامیرشهاب نیریزی، میرزاهاشم اشکوری، میرزامحمدحسین نایینی، آقاضیاءالدین عراقی و سیدابوالحسن اصفهانی، عبدالکریم حائری یزدی و سیدحسین بروجردی |
| شاگردان | میرزامحمدباقر آشتیانی، سیدعباس طباطبایی، سیدجلال‌الدین آشتیانی و حسن حسن‌زاده آملی |
| محل تحصیل | تهران، نجف، قم |
| اجازه روایت از | عبدالکریم حائری یزدی و سیدحسین بروجردی |
| اجازه اجتهاد از | عبدالکریم حائری یزدی و سیدحسین بروجردی |
| تألیفات | رساله قول ثابت، نامه رهبران، مقالات احمدیه، طرائف الحکم، لوامع الحقایق فی اصول العقاید |
| سایر | مدرس علوم معقول و منقول، متصدی مدرسه علمیه مروی، آشنایی با پزشکی قدیم، ریاضیات و خوشنویسی |
میرزااحمد آشتیانی، فقیه، اصولی، فیلسوف، حکیم و وکیل تام‌الاختیار امام‌خمینی.
معرفی اجمالی
میرزااحمد آشتیانی در سال ۱۳۰۰ق/ ۱۲۶۱ش در تهران متولد شد.[۱] وی چهارمین فرزند و کوچک‌ترین پسر میرزامحمدحسن آشتیانی است.[۲] میرزامحمدحسن از علمای بنام تهران و از شاگردان شیخ‌مرتضی انصاری بود و تبحّر و احاطه فوق‌العاده‌ای به علم اصول داشت و شرح او بر کتاب فرائد الاصول شیخ انصاری با نام بحر الفوائد گواه این مطلب است.[۳] او همچنین در عصر قاجار، در مبارزه با استبداد و نهضت تحریم تنباکو علیه سلطه انگلستان نقش مؤثّری داشت.[۴] امام‌خمینی ضمن ستایش از قیام علما در نهضت تنباکو، از میرزامحمدحسن آشتیانی به عنوان راس علمای ایران در تهران یاد کرده که نهضت و فتوای میرزای شیرازی را پیگیری کردند و دولت ساقط‌شده ایران را زنده کردند. [۵] (ببینید: نهضت تحریم تنباکو)
دوران تحصیل و تدریس
میرزااحمد آشتیانی پس از فراگرفتن مقدمات علوم اسلامی، دوره میانی فقه و اصول را نزد پدرش فرا گرفت و پس از درگذشت پدرش در سال ۱۳۱۹ق/ ۱۲۸۰ش درس‌های خود را نزد میرزاهاشم گیلانی، میرزاحسن کرمانشاهی، محمدرضا نوری، سیدمحمد یزدی، مسیح طالقانی و عبدالکریم لاهیجی در مدرسه خان مروی تهران ادامه داد.[۶] وی فلسفه را از میرزاحسن کرمانشاهی و آقامیرشهاب نیریزی و عرفان نظری را از میرزاهاشم اشکوری[۷] و بخشی از طب و نجوم را از میرزاعلی‌اکبر ناظم‌الاطبا و عبدالغفار نجم‌الدوله[۸] آموخت.
آشتیانی در سال ۱۳۴۰ق/ ۱۳۰۰ش، در چهل‌سالگی به منظور تکمیل آموخته‌های فقهی خود به عراق رفت و در حوزه نجف با شرکت در درس‌های میرزامحمدحسین نایینی، آقاضیاءالدین عراقی و سیدابوالحسن اصفهانی به فراگیری علوم اسلامی پرداخت و از آنان و در ادامه در قم از عبدالکریم حائری یزدی و سیدحسین بروجردی، اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث دریافت کرد.[۹] وی در هنگام حضور در نجف در کنار تحصیل، تدریس هم می‌کرد و شماری از فضلای درجه اول آن روزگار نجف که برخی از آنان مانند سیدمحمدحسین طباطبایی مجتهد مسلم بودند، در درس اسفار او شرکت می‌کردند.[۱۰]
آشتیانی در سال ۱۳۵۰ق/ ۱۳۱۰ش به تهران بازگشت و مدیریت مدرسه خان مروی[۱۱] را بر عهده گرفت و تا زمان درگذشت در سال ۱۳۹۵ق/ ۱۳۵۴ش همچنان متصدی مدرسه بود.[۱۲] وی که استادی مسلم و ماهر در فلسفه و عرفان بود، در تهران به تدریس فقه و اصول و فلسفه پرداخت.[۱۳] وی همچنین استاد اخلاق و ضرب‌المثل تقوا و پارسایی بود و شاگردان زیادی تربیت کرد که فرزندش میرزامحمدباقر آشتیانی، سیدعباس طباطبایی (داماد او)، سیدجلال‌الدین آشتیانی و نیز حسن حسن‌زاده آملی ازجمله برجسته‌ترین شاگردان او به شمار می‌روند.[۱۴] وی همچنین در فنون ریاضی فردی پیشتاز و در طب قدیم استاد یگانه زمان خود بود و به‌خوبی از عهده تدریس کتاب قانون ابن‌سینا و دیگر کتاب‌های طبی قدیم بر می‌آمد.[۱۵] در هنر خوشنویسی نیز مهارت داشت و با تخلص «واله» شعر نیز می‌سرود و به نگارش کتاب و کارهای تبلیغی نیز می‌پرداخت[۱۶]؛ چنان‌که در همین راستا مجمعی را با عنوان «تدریس اصول عقاید» برای عموم طبقات علاقه‌مند تشکیل داد.[۱۷]
