ملی شدن صنعت نفت

ملی شدن صنعت نفت

شرح ماجرا	ملی‌شدن صنعت نفت و نقش نیروهای ملی و مذهبی در آن
زمان	۲۹ اسفند ۱۳۲۹
دوره	پهلوی
مکان	تهران، مجلس شورای ملی
عاملان	محمد مصدق
نتایج	شکست نهضت ملی نفت
پیامدها	کوتاه‌کردن دست انگلستان از منابع حیاتی ایران، رونق صادرات و واردات و بازگشایی کارخانه‌های تعطیل‌شده، افزایش درآمد ایران به رقمی بیش از پنجاه درصد

ملی‌شدن صنعت نفت ملی‌شدن صنعت نفت و نقش نیروهای ملی و مذهبی در آن.

طرح لغو قرارداد ۱۳۱۲ ایران و انگلیس و ملی‌شدن صنعت نفت در مجلس پانزدهم (۵/۱۱/۱۳۲۷) مطرح شد. روحانیون مبارز مانند سیدابوالقاسم کاشانی و اقشار مختلف مردم با برگزاری تجمعات، از این طرح که توسط محمد مصدق ارائه شده بود، حمایت کردند و خواستار ملی‌شدن نفت شدند.

در نهایت در ۲۹اسفند ۱۳۲۹، مجلس بدون رأی مخالف طرح را تصویب و نفت را ملی اعلام کرد. بنابراین مصوبه، تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری از نفت در دست دولت ایران قرار گرفت. آشنایی مردم ایران با فرهنگ سیاسی و ایستادگی در برابر مشکلات، هویت‌سازی ملی و زیادشدن روحیه خودباوری از آثار این نهضت بود.

امام‌خمینی ملی‌شدن صنعت نفت و کوتاه‌کردن دست استعمار انگلیس را خدمت به کشور می‌دانست؛ در عین حال ایشان به تفکر و شعار ملی‌گراییِ جبهه ملی بدبین بود و علت اصلی شکست بعدی نهضت را غیر اسلامی‌بودن و محصورکردن آن در دایره ملی‌گرایی می‌دید.

گزارش اجمالی

تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده است. پنج سال پس از تولد صنعت نفت در آمریکا ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف نفت در ایران، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م، ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به بیگانگان داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید. در مورد اخیر در سال ۱۲۶۳ البرت هوتز بازرگان هلندی امتیازنامه‌ای را از ناصرالدین‌شاه قاجار دریافت کرد که به نخستین امتیازنامه اکتشاف نفت «ایران» معروف شد؛ ولی فعالیت‌های وی برای اکتشاف نفت در دالکی بوشهر به نتیجه نرسید. در سال ۱۹۰۱م/ ۱۲۸۰ش در سلطنت مظفرالدین‌شاه، ویلیام نکس دارسی انگلیسی، امتیاز شصت‌ساله نفت را که شامل استخراج، بهره‌برداری و لوله‌کشی نفت و قیر در سراسر ایران (به جز آذربایجان، گیلان و مازندران، گرگان و خراسان) می‌شد، از دولت ایران گرفت. دارسی متعهد شد در دو سال، شرکت یا شرکت‌هایی را برای بهره‌برداری تأسیس کند و از محصولات شانزده درصد با عنوان حق امتیاز و بیست هزار لیره سهم ایران را به دولت بپردازد و در تمام مدت صاحب امتیاز از پرداخت مالیات و حقوق گمرگی معاف باشد در روز ۵ خرداد ۱۲۸۷ش/ ۲۶ ماه مه سال ۱۹۰۸ نفت در مسجد سلیمان فوران کرد و یک سال بعد در جنوب، شرکت نفت ایران و انگلیس تأسیس شد. (ببینید: نفت)

