ابتلا

ابتلا، آزمایش بندگان در سختی‌ها و نعمت‌ها.

معنای لغوی و اصطلاحی

ابتلا از ریشه «بلوْ» یا «بلی» و به معنای امتحان‌کردن است و در امور مکروه و سخت و امور خیر به کار می‌رود. در منابع دینی نیز ابتلا در همان معنای لغوی و به معنای امتحان‌کردن بندگان توسط خداوند به‌کار رفته است. امام‌خمینی با استناد به کلام اهل لغت بر این باور است که واژه بلا و ابتلا هم در امتحان به شر و هم در امتحان به خیر به کار گرفته می‌شود. ابتلا در شرع در هر چیزی که وسیله‌ای برای امتحان بندگان باشد، به کار می‌رود؛ چه همانند بیماری و فقر باشد یا تندرستی و ثروت؛ اما هرجا ابتلا بدون قید به کار برده شود، مراد بیماری و فقر است.

علمای اخلاق، ابتلا را امتحان بندگان می‌دانند تا حقیقت‌شان آشکار شود که ازجمله اطاعت‌کنندگان و شکرگزاران هستند یا از مخالفان و کافران. بلا نزد عارفان، آشکارشدن امتحان از جانب خداوند است تا عارف، کوتاهی و کمبودی در بندگی و معرفتِ حق نداشته باشد. همچنین خداوند دل سالکان را به واسطه بلاها آشفته و پراکنده می‌کند تا آنها را بیازماید. بعضی از عارفان میان امتحان و بلا فرق قائل شده‌اند و امتحان را مبتلاشدن دل اولیا و بلا را مبتلاشدن دل و بدن آنان به انواع رنج‌ها و بیماری‌ها می‌دانند.

از واژگان مرتبط با ابتلا، بلا، فتنه و اختبار است. بلا و فتنه نوعی آزمایش است که به معنای شیفتگی، شیدایی و فریفتگی به چیزی است؛ اما ابتلا آزمایشی است که در امور خیر و شر به‌کار می‌رود. اختبار نیز به همان معنای امتحان است. در فرق ابتلا با اختبار و فتنه گفته‌اند اختبار و فتنه در اعم از امر مکروه و محبوب، اما ابتلا در امور مکروه و تحمل مشقت به‌کار می‌رود.

پیشینه

در آموزه‌های ادیان الهی، از ابتلا به عنوان سنت الهی، سخن به میان آمده است. بر اساس آیات قرآنی، ابتلا یکی از سنت‌های تغییرناپذیر الهی است که همه افراد با آن روبه‌رو می‌شوند و خداوند امت‌ها را نیز با انواع بلاها امتحان کرد تا به درگاه خداوند روی آورند. در برخی آیات الهی، سخن از ابتلای پیامبران(ع) به میان آمده و در این میان، از ابتلای پیامبرانی چون آدم(ع)، ابراهیم(ع)، ایوب(ع)، یعقوب(ع)و یوسف(ع)یاد شده است. در برخی روایات نیز ابتلای پیامبران(ع) شدیدترین مراتب ابتلا دانسته شده، سپس ابتلای افرادی که در قرب به حق‌تعالی به آنها نزدیک‌ترند؛ چنان‌که هر قبض و بسطی که برای انسان رخ می‌دهد، ناشی از مشیت، قضا و ابتلاست.‌اندیشمندان اسلامی با رویکردهای گوناگون به این مسئله پرداخته‌اند. علمای اخلاق در آثار خود از حکمت ابتلای پیامبران(ع)و آثار آن و صبر بر آن، سخن گفته‌اند. حکمای الهی نیز به بلاها و شرور در عالم و نسبت آن با عدالت خداوند پرداخته‌اند و آن را منافی عدالت خداوند ندانسته‌اند. امام‌خمینی نیز با توجه به اهمیت این موضوع، به ابعاد اخلاقی و معرفتی آن پرداخته، موضوعاتی چون حکمت در ابتلا، خصوصاً ابتلای پیامبران(ع) و وظیفه بندگان در آن را بیان کرده است. ایشان بیشتر بحث‌های مرتبط به ابتلا را در دو کتاب شرح چهل حدیث و شرح حدیث جنود عقل و جهل مطرح کرده است.

