معلم

مُعلم مسئولیت و نقش تربیتی مربی و آموزگار.

مفهوم‌شناسی

معلم به معانی تعلیم‌دهنده، آموزنده، آگاه‌کننده، آموزگار، مدرس، استاد و شیخ آمده است. در کاربردهای کنونی به کسی که در دبستان، دبیرستان یا آموزشگاه تدریس می‌کند معلم می‌گویند. در گذشته نیز به برخی از دانشمندان و فیلسوفانی که جامع علوم عصر خود و واضع بخشی از دانش‌ها بودند معلم گفته می‌شد.

پیشینه

در ایران باستان از روزگار زرتشت تا هخامنشیان، مغان یا موبدان زرتشتی وظیفه معلمی را بر عهده داشتند. بعدها هخامنشیان آموزشگاه‌ها را گسترش دادند و طبقه آموزگاران که دانشمند خطاب می‌شدند در کنار موبدان وظیفه آموزش و پرورش را عهده‌دار شدند. شواهد تاریخی نشان می‌دهد در ایران پیش از اسلام آموزش همگانی به معنای امروزی وجود نداشت؛ بلکه آموزش مخصوص طبقه اشراف بود. آموزگاری در دوران ساسانیان به صورت یک شغل رسمی به مغان و موبدان اختصاص داشت و کسب دانش تنها برای افراد خاص مانند فرزندان بزرگان و بازرگانان امکان‌پذیر بود.

پس از ورود اسلام، آموزگاران در آغاز، مساجد را به مراکز اساسی و اصلی آموزش همگانی درآوردند. با گسترش محصلان، آموزش کودکان به‌تدریج از مساجد جدا شد و معلمان در مکتب‌خانه‌ها به تعلیم پرداختند. پس از آن در قرن چهارم در ایران مکان‌های خاصی برای آموزش علوم دینی و ادبی به نام مدرسه به وجود آمد. در این دوره با رونق مدارس و بیت‌الحکمه، معلمان به تعلیم فلسفه نیز پرداختند. در سطح فلاسفه، فارابی یکی از مهم‌ترین معلمان قرن چهارم بوده و به سبب شرح آثار ارسطو، وی را معلم ثانی خوانده‌اند. لقب معلم اول را مسلمانان به ارسطو داده‌اند.

شیوه آموزش برای قرن‌ها در ایران توسعه و تحول زیادی پیدا نکرد؛ ولی در زمان سلسله قاجار و با آشناشدن ایرانیان با دانش و معارف جدید، نخستین مدارس به سبک اروپایی دایر شدند. در دوره‌های پیش از آن، تحصیل بیشتر برای پسران بود، اما میرزامحمدتقی امیرکبیر به دنبال گسترش علوم و بسط مدارس دولتی در اروپا و برای اقتباس از تمدن و فرهنگ جدید اروپایی، مقدمات ایجاد نظام آموزشی را فراهم کرد. پس از وی، ناصرالدین‌شاه با هفت معلم اتریشی و چند مترجم و در حدود ۱۵۰ نفر دانش‌آموز در سال ۱۲۲۸ دارالفنون را افتتاح کرد. دانش‌آموختگان دارالفنون نخستین معلمان کشور بودند و متناسب با توانایی و مقتضیات عصر خود، مشغول به آموزش و خدمت می‌شدند.