رضاشاه پهلوی در سال ۱۳۱۲ در قرارداد دارسی تجدید نظر کرد و شرایطی را ظاهراً به سود ایران به آن افزود؛ اما در نگاه برخی کارشناسان این قرارداد توطئه‌ای انگلیسی بود که به دست پهلوی به انجام رسید و سودی برای ایران دربر نداشت، بلکه سهم ایران از قرارداد قبلی کمتر و کمپانی انگلیس همچنان از پرداخت هر گونه مالیات و عوارض معاف بود و بر خلاف قرارداد دارسی، اموال شرکت نیز به دولت انگلیس تعلق گرفت. سود شرکت‌های انگلیسی روزبه‌روز بالا می‌رفت و مبلغ ناچیزی به ایران پرداخت می‌شد. در جنگ جهانی دوم در شهریور ۱۳۲۰ به جهت موقعیت راهبردی ایران و وابستگی بریتانیا به منبع انرژی خاورمیانه، انگلستان ایران را اشغال کرد. اشغال ایران فضای اجتماعی ایران را دگرگون ساخت. گرچه مردم از رفتن پهلوی شادمانی کردند ولی رنج‌ها و مشکلات ناشی از اشغال کشور موجبات تنفر مردم از انگلستان را فراهم کرد و زمینه مبارزه با امتیازهای خارجیان ازجمله امتیازهای نفتی فراهم شد.

در زمان محمدرضا پهلوی، در دوره چهاردهم مجلس شورای ملی (اسفند ۱۳۲۲ تا اسفند ۱۳۲۴)، برخی از نمایندگان ازجمله غلامحسین رحیمیان خواستار ملی‌شدن صنعت نفت و الغای قراردادهای منعقدشده با خارجیان در زمان رضاشاه شدند. پس از درخواست کافتارادزه نماینده شوروی برای دادن امتیاز نفت شمال به این کشور، به موجب طرح پیشنهادی محمد مصدق به نمایندگان مجلس، دولت‌ها از مذاکره دربارهٔ اعطای امتیاز نفت به خارجیان منع شدند. در مجلس پانزدهم عباس اسکندری در ۵ بهمن ۱۳۲۷ لغو قرارداد ۱۳۱۲ ایران و انگلیس و ملی‌شدن صنعت نفت را مطرح کرد؛ ولی سیدحسن تقی‌زاده از این قرارداد دفاع کرد و در پی آن دانشجویان در تظاهراتی خواهان ملی‌شدن صنعت نفت شدند. در سال ۱۳۲۸ با قرارداد الحاقی میان نویل گَس نماینده انگلیس و عباسعلی گلشاییان وزیر دارایی ایران، معروف به «قرارداد گس ـ گلشاییان»، حق امتیاز ایران در برابر فروش هر تن نفت به جای چهار شلینگ به شش شلینگ افزایش یافت؛ اما از آنجاکه تمام منافع ایران را تأمین نمی‌کرد، با راهنمایی محمد مصدق از بیرون مجلس، مورد مخالفت شدید مجلس پانزدهم قرار گرفت و به تصویب نرسید. اعتراض به دخالت دولت در انتخابات مجلس شانزدهم منجر به تشکیل جبهه ملی برآمده از چند گروه سیاسی و مذهبی به رهبری مصدق شد و این تشکل در اول آبان ۱۳۲۸ اعلان موجودیت کرد (ببینید: جبهه ملی ایران)