فعالیت‌های سیاسی - اجتماعی
آشتیانی به دخالت مستقیم در امور سیاسی تمایلی نداشت؛ ولی گاهی در برابر پاره‌ای از حوادث سیاسی و دینی، واکنش ملایمی از خود نشان می‌داد. وی نامه‌ای را که در دی ۱۳۰۰ گروهی از روحانیان در اعتراض به قانون صدی‌دوازده برای گرفتن مالیات از املاک وقف، به رئیس وقت مجلس شورای ملی نوشته بودند امضا کرد.[۱۸] امام‌خمینی در پایان اسفند ۱۳۴۱ در نامه‌ای خطاب به محمدتقی فلسفی، از وی، میرزااحمد آشتیانی و محمدتقی آملی از علمای تهران درخواست کرد در اعلامیه‌ای، صدمات استبداد پهلوی بر اسلام را افشا و اعمال فریبنده دولت را محکوم کنند. محتوای اعلامیه پیشنهادی از سوی امام‌خمینی، اعلام عزای عمومی نوروز ۱۳۴۲ به دلیل صدماتی بود که در سال ۱۳۴۱ رژیم پهلوی به اسلام وارد کرده بود.[۱۹]
از سوی دیگر، در سال ۱۳۴۲ به دنبال سخنان حسن پاکروان رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) علیه امام‌خمینی و سیدحسن قمی و ادعای توافق و همراهی علما با دولت، میرزااحمد آشتیانی و محمدتقی آملی در اطلاعیه‌ای در تکذیب این ادعا، اتحاد تمام علمای اسلام در قم، نجف، مشهد و دیگر شهرها را در دفاع از اسلام متذکر شدند و اندکی پس از قیام پانزده خرداد سال ۱۳۴۲ با انتشار اعلامیه‌ای به طور تلویحی از امام‌خمینی و سیدحسن قمی حمایت کردند و نسبت به بازداشت علما هشدار دادند و درباره تعرّض ماموران رژیم پهلوی به مردم و جرح و قتل آنان ابراز تاسف و تالم کردند. [۲۰] (ببینید: پانزده خرداد) پس از تبعید امام‌خمینی به ترکیه در آبان ۱۳۴۳ آشتیانی در خانه خود با حضور سیداحمد خوانساری، محمدرضا تنکابنی و محمدتقی آملی با حسین قدس نخعی وزیر وقت دربار پهلوی دیدار کرد و خواسته علما را درباره آزادی امام‌خمینی به وی یادآور شد. [۲۱] (ببینید: تبعید امام‌خمینی)
پس از تبعید امام‌خمینی به ترکیه، برخی از مبارزان برای سفر به ترکیه و دیدار با ایشان در خانه آشتیانی گرد آمدند[۲۲] و وی در نامه‌ای به مرجع تقلید وقت، سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، به تشریح تلاش‌های خود و گروهی از علما برای بازگرداندن امام‌خمینی به ایران از طریق وزیر دربار پرداخت[۲۳]؛ همچنین سیدمحسن حکیم از مراجع تقلید نجف نیز تلگرامی در باره اعتراض به رفتارهای رژیم مخابره کرد که نشان‌دهنده موقعیت سیاسی ـ اجتماعی او بود.[۲۴]
علمای نجف و قم به مناسبت‌های مختلف سیاسی مانند نهضت پانزده خرداد ۱۳۴۲، (ببینید: پانزده خرداد) تبعید امام‌خمینی، شهادت سیدمحمدرضا سعیدی (ببینید: سیدمحمدرضا سعیدی) در سال ۱۳۴۹ در زندان و حمله ماموران رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه در سال ۱۳۵۴ (ببینید: هفده خرداد) بارها با فرستادن نامه، از آشتیانی خواسته بودند که به رفتارهای رژیم اعتراض کند؛ ولی پاسخ وی محتاطانه بود.[۲۵] پس از تبعید امام‌خمینی و محدودیت‌هایی که ساواک در پرداخت شهریه ایشان پدید آورد، (ببینید: شهریه امام‌خمینی) میرزااحمد آشتیانی که روحانی و عالم درجه یک تهران و از موقعیت برجسته‌ای برخوردار بود، مسئولیت پرداخت شهریه ایشان را بر عهده گرفت که این اقدام وی در آن زمان نقش مهمی در تقویت نهضت اسلامی داشت و به همین دلیل بسیاری از اسناد، پیگیری جدی ساواک در این موضوع را نشان می‌دهد.[۲۶]