در سال ۱۲۹۷ دارالمعلمین مرکزی تهران تأسیس شد و در دو سطح ابتدایی و عالی مشغول به پرورش معلمان برای دوره‌های ابتدایی و دبیرستان شد. سال ۱۲۹۹ نیز دارالمعلمین عالی را وزارت فرهنگ ایجاد کرد که وظیفه آموزش معلمان را در دو رشته علمی و ادبی بر عهده گرفت. در دوران رضاشاه پهلوی با اجرای سیاست‌های غربگرایانه وی، در آموزش نیز وابستگی به غرب تشدید شد. از سال ۱۳۰۴ که مدارس جدید رو به گسترش نهادند، روحانیان با عنوان آموزگاران سنتی از آموزش رسمی حذف شدند؛ زیرا کسانی می‌توانستند به کار معلمی بپردازند که از لباس روحانیت خارج می‌شدند و ضوابط وزارت فرهنگ را می‌پذیرفتند. در آن سال‌ها کشور با مشکل کمبود آموزگار روبه‌رو شد قانون تربیت معلم در سال ۱۳۱۲ در مجلس شورای ملی تصویب شد. در سال ۱۳۱۳ مراکز تربیت معلم یک‌ساله تأسیس شد که شرط ورود به آن داشتن دیپلم بود.

در دوره محمدرضا پهلوی نیز سیاست جذب و آموزش معلمان به سوی غرب‌گرایی مضاعف و فرار از فرهنگ اسلامی و ملی متمایل بود. یکی از برنامه‌های اقتباسی رژیم پهلوی از غرب ایجاد سپاه دانش بود که به عنوان یکی از لوایح انقلاب سفید تصویب و پی‌گیری شد. به موجب این برنامه فارغ‌التحصیلان (دختر و پسر) دوره متوسطه به جای خدمت سربازی ضمن آموزش نظامی با روش تدریس آشنا می‌شدند و دوره خدمت خود را به کار معلمی می‌پرداختند. این لوایح در سال ۱۳۴۱ تصویب و در سال ۱۳۴۲ اجرایی شد. در سال ۱۳۴۹ به منظور تأمین نیازهای مدارس راهنمایی، دانش‌سراهای راهنمایی تأسیس شدند. معلمان به مدت دو سال مشغول به تحصیل در علوم ریاضی، تجربی، ادبیات و علوم انسانی، زبان خارجه و حرفه‌وفن می‌شدند و مدرک فوق دیپلم می‌گرفتند. پس از آن در سال ۱۳۵۱ به جای دانش‌سرای عالی، دانشگاه تربیت معلم تأسیس شد. در این دوره با وجود افزایش درآمد رژیم پهلوی از طریق فروش نفت، وضعیت معیشتی معلمان نابسامان بود. (ببینید: انقلاب سفید)

پس از انقلاب اسلامی ایران تعلیم و تربیت معطوف به تربیت اسلامی شد. به معلمان به سبب نقش تربیتی‌شان توجه شد و رشد میزان تحصیلات، بهبود وضعیت معیشتی، پیشرفت در کار باعث افزایش رضایتمندی آنان گردید. امام‌خمینی افزون بر توجه به نقش آموزندگی معلمان، تأکید بسیاری بر نقش مهم تربیتی و تهذیب نوجوانان در ابعاد مختلف، خصوصاً دینی داشت که در سخنان ایشان مشهود است. پس از شهادت مرتضی مطهری در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ به منظور بزرگداشت معلمان، این روز «روز معلم» نام‌گذاری شد.

جایگاه و ارزش

دانش و معرفت در اسلام از ارزش بسیار والایی دارد و صاحبان آن بر دیگران برتری دارند تا با بهره‌مندی از علم و معرفت، به بندگی و عبودیتی که شایسته آن است دست یابند. معلم اصلی بشر خداوند تبارک و تعالی است که پس از خلقت انسان، او را به زیور علم آراست؛ همچنان‌که به حضرت آدم(ع) تمامی اسما را تعلیم کرد. پس از آن پیامبران الهی(ع) و جانشینان آنان نخستین و برترین آموزگاران انسان به‌شمار می‌روند. پدر و مادر نیز در تعلیم و تربیت انسان، نقش بسیار حساسی را دارند و بالاترین الگوی رفتاری فرزندان‌اند و آن‌چنان‌که در برخی روایات آمده، اگر در تربیت فرزندان کوتاهی کنند، مؤاخذه خواهند شد سومین گروه از معلمان، علما و فرزانگان‌اند؛ کسانی که وارثان انبیا(ع) هستند. چنان‌که هر کس چیزی به انسان بیاموزد، به همان میزان معلمِ او به‌شمار می‌رود.

