محمد محمدی ری‌شهری

محمد محمدی ری‌شهری

شناسنامه
نام کامل	محمد محمدی ری‌شهری
لقب	آیت‌الله
زادروز	۴ آبان ۱۳۲۵ش.
شهر تولد	شهر ری
کشور تولد	ایران
تاریخ درگذشت	۲ فروردین ۱۴۰۱ش.
شهر درگذشت	تهران
کشور درگذشت	ایران
آرامگاه	حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)
دین	اسلام
مذهب	شیعه
پیشه	روحانی
اطلاعات سیاسی
پست‌ها	نخستین وزیر اطلاعات جمهوری اسلامی ایران
اطلاعات علمی و مذهبی
اساتید	سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی • محمد فاضل لنکرانی • علی‌اکبر مشکینی
تالیفات	دانشنامه قرآن و حدیث • دانشنامه امیرالمؤمنین(ع) • دانشنامه امام‌حسین(ع) • کیمیای محبت

محمد محمدی ری‌شهری حاکم شرع دادگاه‌های انقلاب و ارتش و نخستین وزیر اطلاعات جمهوری اسلامی ایران.

زندگینامه

محمد محمدی نیک معروف به محمدی ری‌شهری در چهارم آبان ۱۳۲۵ در شهر ری به دنیا آمد. پدرش حاج‌اسماعیل، شغل نانوایی داشت و در ۲۹ آذر ۱۳۶۷ درگذشت. مادرش بدرالسادات شکرابی از اهالی شمیران تهران بود. محمدی ری‌شهری در دوران کودکی به مکتبخانه رفت و در ادامه در مدرسه‌ای غیر رسمی متعلق به سیدهاشم موسوی ادامه تحصیل داد؛ سپس در مدرسه فضیلت ثبت‌نام کرد و به کلاس چهارم راه یافت و در سال ۱۳۳۹ دوره ابتدایی را به پایان رساند.

محمدی ری‌شهری علاقه‌مند بود به دانشگاه برود؛ اما با اصرار پدر به حوزه علمیه رفت. او در سال ۱۳۳۹ وارد مدرسه برهان، جنب آستان عبدالعظیم حسنی(ع) شد، مقدمات را در همان مدرسه آموخت و در سال ۱۳۴۱ وارد حوزه علمیه قم شد و در مدرسه آیت‌الله گلپایگانی با محمود عبداللهی هم‌حجره شد. وی کتاب سیوطی را نزد رحمت‌الله فشارکی آموخت؛ سپس برای سکونت به مدرسه حجتیه رفت. وی درس‌های سطوح عالی را نزد مصطفی اعتمادی، حسین نوری همدانی، علی‌اکبر مشکینی، محمد فاضل لنکرانی و سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی آموخت. پس از آن در درس خارج اصول حسین وحید خراسانی، محمدعلی اراکی و خارج فقه سیدمحمدرضا گلپایگانی شرکت می‌کرد

ری‌شهری در درس اخلاق آقاحسین فاطمی، سیدرضا بهاءالدینی و محمدتقی بهجت شرکت می‌کرد؛ ولی تحت تأثیر رجبعلی خیاط نیز بود، که بعدها یادنامه‌ای با نام کیمیای محبت درباره وی نوشت. وی در کنار تحصیل، درس نیز می‌داد و علاوه بر آن مباحث اصول عقاید را برای طلاب مدرسه کرمانی‌ها آموزش می‌داد که بعدها به صورت کتاب چاپ شد. او در کنار تحصیل علوم حوزوی به دنبال حفظ قرآن و تحقیق و پژوهش در منابع حدیثی بود؛ چنان‌که توانست حافظ کل قرآن شود و جلد اول مجموعه حدیثی میزان الحکمه را در سال ۱۳۶۲ به مرحله چاپ و نشر برساند.

فعالیت‌های پیش از انقلاب

ری‌شهری اگرچه به هنگام سخنرانی تاریخی امام‌خمینی در سیزده خرداد ۱۳۴۲ در مدرسه فیضیه حضور داشت و مسائل انقلاب را پیگیری می‌کرد اما با شخص ایشان ارتباطی نداشت. او بیشتر سرگرم تحصیل بود؛ ولی به‌سبب اشتباه مأموران سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در دستگیری وی دو مرحله زندانی شد که مرحله اول از ۲۰/۴/۱۳۴۴ ـ ۱۸/۶/۱۳۴۴ به مدت دو ماه زندانی بود وی در سال ۱۳۴۵ برای ادامه تحصیل وارد حوزه علمیه نجف و در مدرسه آخوند ساکن شد و در آنجا با مشکینی آشنا شد و در ادامه با دختر وی ازدواج کرد. ری‌شهری سیزده ماه در عراق ماند وی در مرحله دوم پس از بازگشت از عراق به درخواست دادگاه تجدید نظر ارتشِ خراسان به سه ماه حبس با احتساب دو ماه قبلی محکوم گردید

