دانشگاه

دانشگاه، جایگاه، مسئولیت و نقش مراکز آموزش عالی.

امام‌خمینی در نکوداشت نقش دانشگاه، دانشگاهیان را فرزندان اسلام می‌خواند و بر نقش اثرگذار دانشگاه در حفظ و تداوم انقلاب اسلامی، تأکید می‌کرد.

نظام آموزش عالی جدید در ایران، در سال ۱۲۲۹ به دست میرزاتقی‌خان امیرکبیر در تهران پایه‌ریزی شد. با افتتاح دانشگاه تهران در ۱۳۱۳ و سپس گسترش تأسیس دانشگاه در شهرهای مختلف، وزارت علوم و آموزش عالی برای ساماندهی متمرکز آموزش عالی تأسیس شد (۱۳۴۶). در دوران نهضت اسلامی، دانشگاه جایگاه بالایی داشت و سنگر محکمی برای دفاع از امام‌خمینی و انقلاب بود.

امام‌خمینی با نامطلوب‌دانستنِ دانشگاه وابسته به بیگانه و عاری از آموزه‌های اسلام در زمان پهلوی، پیامد آن را فساد جامعه و عامل عقب‌ماندگی مملکت می‌شمرد. بر همین اساس طرح اسلامی‌کردن دانشگاه‌ها، از اهداف مهم شورای انقلاب فرهنگی تعیین شد. ایشان اصلاح فرهنگی را تدریجی و درازمدت می‌خواند و بر استقلال فکری و فرهنگی در دانشگاه، سالم‌سازی دانشگاه و برخورد هوشمندانه با انحرافات تأکید می‌کرد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران توجه امام‌خمینی به دانشگاه بیشتر شد و بزرگ‌ترین پیروزی را آشتی میان دانشگاه و حوزه شمرد. او هدف از تشکیل دانشگاه را بسیار فراتر از تربیت متخصص، بلکه تربیت انسان متعهد به اسلام، خداجو، خادم به مردم و متکی به نیروی حق می‌دانست که با اتکای به ایمان، مرعوب تطمیع بیگانگان نمی‌شود، زیر بار ستم نمی‌رود، در برابر تهدیدها مقاومت می‌کند و به انفعال و تسلیم تن نمی‌دهد.

مفهوم‌شناسی

دانشگاه به معنای محل دانش است و در اصطلاح به مؤسسه یا مدرسه عالی می‌گویند که اقسام علوم در آن تدریس می‌شود و شامل زیرمجموعه‌هایی به نام دانشکده است و در هر کدام از دانشکده‌ها، رشته خاصی از علوم در سطح بالاتر از دیپلم تدریس می‌شود.

پیشینه

کهن‌ترین دانشگاه جهان با هفتصد سال تداوم، «گندی‌شاپور» یا جندی شاپور است که حدود ۱۷۰۰ سال پیش در دزفول تأسیس گردید و در آن تعلیمات عالی در رشته‌های ادبیات، طب و فلسفه تدریس می‌شد. گندی‌شاپور بزرگ‌ترین مرکز فرهنگی آن زمان بود که دانشجویان و استادان از اطراف جهان به آن رو می‌آوردند. با این حال، دانشگاه قرویین را به عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه جهان شمرده‌اند. این دانشگاه در شهر فاس مراکش قرار دارد و در سال ۸۵۹م/ ۲۳۸ش به وسیله دختری به نام فاطمه فِهری تأسیس شد.

دانشگاه الازهر با بیش از هزار سال سابقه در مصر برای رهبری حرکت‌های دینی ایجاد شد و علاوه بر علوم دینی به مسائل سیاسی نیز می‌پرداخت. از دیگر مکان‌های آموزشی قدیمی، مدرسه‌هایی معروف به مدرسه‌های نظامیه در دوران سلجوقی‌اند. گروهی معتقدند رونق دانشگاه‌های اروپا پس از قرون وسطی با الگوبرداری از این مدرسه‌های اسلامی میسر شد. مدرسه نظامیه بغداد ازجمله این مدارس است که تا سال ۶۰۳ق رونق داشت و سپس دانشگاه‌های دیگر جایگزین آن شدند.

