کتاب و کتاب‌خوانی

کتاب(۱)، ارزش کتابخوانی و معیار سودمندی و زیان‌آوری کتاب.

مفهوم‌شناسی

کتاب به معنای نوشتن و اسم برای مجموعه نوشته‌ها است و در اصطلاح به برگه‌های چاپ‌شده یا گردآمده در یک مجلد که به هم چسبیده یا ته‌دوزی شده باشد و نیز به مجموعه خطی یا چاپی گفته می‌شود.

پیشینه و جایگاه

در خط و کتاب، مصریان باستان پیشرو بوده‌اند. آنان با استفاده از ساقه نی بر روی پاپیروس می‌نوشتند. کهن‌‌ترین برگه‌های پاپیروس متعلق به قرن چهارم پیش از میلاد است. در چین باستان نیز کتاب‌های چوبی و پس از آن کتاب‌های ابریشمی برای نوشتن به کار می‌رفت. در تمدن بابل و آشور از لوح‌های گلی استفاده می‌شد و شاید نخستین شکل نظام‌مند کتابت، در این لوح‌های گلی باشد؛ چنان‌که پوست درخت، پارچه و پوست حیوانات نیز برای نوشتن استفاده می‌شده است. پس از این نوع نوشتن‌ها، در سال ۱۰۵ میلادی در چین کاغذ اختراع شد و بعدها به دست مسلمانان وارد اروپا شد.

ایرانیان باستان نوشته‌های خود را روی سنگ کنده‌کاری می‌کردند یا بر روی لوح‌های زرین و سیمین می‌نوشتند. گاه نیز از پوست دباغی‌شده گاو برای نوشتن استفاده می‌کردند. ایرانیان برای نخستین ‌بار در دوران هخامنشیان اوستا را جمع‌آوری و تبدیل به کتاب کردند و برای هر کتاب آن عنوان «نسک» به معنای یک جلد را برگزیدند. گفته شده از دوران ساسانیان ۸۲ جلد کتاب درباره امور مذهبی، نُه جلد کتاب درباره شکار و پند و هفتاد جلد درباره فنون و علوم دیگر باقی مانده است.

با ظهور اسلام کتابِ قرآن معجزه رسالت پیامبر اکرم(ص) معرفی شد. خداوند در قرآن کریم به قلم و کتابت سوگند یاد کرد و قرآن را کتاب خدا شناساند. در زمان پیامبر(ص) کاتبان وحی ازجمله امیرالمؤمنین علی(ع) آیات الهی را ثبت و ضبط و کتاب «قرآن» را تدوین کردند.

از نخستین قرن‌های اسلامی بسیاری از مسلمانان، ازجمله ایرانیان به کسب علم و دانش و تألیف و تصنیف پرداختند و صنعت کاغذسازی که ماده اصلی کتاب بود در بسیاری از شهرهای ایران رواج یافت. با گسترش تألیف و تصنیف در میان مسلمانان، تأسیس کتابخانه نیز در دستور کار قرار گرفت و نخستین کتابخانه‌ عمومی مسلمانان با نام کتابخانه بیت‌الحکمه در بغداد به دستور هارون‌الرشید و به همت مأمون عباسی ساخته شد.

نشر گسترده کتاب در ایران عملا پس از ورود نخستین دستگاه‌های چاپ در عصر صفویه آغاز شد. پس از آن در عصر قاجار چند چاپخانه سنگی و سربی تأسیس شد که به کار چاپ و نشر می‌پرداختند. با سقوط قاجار دوره تازه‌ای در فعالیت‌های چاپی ایران شکل گرفت که بر چاپ کتاب تأثیر زیادی گذاشت. استبداد سیاسی و خفقان فکری در دوره حکومت پهلوی، جامعه آن روز را در آزادی نوشتن، تألیف، ترجمه و به طور کلی گسترش امر چاپ و نشر کتاب در تنگنا گذاشته بود؛ ازجمله در این دوران چاپ و انتشار کتاب‌های امام‌خمینی حتی توضیح المسائل ممنوع بود و در برخی موارد، کتاب‌های ایشان به نام افراد دیگر به چاپ می‌رسید.