در روایات نیز به ارج‌نهادن به مقام معلم توجه شده است؛ ازجمله آنکه پیامبر اکرم(ص) برای معلمان از خداوند طلب آمرزش و عمر طولانی کرده است و خطاب به امام‌علی(ع) تعلیم‌دهندگان به بندگان خدا را ازجمله زنده‌کنندگان سنت خویش برشمرده است. ایشان معلمان را به ستارگان آسمان تشبیه کرده است که مردم به کمک آنان راه خود را می‌یابند.

حضرت علی(ع) نیز مقام معلمان را ارج نهاده و آنان را به سبب باقی‌ماندن آثارشان در دل‌ها، تا همیشه روزگار باقی دانسته است ایشان خود را بنده کسی می‌دانست که کلمه‌ای به او آموخته باشد و بر احترام و برپاایستادن در حضور معلمان تأکید می‌کرد. امام‌سجاد(ع) مردم را به تعظیم و احترام معلم فرا می‌خواند. در روایتی از امام‌صادق(ع) آمده است تمام موجودات عالم برای معلم خوب، طلب آمرزش می‌کنند. امام‌هادی(ع) به منظور قدردانی از معلم او را در صدر مجالس می‌نشاند. اندیشمندان و علمای اسلام به پیروی از پیشوایان دینی مقام معلمان را در جامعه بزرگ داشته‌اند؛ ازجمله محمد غزالی شغل معلمی را به سبب عهده‌داری هدایت قلب انسان، شریف‌ترین مشاغل و برترین هنری می‌دانست که انسان می‌تواند بر عهده بگیرد.

امام‌خمینی نیز به تأسی از آموزه‌های اسلامی معتقد بود معلم اول خداوند متعال است؛ زیرا مردم را از تاریکی به سمت نور هدایت می‌کند. و معلمی شغل انبیا(ع) و شریف‌ترین و پرمسئولیت‌ترین شغل‌هاست که عهده‌دار تعلیم و تربیت و تزکیه انسان‌ها و هدایت به طریق مطلوب الهی است؛ از این‌رو والاترین مقام‌ها اختصاص به معلم انسان‌ساز دارد.

رسالت و نقش تربیتی معلمان

معلمان مظهر ضعف یا قدرت عقل و روح و اخلاق اجتماع‌اند؛ زیرا این قشر سازنده قالبی است که نسل جوان را در آن قالب به هر شکل و صورت که بخواهد می‌پروراند. امام‌خمینی مهم‌ترین و حساس‌ترین وظیفه معلمان را تربیت نسل جوان می‌دانست و معتقد بود اگر تربیت خوبی انجام شود، مملکت پیشرفت خواهد کرد و نقش تربیتی معلمان مسئولیت بزرگی است که نباید دست کم گرفته شود؛ زیرا مقدرات مملکت و کلید تمامی سعادت‌ها و شقاوت‌های یک ملت در دستان معلمان است.

از نظر امام‌خمینی معلم متدین و خوش‌اخلاق در تربیت و شخصیت فرزندان دخالت تام و تمام دارد و چه بسا نقشه سعادت و شقاوت آنان با تزریقات ذهنی معلم ترسیم شود. ایشان ضمن تصریح به نقش اساسی و تعیین‌کننده معلمان در شکل‌گیری شخصیت دانش‌آموزان معتقد بود آنان امانتدار انسان‌اند؛ امانتی که متمایز از همه امانت‌هاست و اگر به آن خیانت شود، به ملت و جامعه و بالاتر از آن به اسلام خیانت شده است. ایشان محقق‌شدن رسالت عظیم تربیتی معلمان را با پرورش افرادی مهذب، مستقل، متعهد، آزاد، معتمد به نفس و آگاه به مسائل روز می‌دانست تا در سایه آن مملکت اصلاح گردد و زمینه خیانت در حق خداوند تعالی و انبیا(ع) فراهم نشود.