نظام آموزش عالی جدید در ایران مدرسه عالی «دارالفنون»، در سال ۱۲۲۹ به دست میرزاتقی‌خان امیرکبیر در تهران پایه‌ریزی شد و در دی ۱۲۳۰ رسماً افتتاح گردید. پس از دارالفنون مدارس عالی دیگری چون دارالمعلمین عالی (۱۲۶۹)، مدرسه علوم سیاسی (۱۲۷۹)، مدرسه فلاحت (۱۲۸۱) و مدرسه طب (۱۲۹۸) تأسیس شدند. طرح تأسیس دانشگاه تهران در خرداد ۱۳۱۳ به تصویب مجلس وقت رسید و در ۲۴ اسفند همان سال به دست رضاخان پهلوی به‌صورت رسمی افتتاح گردید. گسترش دانشگاه‌ها از سال ۱۳۲۶ با افتتاح دانشگاه تبریز آغاز شد و در ۱۳۲۸ با تصویب مجلس، به وزارت فرهنگ اجازه تأسیس دانشگاه در شهرستان‌های مشهد، اصفهان، شیراز و دیگر شهرها داده شد. در سال ۱۳۴۶ نیز وزارت علوم و آموزش عالی برای ساماندهی متمرکز آموزش عالی تأسیس شد.

جایگاه و نقش

در دوران انقلاب تعداد زیادی از جوانان در دانشگاه‌ها حضور داشتند. اتحاد حوزه و دانشگاه مردم را بیشتر به جریان‌های دانشگاهی وابسته کرد و سرکوب‌های خونین دانشجویان و ایستادگی آنان باعث دلگرمی، اعتماد و حمایت مردم از دانشجویان شد. امام‌خمینی جایگاه و نقش فرهنگیان ازجمله دانشگاهیان را در صورت عملکرد صحیح، چه به لحاظ تأثیرگذاری گسترده در تعلیم و تربیت و چه از لحاظ مسئولیت، در تراز وظایف انبیای الهی قرار داده و برای دانشگاه و دانشگاهیان نقش اساسی و جایگاه ارزشمندی قائل شده‌است. ایشان از آغاز نهضت اسلامی در سال ۱۳۴۲ به دانشگاه‌ها در کنار حوزه‌های علمیه توجه می‌کرد، در جمع دانشجویان به سخنرانی می‌پرداخت، برای آنان پیام می‌فرستاد، آنان را نصیحت می‌کرد، مقدرات کشور را به دست آنان می‌دانست و درباره استفاده ابزاری استعمار از دانشگاه هشدار می‌داد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران توجه امام‌خمینی به دانشگاه بیشتر شد و بزرگ‌ترین پیروزی را آشتی میان دانشگاه و حوزه شمرد. از دغدغه‌های اصلی ایشان در این برهه، وحدت حوزه و دانشگاه و اسلامی‌شدن دانشگاه‌ها بود. ایشان در همین راستا با تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی از مسئولان خواست خط و مشی فرهنگی دانشگاه‌ها را بر اساس فرهنگ اسلامی ترسیم کنند. ایشان دانشگاه را قلب تپنده و نبض ملت می‌دانست و آن را نهادی انسان‌ساز می‌نامید که می‌تواند مبدأ سعادت یا شقاوت یک ملت شود. ایشان بارها خاطرنشان می‌کرد که مقدرات هر کشوری عمدتاً در دست دانشگاه و دانشگاهیان است و بی‌توجهی به دانشگاه را برابر ازدست‌دادن کل سرمایه انسانی یک مملکت و اصلاح آن را به مثابه اصلاح یک مملکت می‌شمرد و شرط آن را آغاز اصلاح و تربیت از دوره دبستان می‌دانست.

از سوی دیگر، در نگاه رایج رسالت دانشگاه، تربیت متخصصان در رشته‌های مختلف علمی با تعهداتی برآمده از روح دانش شمرده شده‌است؛ اما امام‌خمینی هدف از تشکیل دانشگاه را بسیار فراتر از تربیت متخصص، بلکه تربیت انسان متعهد به اسلام، خداجو، خادم به مردم و متکی به نیروی حق می‌دانست که با اتکای به ایمان، مرعوب تطمیع بیگانگان نمی‌شود، زیر بار ستم نمی‌رود، در برابر تهدیدها مقاومت می‌کند، به انفعال و تسلیم تن نمی‌دهد و بستر تراوش معنویات و تزریق آن به همه اقشار جامعه است. ایشان ویژگی مهم دانشگاه را اثرگذاری گسترده و مطلوب در تشکیل مجلس، دولت، ارتش و شکل‌دادن فرهنگ جامعه و توده مردم بیان می‌کرد و وظیفه اساسی آن را تعلیم و تربیت می‌خواند

امام‌خمینی وجود دانشگاه وابسته به بیگانه و عاری از آموزه‌های اسلام را در زمان پهلوی، نامطلوب می‌دانست و پیامد آن را فساد جامعه و وجود انسان‌های مضر برای اسلام می‌شمرد و آن را عامل عقب‌ماندگی مملکت می‌خواند. ایشان پیامد دنباله‌روی دانشگاه از فرهنگ وارداتی و تربیت انسان‌های گوش به فرمان بیگانگان در زمان پهلوی را نابودی و تضعیف اسلام می‌دانست.