امام‌خمینی با توجه به اینکه آشتیانی فیلسوف و فقیهی معروف و تقریباً بیست سال از ایشان بزرگ‌تر بود، نامه‌ای بسیار محترمانه به وی نوشت و به ایشان اجازه گرفتن و پرداخت شهریه داد.[۲۷] به گفته سیداحمد خمینی این موضوع در تهران بازتاب بسیار گسترده‌ای داشت. مخالفان امام‌خمینی این وکالت را دون شان آشتیانی شمردند و تبلیغات منفی کردند؛ اما آشتیانی به این تحریکات و تبلیغات منفی که تا پایان عمر وی ادامه یافت، توجه نمی‌کرد.[۲۸] (ببینید: شهریه امام‌خمینی)
امام‌خمینی با توجه به اینکه وضعیت جسمی آشتیانی خوب نبود، با مشورت با وکیل تام‌الاختیار خود سیدمحمدصادق لواسانی، میرزامحمدباقر فرزند آشتیانی هم که تقریباً همسن امام‌خمینی بود، وکالت داد تا در صورت حادثه برای آشتیانی، فرزندش کار پدر را در دادن شهریه امام‌خمینی ادامه دهد[۲۹]؛ از این‌رو شهریه امام‌خمینی که به نام آشتیانی داده می‌شد و ساواک هم از آن اطلاع داشت، قطع نشد و پس از درگذشت آشتیانی به دست میرزامحمدباقر آشتیانی پرداخت می‌شد.[۳۰]
امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در سال ۱۳۵۸ به میرزامحمدباقر اجازه در امور حسبیه داد[۳۱] و در ۱۶ شهریور ۱۳۶۳ در پیام تسلیتی درگذشت وی را به حوزه‌های علمیه، علما و نیز خاندان وی تسلیت گفت و با ستایش از خاندان آشتیانی، خاطرنشان کرد وی را از جوانی می‌شناخته و آنچه در وی یافته تقوا، صفای باطن، اخلاق کریمانه و اشتغال به علم و عمل بوده است.[۳۲]
وفات
میرزا احمد آشتیانی در سوم تیر سال ۱۳۵۴ش/ ۱۳۹۵ق، در ۹۳سالگی از دنیا رفت و در صحن عبدالعظیم حسنی در شهر ری به خاک سپرده شد.[۳۳] وی از ازدواج با دختر میرزاآقاخان نوری صاحب دو پسر و چهار دختر شد. پسران او میرزامحمدصادق و میرزامحمدباقر مانند پدر در لباس روحانیت بودند و میرزااحمد آشتیانی در پایان عمر خود کارها را به پسرش محمدباقر رجوع می‌داد یا با مشورت او به انجام می‌رسانید. نویسنده معروف سعید نفیسی فرزند میرزاعلی‌‌اکبرخان ناظم‌الاطبّا کرمانی (نویسنده فرهنگ نفیسی)، میرزاابوالحسن طباطبایی نواده سیدمحمد طباطبایی مجتهد معروف مشروطیت، سیدعباس طباطبایی فرزند سیدمحمد طباطبایی فشارکی و سیدمحمدرضا غفوری داماد‌های آشتیانی هستند.[۳۴]
آثار علمی
از میرزااحمد آشتیانی، ۶۲ عنوان کتاب، رساله و حاشیه در موضوعات گوناگون اخلاقی، فقهی، فلسفی، عرفانی و کلامی، ادب، نجوم و ریاضیات باقی مانده است که حدود نیمی از آنها به چاپ رسیده است. رساله‌ها و کتاب‌های نامه رهبران، لوامع الحقائق فی اصول العقاید، طرائف الحکم، مقالات احمدیه، مناسک حج و تذکرة الغافلین و نیز قصیده‌هایی در میلاد پیغمبر اکرم(ص) و میلاد حضرت مهدی(ع) از مهم‌ترین آثار چاپ‌شده وی به شمار می‌روند؛ همچنین دو مجموعه از آثار وی که تعدادی از آنها پیش از این نیز چاپ شده است، با عنوان چهارده رساله فارسی و یکصد و بیست حدیث و چهار رساله فلسفی و عرفانی به کوشش رضا استادی به چاپ رسیده است.[۳۵]
پانویس
- ↑ استادی، چهل مقاله، ۶۰۴.