موارد ابتلا

قرآن کریم، اموری چون ترس، گرسنگی، زیان‌های مالی و جانی، فرزندان، شر و خیر را فتنه و آزمایش برشمرده است. برخی علمای اخلاق، ابتلا را هم در امور خیر و هم در امور شر دانسته‌اند که ابتلا در امور خیر، برای آزمودن شکر و ابتلا در امور شر، برای آزمودن صبر بندگان است. ایشان ابتلا در دنیا، مانند فقر، خوف و مرض را سبب جدایی نفس از حب دنیا و روآوردن به آخرت می‌شمارند و بلا را به بلای مطلق، که از جهت دنیوی و اخروی بلا می‌باشد، مانند شقاوت در آخرت، کفر و جهل، و بلای مقید، که تنها از جهت دنیوی بلا است، مانند فقر و مرض، تقسیم می‌کنند.

امام‌خمینی نیز معتقد است خداوند بندگان خود را با تمامی اموری چون بیماری، فقر و ذلت یا سلامت، غنا و ریاست می‌آزماید، و با استناد به روایتی از امام‌صادق(ع)، هر عطا، توسعه و یا ضیق، همچنین هر امر و نهی و تکلیفی را وسیله‌ای برای آزمایش بندگان می‌شمارد. ایشان در آثار خود به موارد مختلفی از آزمایش‌های الهی اشاره کرده و مصادیق آن را توسعه داده است؛ مانند ثروت، ریاست، حوادث طبیعی، ظهور سکرات موت و سختی‌های روز قیامت، روزهای سخت و ناگوار، تهمت‌‌ها و آزارها، نعمت‌ها، شهادت و جانبازی، آزادی، انتخابات و جبهه و جنگ. ایشان آزمایش با امنیت و دارایی و ثروت و ریاست را سخت‌تر و بزرگ‌تر از آزمایش با جان و اولاد شمرده است.

حکمت ابتلا و اهداف آن

حکمت پروردگار اقتضا می‌کند در هر امتحانی علتی نهفته باشد. قرآن کریم علل مختلفی برای آزمایش‌ها ذکر کرده است؛ ازجمله:

1. بیدار کردن انسان از غفلت و بازگشت به سوی خداوند؛
2. پدیدآوردن زمینه‌های رشد و ترقی؛
3. رسیدن به مقامات برتر که یکی از علت‌های ابتلا در پیامبران(ع) و اولیاست؛ چنان‌که ابتلای حضرت ابراهیم(ع)، برای رسیدن به مقام امامت و رهبری مردم از این قسم بوده است.
4. زدودن تکبر، طبق روایتی از امیرالمؤمنین(ع)، خداوند بندگانش را با انواع بلاها و سختی‌ها امتحان می‌کند، تا تکبر را از قلوب آنها بزداید و تذلل و بندگی را در آن جایگزین کند، و این را دری به سوی فضل و عفو خود قرار دهد.
5. نتیجه اعمال، گاهی ناملایمات و ابتلای انسان‌ها به واسطه اعمال ناشایست آنهاست که فرجام عمل خود آنها شمرده می‌شود. ‌اندیشمندان اسلامی، حکمت ابتلای بندگان را آزمایش بندگان در ادای شکر نعمت‌ها، صبر در بلاها، ظهور خلوص و عدم خلوص بندگان، منع غفلت از خداوند و اشتغال قلب به غیر خداوند می‌دانند و معتقدند گاهی خداوند امت‌هایی را به انواع بلا‌ها و مصیبت‌ها گرفتار می‌کند تا به حسن اختیار خود رو به سوی پروردگار بیاورند و دل‌هایشان نرم شود و از فریب جلوه‌های شیطانی و تکیه بر اسباب ظاهری، اعراض کنند.