جبهه ملی با همیاری روحانیان، احقاق حقوق مردم ایران در حوزه نفت را در دستور کار قرار داد، ولی خواسته‌ها فراتر از نفت بود. مجلس شانزدهم به‌صراحت خواهان تجدید نظر در قرارداد نفتی با انگلیس شد. مصدق نماینده این دوره در نطق‌های خود ملی‌شدن نفت را مطرح کرد و با تشکیل و رهبری گروه پارلمانی نفت یا کمیسیون نفت که متشکل از ۱۸ تن از نمایندگان مجلس بود، به بسیج نیروهای سیاسی کشور برای ملی‌کردن صنعت نفت پرداخت مردم، عالمان دینی و نخبگان ملی نیز که عقب‌افتادگی ایران و اشغال ایران را از توطئه‌های انگلیس می‌دانستند با اشاره عالم برجسته و مبارز، سیدابوالقاسم کاشانی با برگزاری تجمعات و تظاهرات خواستار ملی‌شدن نفت شدند. مطالبه ملی‌شدن نفت در میان مردم ایران فراگیر شد. کاشانی که پس از حادثه تیراندازی به محمدرضا پهلوی در بهمن ۱۳۲۷ به لبنان تبعید شده بود، از سوی مردم به صورت غیابی به نمایندگی مجلس شانزدهم برگزیده شد. و در بیستم خرداد ۱۳۲۹ به ایران بازگشت. او در نخستین نطق خود در جمع هزاران نفر از مردم تهران که بنا به دعوت وی در مسجد شاه (امام‌خمینی) گرد آمده بودند، نفت را متعلق به ملت ایران دانست و قرارداد نفتی با بریتانیا را از سر زور و بی‌ارزش خواند. وی سکوت در برابر این فاجعه را جایز ندانست و از مردم خواست نگذارند انگلیس نفت ایران را ببرد (ببینید: سیدابوالقاسم کاشانی)

جمعیت فداییان اسلام به رهبری سیدمجتبی نواب صفوی و جمعیت اتحادیه مسلمین رشت نیز از ملی‌شدن نفت و کوتاه‌کردن دست شرکت ایرانی ـ انگلیسی نفت حمایت کردند.

از سوی دیگر، بسیاری از علمای حوزه ازجمله سیدمحمدتقی خوانساری، سیدصدرالدین صدر، سیدمحمد حجت، محمد فیض قمی، بهاءالدین محلاتی، عباسعلی شاهرودی، سیدحسن چهارسوقی، باقر رسولی، سیدمحمود روحانی قمی، محمدرضا کلباسی، مهدی نجفی، میرزاحسین فقیه سبزواری، سیدحسین خادمی، مرتضی مدرسی اردکانی و سیدمصطفی سیدالعراقین از نهضت ملی نفت حمایت کردند؛ همچنین علمای همدان و هیئت علمیه تهران حمایت خود از ملی‌شدن صنعت نفت را اعلام کردند. سیدحسین بروجردی؛ مرجع تقلید وقت نیز با فرونشاندن جوسازی‌ها در قم علیه دولت مصدق و اجازه‌ندادن به دربار پهلوی برای سوء استفاده از آن، به نهضت ملی نفت خدمت کرد. حزب توده نیز در آغاز هوادار جبهه ملی بود؛ اما در نهایت مصدق را ابزار دست آمریکا شمرد و از حمایت وی دست کشید.

محمدرضا پهلوی در ۵/۴/۱۳۲۹ علی رزم‌آرا از حامیان منافع انگلستان را به نخست‌وزیری گمارد. وی تهدید کرد در صورت پافشاری بر ملی‌شدن نفت، مسجد را بر سر کاشانی و مجلس را بر سر اقلیت خراب خواهد کرد. او در صدد بود که مجلس را منحل و حکومت‌نظامی برقرار کند. رزم‌آرا معتقد بود ایران نمی‌تواند صنعت نفت را اداره کند و سعی کرد قرارداد الحاقی «گس ـ گلشاییان» را به تصویب مجلس جدید برساند. گفتگو دربارهٔ قرارداد پنهانی نفتی و تقسیم مساوی درآمد آن میان ایران و انگلیس نیز در میان بود. جبهه ملی احتمال می‌داد تهدیدهای رزم‌آرا علیه مجلس و روحانیان، جان همه آنان را به خطر اندازد. رزم‌آرا در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ با گلوله خلیل طهماسبی از اعضای فداییان اسلام و با فریاد «مرده باد شرکت نفت» کشته شد و حسین علاء به جای وی به نخست‌وزیری برگزیده شد و در ۱۷ اسفند کمیسیون خاص نفت، ملی‌شدن صنعت نفت را تصویب کرد