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی پس از پیروزی انقلاب

ری‌شهری پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، حاکم شرع دادگاه انقلاب شد. نخستین حکم قضاوت وی را جامعه مدرسین حوزه علمیه قم صادر کرد که به امضای حسینعلی منتظری و مشکینی رسیده بود. او با این حکم به استان خوزستان سفر کرد و محاکمه عوامل حکومت‌نظامی رژیم پهلوی را که در کشتن مردم شهر دزفول نقش داشتند، بر عهده گرفت؛ سپس به همراه سیدحسین موسوی تبریزی به شهرهای گچساران، بهبهان، خرم‌آباد، بروجرد، رشت و گنبد سفر کرد و به اتهامات نیروهای ساواک و نظامیان رژیم پهلوی رسیدگی کرد. وی خاطرنشان کرده در آن مقطع، گروه‌های ضد انقلاب، توطئه در ارتش را آغاز کرده بودند؛ زیرا ارتش به سبب بازداشت برخی از فرماندهان و فرار جمعی دیگر دچار بی‌نظمی شده بود و از سوی دیگر، عوامل ضد انقلاب با طرح ارتش بی‌طبقه توحیدی، نظامیان را به نافرمانی دعوت می‌کردند؛ بر همین اساس مسئولان در صدد تشکیل دادگاه ارتش برآمدند. از این‌رو وی به سفارش محمد مؤمن از طرف جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و مسئول اعزام قضات، به تهران رفت و دادگاه انقلاب اسلامی ارتش را تأسیس کرد. وی پس از تشکیل شورای عالی قضایی با حکم سیدمحمد حسینی بهشتی رئیس دیوان عالی کشور، توانست نمایندگی دادگاه انقلاب ارتش را در سرتاسر کشور تأسیس کند. او پس از به‌عهده‌گرفتن مسئولیت ریاست دادگاه‌ها و دادسراهای انقلاب اسلامی ارتش، همه محاکمات را بر عهده گرفت ازجمله: متهمان به توطئه در پایگاه هوایی تبریز در ماجرای حزب جمهوری خلق مسلمان، عوامل کودتای پایگاه هوایی شهید نوژه همدان، اعضای حزب توده، صادق قطب‌زاده و سیدکاظم شریعتمداری وی در سال ۱۳۶۳ به عنوان نخستین وزیر اطلاعات از سوی میرحسین موسوی، نخست‌وزیر وقت، به مجلس معرفی شد و رأی اعتماد گرفت.

(ببینید: حزب جمهوری خلق مسلمان، کودتای نوژه، قطب‌زاده، صادق، و سیدکاظم شریعتمداری)

ارتباط ری‌شهری با امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هم‌زمان با آغاز فعالیت دفتر تبلیغات اسلامی قم در سال ۱۳۵۸ شروع شد؛ زیرا وی یکی از اعضای مؤسس آن بود و هر از چند گاهی برای گزارش کار و گرفتن رهنمود، به دیدار ایشان می‌رفت. ری‌شهری از دیدارهای خصوصی خود با ایشان، بدون قرار قبلی خبر داده‌است که مایه تعجب برخی دوستان وی شده بود. امام‌خمینی می‌خواست از طریق وی در جریان دقیق فعالیت‌های دادگاه انقلاب ارتش در برخورد با توطئه‌ها باشد.

ری‌شهری برای ارتقای بنیه علمی و اخلاقی قضات کلاس‌های اخلاق تشکیل می‌داد و پس از تصدی مسئولیت وزارت اطلاعات، این برنامه را با عنوان «تواصی به حق» در سطح مدیران این وزارت نیز گسترش داد. ازجمله فعالیت‌های وی در زمان تصدی وزارت اطلاعات، رسیدگی به پرونده سیدمهدی هاشمی است که به دستور امام‌خمینی به وی واگذار شد. امام‌خمینی به وی دستور داد همه جوانب این پرونده را با کمال دقت و انصاف رسیدگی و تمام افراد دخیل در آن را تحت تعقیب قرار دهد و در عین حال توجه داشته باشد که همه افراد در پیشگاه قضاوت اسلام مساوی بوده و به همان اندازه که اغماض از مجرمان گناه بزرگی است، تعرض به بی‌گناهان نیز از گناهان نابخشودنی به شمار می‌رود. ری‌شهری به دلیل اهمیت این پرونده، درباره برخی از محتویات آن از امام‌خمینی نظرخواهی می‌کرد، ازجمله در تاریخ ۲۳/۱۰/۱۳۶۵ از ایشان درخواست کرد، هاشمی زیر نظر وزارت اطلاعات به نقطه‌ای از کشور تبعید گردد که امام‌خمینی تصمیم درباره آن را به رؤسای سه قوه واگذار کرد. چنان‌که درخواست تبعید برادر وی، سیدهادی نیز مطرح شد و امام‌خمینی با تأکید بر حفظ تمام موازین عدل و انصاف با آن موافقت کرد.‏ ری‌شهری همچنین در ۱۴/۴/۱۳۶۶ در پاسخ به درخواست حسینعلی منتظری برای آزادی سیدهادی هاشمی، داماد وی، پیشنهاد عفو او را به صورت مشروط داد که امام‌خمینی با آن موافقت کرد.