معلم نمونه

معلم نمونه، اعتقادات الهی و معنویت را همراه دیگر علوم به دانش‌آموزان انتقال می‌دهد. به همین علت لازم است پیش از هر چیز به اصلاح نفس خود بپردازد و شرایط اسلامی و مناسبی را برای احراز مقام شریف معلمی در خود ایجاد کند. امام‌خمینی، انبیا(ع) و اولیا(ع) را نمونه‌های کاملی از معلمان الهی معرفی می‌کرد که با رسالت عظیم خود به انسان‌ها حیات مادی و معنوی بخشیدند. ایشان معتقد بود معلمان باید با الگوگیری از آنان، ادامه‌دهنده این راه باشند و با وجود تمامی مشکلات سعی کنند به‌خوبی از عهده تکلیف خود برآیند و با وقف خود در راه خدا، از فرزندان مملکت، انسان‌هایی به تمام معنا بسازند.

امام‌خمینی از برخی از شخصیت‌های معاصر مانند مرتضی مطهری با عنوان «معلم» یاد کرده است. ایشان مطهری را الگوی معلمی در علم و اخلاق و پاره تن و حاصل عمر خود می‌دانست؛ چنان‌که ایشان پس از شهادت سیدمحمدباقر صدر و بنت‌الهدی صدر ـ خواهر آموزگار وی ـ به دست رژیم بعثی عراق، با قدردانی از شخصیت و رفتار این دو شهید آنان را نمونه‌ای از معلمان دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب شمرد. و شهیدان محراب؛ سیداسدالله مدنی و سیدعبدالحسین دستغیب و همچنین شهیدان دیگر مانند محمدعلی رجایی (رئیس‌جمهور وقت)، محمدجواد باهنر (نخست‌وزیر وقت) و مصطفی چمران را معلمان اخلاق و مهذبان نفوس و متعهدان به اسلام خواند. (ببینید: مرتضی مطهری، سیدمحمدباقر صدر، سیداسدالله مدنی، سیدعبدالحسین دستغیب، محمدعلی رجایی، محمدجواد باهنر، و مصطفی چمران)

توصیه‌ها و هشدارها

امام‌خمینی معتقد بود تعلیم بدون تربیت سبب تباهی می‌شود و عقب‌ماندگی کشور را در پی دارد. ایشان از معلمان می‌خواست تربیت را پراهمیت‌تر از تعلیم بدانند و مانند معلم اخلاق باشند به باور ایشان دانش‌آموزان، به فطرت پاک انسانی نزدیک‌تر و در آغاز راه هستند و از فطرت الهی خود دور نشده‌اند؛ ولی ممکن است با برنامه‌های اشتباه تربیتی به انحراف کشیده شوند. ایشان از معلمان می‌خواست با تربیت صحیح و الهی به دانش‌آموزان بیاموزند برای حفظ کشور و اسلام لازم است با آگاهی از انحرافات گذشته و تکیه بر فرهنگ مستقل اسلامی ـ ایرانی خود، تمامی نیرو و استعداد و قدرتشان را در راه اسلام صرف کنند.