مجلس در یک اقدام ناگهانی و به اتفاق آرا به نخست‌وزیری محمد مصدق ابراز تمایل کرد و اجرای قانون ملی‌شدن نفت را به او محول ساخت. وی یکی از دلایل خود برای پذیرش پست نخست‌وزیری در این دوره را به‌سرانجام رساندن طرح ملی‌کردن صنعت نفت دانسته است. مردم نیز با تظاهرات گسترده از آن حمایت کردند و مجلس در ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ بدون رأی مخالف، نفت را ملی اعلام کرد. در ۲۹ اسفند نیز مجلس سنا آن را تصویب کرد و به امضای محمدرضا پهلوی رسید و آن روز، روز ملی‌شدن صنعت نفت نام گرفت.

قانون ملی‌شدن صنعت نفت

برابر مصوبه ۲۴ و ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ مجلس شورای ملی و مجلس سنا، صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور ملی شد و عملیات اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری در دست دولت ایران قرار گرفت و هیئتی از نمایندگان مجلس سنا و نمایندگان مجلس شورای ملی و وزیر دارایی تشکیل شد تا با نظارت این هیئت، اختیار از شرکت سابق نفت ایران و انگلیس گرفته و به دعاوی شرکت رسیدگی و تلاش شود به‌تدریج متخصصان ایرانی جایگزین مهندسان خارجی شوند روز ۱۹ خرداد ۱۳۳۰ اعضای هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران و سه تن از اعضای هیئت مختلط نفت در میان استقبال پرشور و بی‌سابقه ده‌ها هزار تن از مردم خوزستان وارد آبادان شدند و شرکت نفت انگلیس را برکنار کردند. پرچم ایران بر فراز اداره مرکزی شرکت سابق در خرمشهر و تابلوی هیئت‌مدیره موقت به جای ریاست شرکت نفت انگلیس نصب شد. دولت انگلیس برای زنده‌کردن امتیازهای گذشته خود به دادگاه لاهه شکایت کرد که مصدق به نمایندگی از ایران در دادگاه شرکت و از حقوق مردم ایران دفاع و پیروز شد؛ پس از آن انگلستان موظف شد برابر قوانین بین‌المللی به ایران غرامت بپردازد، اما انگلیسی‌ها پس از محکومیت، به تهدید اقتصادی و تحریم و نیز تهدید نظامی روی آوردند؛ ولی در نهایت دولت ایران موفق شد به‌تدریج آنان را از ایران بیرون و کنسولگری انگلیس را در نه شهر ایران ازجمله مشهد و اهواز و رشت تعطیل کند.

دستاوردهای نهضت

نهضت ملی نفت دستاوردهای پرارزشی برای مردم ایران به ارمغان آورد. کوتاه‌کردن دست انگلستان از منابع حیاتی ایران، نقطه عطفی در تاریخ جنبش‌های رهایی‌بخش منطقه خاورمیانه به‌شمار می‌رود. این امر کمر انگلستان را شکست و آن کشور را تبدیل به قدرت درجه دوم و سوم کرد. رونق صادرات و واردات و بازگشایی کارخانه‌های تعطیل‌شده و به تکاپودرآوردن دوباره بازار و ملی‌شدن نفت، درآمد ایران را از شانزده تا بیست درصد به رقمی بیش از پنجاه درصد افزایش داد. آشنایی مردم ایران با فرهنگ سیاسی و مقاومت و ایستادگی در برابر مشکلات و زیادشدن روحیه خودباوری، فراگیری تخصص در میان کارگران ایرانی صنعت نفت در جهت اداره صنایع نفتی و رشد نیروهای فنی در جامعه و راه‌اندازی پالایشگاه آبادان به دست نیروهای بومی شکست انحصار انگلیسی‌ها در ایران و به تبع آن در نقاط مختلف خاورمیانه، هویت‌سازی ملی و روحیه خودباوری و خودیاری گسترش نشریات و فعالیت‌های مطبوعاتی از آثار این نهضت بود.