اسلامی‌شدن دانشگاه

به باور امام‌خمینی دانشگاه اسلامی، برای رسیدن به توحید باید به علوم طبیعی نگاه آلی و ابزاری داشته باشد و انسان‌هایی الهی، تزکیه‌شده، متقی با روحیه خودباوری و خوداتکایی علمی و فرهنگی و متعهد اجتماعی و ناظر آگاه به تصمیم‌گیری‌ها و عملکردها تحویل جامعه دهد. ایشان دانشگاه در حکومت اسلامی را نماد آموزه‌های اسلام می‌داند و معتقد بود دانشگاه باید صدای تبلیغات اسلامی را از زوایای عبادی و اجتماعی و مانند آن انعکاس دهد و هنگام ورود به محیط‌های علمی، آموزه‌های اسلامی حس شود

پس از آنکه امام‌خمینی طرح دانشگاه اسلامی را مطرح کرد، شورای انقلاب فرهنگی، ایجاد آن را از اهداف اساسی خود خواند و اسلامی‌شدن فضا و مناسبات دانشگاه را در تفسیر آن ارائه کرد. از سوی دیگر، با طرح دانشگاه اسلامی، این شبهه به وجود آمد که روحانیت با علم و تخصص مخالف است. امام‌خمینی در رد این موضوع، با مغالطه‌خواندن آن، هدفِ راهبردی حوزه‌ها را مقابله با بیگانگان در به بی‌راهه کشاندن دانشگاه‌ها و هدف از طرح دانشگاه اسلامی را استقلال دانشگاه و وابسته‌نبودن آن به شرق و غرب عنوان کرد.

عوامل آسیب‌پذیری

در زمان پهلوی نگاه کشورهای غربی به‌ویژه امریکا به سرمایه‌گذاری در نهاد دانشگاه ایران معطوف بود. در این راستا آنان متعهد شدند هزینه‌های اجرای طرح‌هایی مانند ایجاد کانون‌های آموزشی با حضور متخصصان امریکایی، اعزام دانشجویان به خارج از کشور، ترجمه کتاب‌های خارجی به زبان فارسی و تدریس آنها در دانشگاه را تأمین کنند و سعی‌شان در ترویج فرهنگ غربی بود و این باعث بروز گسست عمیق میان جامعه تحصیل‌کرده و دیگر اقشار جامعه شد.

امام‌خمینی دانشگاه در دوره پهلوی را دچار انحراف و نقطه ضعف‌هایی می‌دید که استعمار فرهنگی از خارج کشور و سرسپردگی و عیاشی از ناحیه داخل، عوامل مهم این انحراف بودند. ایشان کج‌رویِ مراکز آموزشی در آن دوره را در نقطه اوج این انحراف می‌دانست و نقشه بیگانگان در منحرف‌کردن دانشگاه را به لحاظ زمانی، یک توطئه مستمر و به لحاظ گستردگی، از محیط کودکستان تا دانشگاه می‌شمرد. ایشان حضور برخی استادان وابسته به خارج را از عوامل آسیب‌پذیری دانشگاه و بسترساز طمع و سلطه بیگانه‌ها و بی‌خاصیتی و وابستگی دانشگاه می‌خواند و درباره نفوذ مخالفان نظام اسلامی در دانشگاه‌ها هشدار می‌داد.

انحراف و فساد فکری از دیگر عوامل آسیب‌پذیری دانشگاه‌ها از نگاه امام‌خمینی بود. ایشان باور داشت خالی‌بودن محیط دانشگاه از تربیت اخلاقی و معنوی و ایجاد فاصله و اختلاف‌افکنی بیگانگان میان نهاد دانشگاه و حوزه منجر به تشدید آسیب‌پذیری‌ها شده‌است. ایشان تفاهم دو نهاد حوزه و دانشگاه را برای جبران این نقیصه لازم می‌دانست.