امام‌خمینی با اشاره به مسئول‌بودن معلمان در پیشگاه خداوند به آنان سفارش می‌کرد برای تهذیب جامعه و انجام درست تکلیف خویش لازم است نخست خود را تزکیه کنند و سپس ضمن توجهی که به تربیت نسل آینده‌ساز به‌خصوص کودکان دارند با هوشمندی، عوامل فساد و متخصصان غیرمتعهد و غرب‌زده مدارس را که همچنان پیرو فرهنگ غرب‌اند شناسایی و حذف کنند. ایشان میزان را تنها علم نمی‌دانست و با تأکید بر اینکه حتی علم توحیدیِ فاقد تربیت الهی و تزکیه، معیار کارآمدی نیست، معلمان را به تربیت دانش‌آموزانی عالِم همراه با تربیت الهی سفارش می‌کرد. امام‌خمینی با تأکید بر اینکه مدرسه از دانشگاه مهم‌تر است از معلمان می‌خواست تا ضمن پرداختن به نقش خطیر تربیت علمی، در جایگاه یک مصلح و انسانی آگاه به مسائل و تحولات اجتماعی ـ سیاسی، عهده‌دار رشد معنوی نسل جوان باشند و با تربیت سیاسی، روحیه مشارکت هوشیارانه و احساس مسئولیت آگاهانه را در آنان زنده کنند.

سیره عملی امام‌خمینی

در سیره عملی امام‌خمینی تواضعی وصف‌ناشدنی در برابر استادان خود به چشم می‌خورد. ایشان در برابر استادان خود بسیار مؤدبانه رفتار می‌کرد؛ چنان‌که همیشه منظم و به موقع سر جلسات درس استاد خود محمدعلی شاه‌آبادی حاضر می‌شد. ایشان از استادانش و دیگر علما با احترام فراوان یاد می‌کرد. استادان ایشان نقش مهمی در شخصیت علمی او داشتند، به‌ویژه شاه‌آبادی که امام‌خمینی ایشان را عارف و استادی می‌دانست که حق حیات بر امام‌خمینی داشته است؛ به گونه‌ای که از عهده شکر زحمات وی برنمی‌آید و شاه‌آبادی نیز در مقام تکریم امام‌خمینی، ایشان را روح خدا و مورد اعتماد خویش می‌دانست. (ببینید: استادان امام‌خمینی و اخلاق و سیره امام‌خمینی)

امام‌خمینی، خود نمونه یک معلم متعهد و ملتزم به اسلام بود، به گونه‌ای که رفتار متعالی و آمیخته با اصول تربیتی ایشان، دل و جان شاگردان و مخاطبان خویش را متحول می‌کرد و حیات دوباره‌ای بدان‌ها می‌بخشید. مرتضی مطهری امام‌خمینی را روح قدسی الهی می‌نامد و بیان می‌کند درس اخلاق پایان هفته ایشان بدون هیچ اغراق و مبالغه‌ای چنان او را سرمست می‌کرد که تا هفته بعد خود را شدیداً تحت تأثیر آن می‌یافت. ایشان با وجود اینکه در هوش و ذکاوت علمی بر دیگران برتری داشت و از استادان علمی حوزه به‌شمار می‌آمد، همیشه با فروتنی همچون یک طلبه معمولی رفتار می‌کرد و هیچ‌گاه دنبال شهرت و پست و مقام نبود.

(ببینید: تدریس امام‌خمینی)

از امتیازها و جلوه‌های معلمی امام‌خمینی می‌توان به این موارد اشاره کرد: اهتمام ویژه ایشان به تشکیل جلسات درسی خلاق، پویا و فعال و پرهیزدادن شاگردان از سکوت و تقلید و اقتباس، جهت پرورش مجتهدانی صاحب‌نظر و شجاع و متفکر و در عین حال دوری از جلساتی که خودنمایی و غرور در آن بروز می‌کرد، در نظر گرفتن جنبه‌های معنوی و روحانی در جلسه درس و توصیه به مخاطبان جهت تزکیه و تهذیب نفس به جهت سرآمددانستن علم اخلاق بر همه علوم، ساده‌زیستی نظم و آرامش، برخورد محترمانه و محبت‌آمیز با شاگردان، بیان افکار سیاسی و انقلابی خود در میان مباحث درس و اشاره به مسائل اجتماعی و سیاسی کشور. (ببینید: ساده‌زیستی و اخلاق و سیره امام‌خمینی)

پیوند به بیرون

• مرضیه علیرضایی، معلم، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۴۱۹–۴۲۵.