این نهضت بر دیگر کشورهای تحت سیطره استعمار غرب به‌ویژه بریتانیا نیز مؤثر بود و از همان آغاز ملی‌کردن صنعت نفت، مقام‌های بریتانیا در مذاکره با امریکایی‌ها نگرانی خود را از تأثیر اقدامات ایران در مورد کانال سوئز ابراز می‌کردند. مصری‌ها به پیروی از ایرانیان الغای عهدنامه ۱۹۳۶م/ ۱۳۱۵ش و خروج نیروهای بریتانیا از خاک مصر را مطرح کردند و پس از سقوط دولت نحاس پاشا، جمال عبدالناصر کانال سوئز را ملی اعلام کرد. مجمع عمومی سازمان ملل نیز به موجب قطعنامه‌ای حق استفاده و بهره‌برداری از منابع را جزئی از حاکمیت ملت‌ها دانست و به رسمیت شناخت.

شکست نهضت و علل آن

تلاش‌ها در جهت ملی‌شدن صنعت نفت گسترش پیدا کرد و به نهضتی فراگیر و ملی تبدیل شد که در صورت تداوم می‌توانست به استقلال همه‌جانبه و آزادی ایران بینجامد؛ ولی بر اثر عواملی نتوانست به دیگر اهداف خود دست یابد. آمریکا که در زمان نهضت و پس از آن با ایران همدلی نشان می‌داد، سرانجام پس از توافق پنهانی با انگلیس بر سر نابودی نهضت ملی نفت و تقسیم غنایم به توافق رسید. دولت ملی مصدق نیز با کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سقوط کرد؛ چنانچه آمریکا بعدها از نقش خود در این کودتا آشکارا سخن گفته است.

افزون بر کودتای آمریکایی، عوامل متعدد دیگری نیز در شکست نهضت ملی نفت مؤثر بود؛ چنان‌که اختلاف رهبران جنبش از عوامل اصلی ضعیف‌شدن نهضت ملی بود؛ همچنین بی‌اعتنایی مصدق به روحانیت و تکیه بر احزاب سیاسی ازجمله عوامل ناکامی این نهضت شمرده شده است. مصدق نتوانست حمایت روحانیت را که نقش مهمی در فرایند ملی‌شدن نفت و ادامه نهضت خصوصاً بسیج نیروهای مردمی در ۳۰ تیر و سقوط نخست‌وزیری احمد قوام بر عهده داشتند، تدوام بخشد و حتی با خواسته‌های منطقی آنان مانند ممنوعیت خرید و فروش مسکرات مخالفت کرد؛ زیرا اقدام وی در تقویت بازوی غیر مذهبی دولت موجب شد که فداییان اسلام که از همپیمانان او بودند، با او رودررو شوند. این گروه که از مصدق قول گرفته بودند پس از پیروزی، احکام اسلام در ایران اجرا شود، از وی خواستند به وعده خویش عمل کند و جلوی مفاسد اجتماعی را بگیرد که با مخالفت وی روبه‌رو شدند و در نتیجه راه خود را از او جدا کردند و در مخالفت با دولت به زندان افتادند.

مصدق با دورزدن کانون‌های موجود قدرت، مستقیماً از مردم کمک خواست؛ ولی از هنر و ابزار سازماندهی مردم برخوردار نبود تلقی اشتباه رهبران نهضت نفت از سیاست‌های بین‌المللی انرژی و اعتماد بی‌جای مصدق به وعده‌های آمریکا و قبول دخالت بانک بین‌المللی در قضیه نفت تشدید بحران مالی دولت مصدق در پی همکاری‌نکردن شوروی و غفلت از مبارزه با استبداد داخلی از دیگر علل شکست نهضت بود.