امام‌خمینی نیز گرفتاری‌های گوناگون را عنایت الهی به انسان می‌داند که از این طریق، آنان را هدایت و اصلاح می‌کند. از همین‌رو، ایشان یکی از علت‌های ابتلا را تربیت‌شدن بندگان بر می‌شمرد و معتقد است خداوند مانند پزشکی ماهر به واسطه بلاها و مرض‌ها، بیماری‌های روحی انسان‌ها را درمان می‌کند و بنده به حق‌تعالی توجه یافته، مهذب می‌گردد. به اعتقاد ایشان، گرچه ابتلا از صفات لطف و جمال خداوند است، اما از آنجاکه در ظاهر با بلایا و قهر همراه است، از صفات جلالیه شمرده می‌شود. ایشان با توجه به مبانی فلسفی خود در معرفت نفس، به تحلیل تاثیر بلاها بر انسان پرداخته، معتقد است آنچه نفس ادراک می‌کند، در آن تاثیرگذار است که در روایات به نقطه بیضا (سفید) یا سودا (سیاه) تعبیر می‌شود. حال اگر نفس، در دنیا لذت‌های بیشتری را درک کند، بیشتر به سمت آنها میل پیدا می‌کند و علاقه به آنها در وجودش قوی‌تر می‌گردد. در این صورت، دنیا از نظرش دوست‌داشتنی شده، به همان اندازه از توجه به عالم آخرت غافل می‌شود. اما اگر انسان در دنیا با ناملایمات روبه‌رو گردد، نفس از آن تنفر یافته، هرچه ناملایمات بیشتر باشد، رویگردانی باطنی نفس نیز بیشتر می‌شود. بنابراین اگر بیماری‌‌ها و فتنه‌ها بر انسان هجوم آ‌ورند، باعث کم‌شدن دلبستگی او به دنیا و علاقه‌اش به آخرت می‌گردد که این، خود منشا رفع تمامی مفاسد نفسانی و اصلاح اخلاقی می‌شود و از عنایات الهی به بندگان خاص است.

امام‌خمینی از حکمت‌های دیگر شدت ابتلای بندگان خاص را حصول تضرع و مناجات با حق و به‌یاد او بودن می‌داند؛ زیرا در هنگام بلا، انسان به طور طبیعی به یاد خدا می‌افتد تا از او طلب نجات کند؛ چنان‌که از حکمت‌های آزمایش بشر را امتیاز انواع بشر از یکدیگر و جدا شدن سعید از شقی و مطیع از عاصی می‌داند که خداوند با دو قوه ظاهری و باطنی، یعنی عقل و ادراک و پیامبران الهی(ع)، این امکان را برای بشر فراهم کرده است تا راه سعادت و شقاوت را طی کند و به عالم غیب و نشئه آخرت راه یابد.

ابتلای پیامبران(ع)