نقش دانشگاه در انقلاب اسلامی

دانشگاه در پیروزی انقلاب اسلامی از جایگاه بالایی برخوردار بود و سنگر محکمی برای دفاع از امام‌خمینی و انقلاب اسلامی به شمار می‌رفت. در این مسیر انتقادهای امام‌خمینی از رژیم پهلوی، تفکرات دینی دانشجویان را از سردرگمی بیرون آورد و عاملی برای حضور آنان در ساختار جنبش‌های دانشجویی شد. گسترش سرکوب‌های رژیم پهلوی میل به براندازی حکومت و نه اصلاح آن را در دانشجویان به‌وجود آورد و در سال‌های نهضت، دانشگاه در این راه پیشتاز بود؛ تا جایی که در بیشتر دانشگاه‌ها مسائل سیاسی مطرح شد و طبقات مختلف برای شنیدن مطالب به دانشگاه می‌رفتند.

دانشگاهیان در بیشتر تظاهرات علیه رژیم پهلوی حضور داشتند. حوادث ۲۲ آذر ۱۳۴۹ و تجمع دانشجویان (در کنار دانش‌آموزان) در سیزدهم آبان ۱۳۵۷ که منجر به کشتار دانشجویان شد، ازجمله فعالیت‌هایی است که دانشگاهیان برای پیروزی انقلاب انجام دادند. (ببینید: دانشجویان)

امام‌خمینی در نکوداشت نقش دانشگاه، دانشگاهیان را فرزندان اسلام می‌خواند که در راه اسلام و کشور فدایی دادند، مورد هجوم مأموران رژیم پهلوی قرار گرفتند، مضروب و مصدوم شدند، به زندان رفتند و از تحصیل بازماندند. به گزارش سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، در سال ۱۳۵۷ و اوج نهضت اسلامی، امام‌خمینی با آگاهی از قطع حقوق بعضی از استادان دانشگاه، خواستار پرداخت تمام و کمال حقوق آنان از سوی نماینگان خود شد. به گفته یکی از نمایندگان ایشان، استادان به حداقل بسنده کرده و دریافت کامل حقوق را رد کرده‌اند.

با بازگشایی دوباره دانشگاه پس از انقلاب فرهنگی (ببینید: شورای عالی انقلاب فرهنگی) در سال‌های آغازین جنگ تحمیلی، حضور دانشگاهیان و استفاده از خلاقیت فنی دانشجویان و استادان توانست کمک مؤثری به پیشبرد دفاع کند. امام‌خمینی نقش دانشگاه را در حفظ و تداوم انقلاب اسلامی، اثرگذار و اساسی می‌دانست و باور داشت همان‌گونه که انقلاب اسلامی در تحول دانشگاه نقش اساسی داشته، دانشگاه نیز باید قدرشناس انقلاب اسلامی باشد و در حفظ و تداوم آن تلاش کند.

ضرورت تداوم اصلاح در دانشگاه

امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در کنار ارج‌گذاری به جنبه‌های علمی دانشگاه، سالم‌سازی آن از عناصر فاسد و غیرمتعهد و به‌کارگیری استادان متعهد و معتقد به اسلام را ضروری می‌دانست و انقلاب بنیادین فرهنگی در دانشگاه‌های کشور را ضرورت اجتناب‌ناپذیر می‌خواند.

ایشان همه دانشگاهیان را به تمرکز روی مبانی اسلامی برای رهایی از وابستگی فرهنگی به شرق و غرب فرا خواند، بر استقلال فکری و فرهنگی در دانشگاه تأکید می‌کرد و دانشگاه را به‌کنارگذاشتن تفکر غربی و اعتماد به تفکر اسلامی و استقلال و خوداتکایی توصیه می‌کرد. ایشان با تأکید بر سالم‌سازی دانشگاه و برخورد هوشمندانه با انحرافات، راهکار را تقویت و تزریق تقوا و ایمان درکنار آموزش می‌دانست.

امام‌خمینی اصلاح فرهنگی را تدریجی و درازمدت می‌خواند و آن را مستلزم تلاش پیگیر و مستمر همه دانشگاهیان می‌خواند و با مطلوب‌دانستن فضای امن برای دانشگاه راهکار تغییرات را اصلاح از درون خود دانشگاه و مبارزه با فساد می‌نامید. ایشان ارتباط مستمر و دایمی دانشگاه با حوزه علمیه را از دیگر راهکارهای عملی اصلاح دانشگاه‌ها معرفی می‌کرد تا بر اثر تبادل افکار و آموزه‌های اسلام و تربیت اخلاقی، روند اصلاح دانشگاه در سایه آموزه‌های دینی تحقق پیدا کند.

جستارهای وابسته

• دانشجویان

پیوند به بیرون

• حسین صالحی، دانشجویان، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۳۳۲–۳۳۶.