در تحلیل برخی آگاهان، مصدق و کاشانی به مسئله نفت اکتفا کردند و از اندیشه دربارهٔ کل نظام سیاسی و سرچشمه مفاسد اجتماعی غافل بودند و حال آنکه می‌بایست همانند نهضت امام‌خمینی سرچشمه مفاسد را که رژیم پهلوی بود هدف می‌گرفتند عواملی نیز باعث دشوارشدن وضعیت شد، ازجمله سلب اختیارات قانون‌گذاری از مجلس از سوی مصدق، سهل‌انگاری دربارهٔ مجازات مأموران حمله‌کننده به مردم در جریان نهضت و واقعه ۳۰ تیر انتصاب افراد مشکوک به مقامات مهم نظامی و بی‌توجهی به اندرزهای دلسوزانه کاشانی و دیگران، به‌ویژه بی‌توجهی به اخطار کاشانی دربارهٔ احتمال کودتا و نداشتن افراد تربیت‌شده برای مبارزه انگلستان نیز نفت ایران را تحریم کرد و با این تحریم شرایط اقتصادی اجتماعی ایران بدتر و راه برای مداخله گسترده بیگانگان هموار شد.

نگاه امام‌خمینی به نهضت ملی نفت

امام‌خمینی به تاریخ اسلام، ایران و نهضت‌های آزادی‌بخش و پیروزی‌ها و شکست‌ها توجه ویژه داشت و از تجربه‌های تاریخی در پیشبرد نهضت اسلامی بهره می‌گرفت. ایشان ملی‌شدن صنعت نفت و کوتاه‌کردن دست استعماری انگلیس را خدمت به کشور ایران می‌دانست. ایشان که معتقد بود مصدق می‌خواست به کشور خدمت کند اما اشتباه نیز داشت، یکی از اشتباه‌های وی را همانند قوام‌السلطنه شمرده که وقتی قدرت داشت، محمدرضا پهلوی را از میان برنداشت، با اینکه به راحتی می‌توانست او را کنار بگذارد. (ببینید: محمد مصدق)

ایشان علت اصلی شکست نهضت ملی نفت را غیر اسلامی‌بودن و محصورکردن آن در دایره ملی‌گرایی و اهداف سیاسی و منافع مادی می‌دید و بر این باور بود که ملی‌گرایان از همان آغاز از نظر فکری با اسلام و روحانیت مخالف بودند و در عمل نیز مخالفت کردند و همه علما و بزرگانی که در دوره مشروطیت در صدد خدمت به اسلام بودند، از میرزامحمدحسن شیرازی تا سیدابوالقاسم کاشانی را، خطاکار می‌خواندند. از نگاه امام‌خمینی جدایی دین از سیاست و جدایی رهبری سیاسی از رهبری مذهبی از عوامل شکست نهضت بود. ایشان در مجموع به تفکر و شعار ملی‌گراییِ جبهه ملی بدبین بود و اعضای این جبهه را برای مملکت افرادی زیانبار و نگاه آنان را مخالف اسلام و روحانیت می‌دانست. (ببینید: ملی‌گرایی و جبهه ملی ایران)

ایشان در مقایسه انقلاب اسلامی با نهضت نفت، انقلاب اسلامی را نهضتی عمیق‌تر از نهضت نفت می‌دانست و بر آن بود که نهضت نفت، نهضتی صرفاً سیاسی بود؛ ولی انقلاب اسلامی انقلابی سیاسی، مذهبی و ریشه‌دار بود. ایشان نهضت ملی نفت را جنبشی مادی و انقلاب اسلامی را انقلابی معنوی برمی‌شمرد. به باور ایشان نهضت نفت با تکیه بر توان سیاسی و دوری از معنویت و برخی از اشتباهات دیگر شکست خورد.

پیوند به بیرون

• سیدعباس رضوی، ملی شدن صنعت نفت، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۵۱۰–۵۱۶.