برخی از ‌اندیشمندان اسلامی، مانند مجلسی با استناد به برخی روایات، بر این باورند که امکان ابتلای پیامبران(ع) و اوصیا(ع) به تمام بیماری‌ها وجود دارد؛ چه اینکه آنان در این مسئله نسبت به دیگران سزاوارترند و این امر هیچ منافاتی با مقام آنان ندارد. در برابر، خواجه‌نصیرالدین طوسی معتقد است پیامبران(ع) باید از تمام چیزهایی که موجب تنفر و بیزاری دیگران می‌شود، به دور باشند. علامه حلی نیز در شرح گفتار خواجه، معتقد است پیامبران(ع) باید از بیماری‌هایی چون جذام و برص که موجب نفرت دیگران می‌شود، منزه باشند. وی به این نکته استدلال کرده است که این بیماری‌ها با هدف بعثت پیامبران-که هدایت مردم است-منافات دارند. امام‌خمینی با نقل کلمات علامه مجلسی و محقق طوسی، بین این دو رای را جمع کرده، معتقد است گرچه بیماری‌ جسمانی در پیامبران(ع)، با مقام روحانیت آنان منافات ندارد و نبوت تابع کمالات و مقامات روحانی آنهاست؛ اما چون عموم مردم، برخی از بیماری‌‌ها را با مقام پیامبران(ع) در تضاد می‌دانند، رحمت الهی اقتضا می‌کند پیامبران صاحب شریعت به بیماری‌‌هایی که موجب تنفر مردم می‌شود، مبتلا نشوند؛ با این حال، با توجه به بعضی از احادیث، ایشان ابتلای برخی از پیامبران غیر صاحب شریعت را به بیماری‌‌های تنفرآور می‌‌پذیرد. ایشان معتقد است ابتلا در اولیای الهی از این‌رو نیست که آنان را از غفلت بیرون بیاورد و به یاد خدا بیندازد؛ زیرا مقام آنان بالاتر از آن است که با بلا به یاد خدا بیفتند؛ بلکه ابتلای پیامبران(ع) و اولیا(ع) و بعضی از بندگان، برای علو درجه آنهاست. در نگاه ایشان، از آنجاکه دنیا نزد پیامبران(ع) پست و ناچیز است، با اختیار خودشان فقر را بر ثروت و گرفتاری‌ها را بر آسودگی بر می‌گزینند؛ همان‌گونه که در برخی روایات نیز به این نکته اشاره شده است.

وظیفه بندگان در آزمایش‌ها

خداوند به کسانی که هنگام گرفتاری‌ها و بلاها صبر پیشه می‌کنند و به یاد او می‌افتند، بشارت داده است و آنان را هدایت‌‌یافتگان معرفی می‌کند. در بعضی روایات صبر بنده بر بلای پروردگار، مقتضای عبودیت شمرده شده است و رسیدن به نعمت‌های آخرت، در گرو صبر بر بلای دنیا آمده است. ‌‌اندیشمندان اسلامی صبر بر بلایا و امتحانات را یکی از مراتب بلند صبر شمرده‌اند؛ به گونه‌ای که بنده به واسطه آن، در سِلک مقربان الهی داخل گشته، طعم محبت الهی را می‌چشد. در مقابل، بی‌تابی بر مصیبت‌ها را از ضعف نفس می‌دانند که جزو مهلکات است و در حقیقت انکار قضای الهی و اکراه در برابر حکم و فعل اوست. همچنین یکی از وظایف بندگان در امتحان به کثرت مال و ثروت، ادای حقوق واجبه، مانند خمس و زکات و حقوق مستحبه، مانند صدقه و دستگیری از دیگران است.

امام‌خمینی صبر در بلایا را از صفات مؤمن می‌شمارد و معتقد است مؤمن در مقابل عطایای خداوند همیشه به وظیفه عبودیت خود مشغول است؛ البته ایشان جزع‌کردن نزد پروردگار را منافی مقام صبر نمی‌داند؛ بلکه معتقد است خودداری از جزع در مصیبات نزد خداوند، نوعی اظهار غناست که نزد اهل معرفت نقص شمرده می‌شود. (ببینید: صبر) در نگاه ایشان توجه و هوشیاری به امتحانات الهی بهره‌های فراوانی برای افراد دارد و در حوزه اجتماعی نیز آثار فراوانی برای جامعه دربر خواهد داشت؛ به‌ گونه‌ای که می‌تواند سبب تحولات اساسی و پیروزی و پیشرفت شود. امام‌خمینی از همان روزهای آغاز نهضت اسلامی ایران، اقشار مختلف جامعه را به این‌گونه امتحانات متوجه می‌ساخت و پس از پیروزی بارها به اقشار مختلف تاکید می‌کرد به امتحان‌های الهی توجه داشته باشند.

پیوند به بیرون

سعید نصیری، «ابتلا»، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱، ص۳۹۵_۳۹۹.