- ↑ ۱۲۴۸-۱۳۱۹ق/ ۱۲۱۱- ۱۲۸۰ش.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۳/۴۴.
- ↑ استادی، مقدمه بیست رساله، ۱۲ - ۱۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۴۱.
- ↑ سلیمانی آشتیانی، جلال حکمت، ۵۳/۱۲۱- ۱۲۲؛ پرتوی مقدم، احمد آشتیانی، ۱/۱۶۹.
- ↑ صدوقی سها، تاریخ حکما و عرفا متاخرین صدرالمتالهین، ۶۶.
- ↑ پرتوی مقدم، احمد آشتیانی، ۱/۱۶۹.
- ↑ پرتوی مقدم، احمد آشتیانی، ۱/۱۶۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۴/۵۳۹.
- ↑ بزرگ‌ترین حوزه علمیه در تهران.
- ↑ استادی، چهل مقاله، ۶۱۱؛ اطلاعات، روزنامه، ۵/۴/۱۳۵۴ش، ۱ و ۴؛ شریف رازی، اختران فروزان، ۱۸۰.
- ↑ آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۹۳؛ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۴/۵۳۹.
- ↑ استادی، گروهی از دانشمندان شیعه، ۲۸۵- ۲۸۶ و ۲۹۵؛ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۴/۵۳۹.
- ↑ آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۹۳.
- ↑ پرتوی مقدم، احمد آشتیانی، ۱/۱۶۹.
- ↑ استادی، مقدمه بیست رساله، ۱۸- ۱۹.
- ↑ حائری، اسناد روحانیت و مجلس، ۲/۷۲- ۷۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۵.
- ↑ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴ -۳/۳۹۹؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۷۹.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۲۴- ۱۲۵.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۲۴.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۲۴.
- ↑ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۶-۵/۱۱۶.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۱۴۲، ۳۲۱، ۳۳۸ و ۳۹۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، ۱۴/۵۱۲ و ۱۵/۴۳، ۶۱۱؛ ۱۸/۵۲۶ - ۵۳۵، ۵۳۷ - ۵۳۹، ۵۴۱ - ۵۴۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۹۲، پاورقی.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۹۲، ۲/۱۹۲، پاورقی و ۳۳۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۹۲.
- ↑ همان؛ مؤسسه تنظیم، ۱۶/۵۰ - ۵۱؛ ۱۷/۴۲۷-۴۲۸؛ ۱۸/۵۳ و ۱۹/۱۱۷ - ۱۱۸، ۱۴۴-۱۴۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۶۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۵۳.
- ↑ استادی، چهل مقاله، ۶۱۱؛ اطلاعات، روزنامه، ۵/۴/۱۳۵۴ش، ۱ و ۴؛ شریف رازی، اختران فروزان، ۱۸۲.
- ↑ استادی، مقدمه بیست رساله، ۲۵-۲۶.
- ↑ استادی، گروهی از دانشمندان، ۲۸۷-۲۸۹؛ استادی، چهل مقاله، ۶۰۹-۶۱۱؛ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۴/۳۶۵-۳۶۶.
منابع
- آشتیانی، سیدجلال‌الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، قم، بوستان کتاب، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- استادی، رضا، چهل مقاله: کتابنامه ـ کتابشناسی ـ شرح حال، قم، کتابخانه آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۱ش.
- استادی، رضا، گروهی از دانشمندان شیعه، قم، رضا استادی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- استادی، رضا، مقدمه کتاب بیست رساله میرزااحمد آشتیانی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۵/۴/۱۳۵۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- پرتوی مقدم، عباس، احمد آشتیانی، چاپ‌شده در فرهنگ نام‌آوران معاصر ایران، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- حائری، عبدالحسین، اسناد روحانیت و مجلس، تهران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- سلیمانی آشتیانی، مهدی، جلال حکمت، مجله حضور، شماره ۵۳، ۱۳۸۴ش.
- شریف رازی، محمد، اختران فروزان ری و تهران، قم، مکتبة الزهرا (سلام‌الله‌علیها)، بی‌تا.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تصحیح سیدهدایت‌الله مسترحمی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- صدوقی‌سها، منوچهر، تاریخ حکما و عرفا متاخرین صدرالمتالهین، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۵۹ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
پیوند به بیرون
غلامرضا گلی زواره، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱، ص...