(ببینید: سیدمهدی هاشمی)

همچنین امام‌خمینی در بهمن ۱۳۶۷ با پیشنهاد وی درباره عفو زندانیان وابسته به گروه‌ها در صورتی که جرایم جنایی نداشته باشند موافقت کرد. نیز با درخواست وی در ۳۰/۹/۱۳۶۶ برای رسیدگی به اتهامات کارکنان وزارت اطلاعات در دادسرای نیروهای مسلح به صورت مشروط موافقت کرد. وی در ۱۳/۱۱/۱۳۶۶ از امام‌خمینی درباره واگذارکردن بعضی پرونده‌ها به نمایندگان مجلس و آگاهی آنان از اطلاعات موجود در آنها در حالی‌که هنوز از نظر سیر قضایی و شرعی به اثبات نرسیده و احتمال داشت مورد بهره‌برداری سیاسی نمایندگان شود، کسب نظر و رهنمود کرد و امام‌خمینی در پاسخ، جستجو و تجسس از پرونده متهمان را با خصوصیات ذکرشده، خلاف شرع و قانون اساسی دانست. ایشان همچنین با درخواست ری‌شهری در باره مصرف اموال کشف‌شده وزارت اطلاعات جهت رفع نیازهای آن وزارتخانه طبق ضوابط شرعی و در صورت موافقت نخست‌وزیر، موافقت کرد. ری شهری در محاکمات افراد سازمان مجاهدین خلق در سال ۱۳۶۷ نیز نقش داشت.

ری‌شهری، امام‌خمینی را استثنایی در طول تاریخ اسلام شمرده و معتقد است ایشان به همان میزان که از روحانیت اصیل پیش‌رو، دفاع می‌کرد با روحانیان وابسته و متحجر مخالف بود و آنان را برای اسلام و اهداف انقلاب خطرناک می‌دانست وی رهبری امام‌خمینی را در پیروزی انقلاب اسلامی، در عصر غیبت امام زمان(ع) بی‌نظیر دانسته و ایشان را برجسته‌ترین فقیه زمان، آگاه و جامع شرایط رهبری برشمرده است. همچنین ایشان را افزون بر دارابودن ویژگی‌های علمی و عملی، دارای هوش و ذکاوت سیاسی فوق‌العاده و نابغه سیاسی شمرده و آرامش روحی ایشان در بازگشت از پاریس به ایران را ستوده‌است. امام‌خمینی در دیدار با معاونان و مدیران وزارت اطلاعات از خدمات ری‌شهری به اسلام و انقلاب تشکر کرد و از وی که به‌رغم داشتن اشتغالات علمی، خدمت به اسلام موجب شده‌است از کار اصلی خود دست بردارد و به کار حساس در وزارت اطلاعات مشغول باشد، قدردانی کرد.

فعالیت‌های پژوهشی

محمدی ری‌شهری که فعالیت‌های علمی خود به‌ویژه در حوزه حدیث را به دلیل مسئولیت‌ها کاهش داده بود، پس از پایان دوره وزارت، فعالیت‌های علمی ـ پژوهشی را در قالب مرکز تحقیقاتی دارالحدیث و با همکاری گروهی از محققان و پژوهشگران، کار اصلی خود قرار داده و آثار فراوانی در موضوعات گوناگون منتشر کرده‌است و ازجمله آنها دانشنامه قرآن و حدیث، دانشنامه امیرالمؤمنین(ع)، دانشنامه امام‌حسین(ع)، حکمت‌نامه پیامبر اعظم(ص) و سخن حج است. آثار منتشرشده زیر نظر وی به بیش از صد اثر می‌رسد و برخی از آثار به زبان‌های خارجی نیز ترجمه و منتشر شده‌است.

پیوند به بیرون

• عبدالرحیم اباذری، محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۱۴۹-۱۵۲.