از سوی دیگر، واژه کتاب در مجموع ۲۵۷ بار در قرآن به‌کار رفته و دارای معانی گوناگونی چون نامِ قرآن کریم، تورات، انجیل، نامه اعمال خلایق، لوح محفوظ و غیره است. خداوند متعال مجموعه آیات قرآن کریم را «کتاب» خوانده است. پیامبران(ع) نیز همراه با «کتاب» به پیامبری برگزیده شده‌اند. پیامبر اکرم(ص) در آغاز بعثت به خواندن امر شد و خداوند به قلم سوگند خورد؛ از این‌رو با تأکیدهای خداوند و پیامبر(ص)، فرهنگ شفاهی جاهلی به فرهنگ کتاب‌محور تبدیل شد و به‌تدریج تمدن اسلامی بر مبنای کتاب شکل گرفت؛ بنابراین فرهنگ اسلامی فرهنگی کتاب‌محور است.

احادیثی نیز درباره کتاب و کتابت وجود دارد که لحن و ادبیات آنها به گونه‌ای است که مسلمانان را به خواندن، نوشتن و دانش‌آموختن تشویق می‌کنند. امام‌صادق(ع) کتاب را اسم اکبر خداوند دانسته که در نهاد انبیا(ع) به ودیعه گذاشته شده است. در حدیث دیگری آمده است که کتابت و نگارش از مواردی است که خداوند به انسان ارزانی کرده تا اخبار گذشتگان را برای آیندگان و خبرهای بازماندگان را برای کسانی که حضور ندارند، بنویسند.

معیارهای کتاب مفید

امام‌خمینی، از نگاه تربیت دینی، به صورت کلی معیارهای کتاب‌‌های مطلوب را آن می‌دانست که به تزکیه و تهذیب نفس منجر شوند، احکام و نکته‌های اخلاقی را به طور مکرر برای مخاطبان شرح دهند و بتوانند پرسش‌های دینی را به صورتی غیر شبهه‌ناک پاسخ گویند.

امام‌خمینی درباره نوع کتاب‌هایی که چاپ می‌شد بسیار حساس و تأکید داشت پیش از نشر کتاب باید یک گروه اهل علم و متخصص بر محتوای کتاب نظارت دقیق داشته باشند. کار این گروه علاوه بر ارزش زیاد، بسیار حساس است؛ زیرا لغزش آنان به نشر آثار انحرافی می‌انجامد؛ چنان‌که به برخی کتاب‌هایی که هیئت‌های گزینش سراسر کشور به بهانه پرسش‌های دینى و ایدئولوژى اسلامى منتشر کرده بودند و سرشار از پرسش‌های غیر مربوط به اسلام و احیاناً مستهجن بود، شدیدآً اعتراض کرد و دستور جمع‌آوری آن کتاب‌ها و انحلال آن هیئت‌ها را صادر کرد‏.

در نگاه امام‌خمینی معیار شناخت کتاب مضر آن است که جامعه را به سوی تباهی، غرب‌زدگی و رشد دیکتاتوری می‌برد یا به تفرقه دینی می‌انجامد. به طور کلی ایشان «کتب ضلال» را کتاب‌های مضر به حال جامعه می‌دانست. فقیهان درباره «کتب ضلال» بحث کرده‌اند و نگهداری، مطالعه، تدریس و تکثیر آن را اجمالاً حرام دانسته‌اند. از نظر امام‌خمینی نگهداری کتب ضلال و نسخه‌برداری و تکثیر و خواندن و درس‌گرفتن و تدریس آنها اگر هدف صحیحى در آن نباشد، حرام است؛ چنان‌که روشن‌ترین مصداق کتب ضلال، کتاب آیات شیطانی نوشته سلمان رشدی است که امام‌خمینی حکم به قتل وی را داد.

(ببینید: سلمان رشدی)

امام‌خمینی از نظر مصداقی، غنى‌ترین کتاب عالم در تعلیم و تربیت را ‏کتاب قرآن می‌دانست؛ زیرا در نگاه ایشان قرآن کریم کتاب زندگی، انسان‌سازی، تحرک و جنبش، حرکت‌بخش از طبیعت به غیب، از مادیت به معنویت و حرکت‌بخش در راه عدالت است؛ به گونه‌ای که عرب پیش از اسلام را به حرکت درآورد چنان‌که نهج البلاغه نیز کتاب است که ایشان آن را از مفیدترین کتاب‌ها شمرده و آن را نازله روح امیرالمؤمنین(ع) براى تعلیم و تربیت خفتگان در بستر منیت و در حجاب خودخواهى و مجموعه‌ای شفابخش براى دردهاى فردى و اجتماعى شمرده است و ابعادى به اندازه یک انسان و یک جامعه بزرگ انسانى دارد. صحیفه سجادیه نیز که در نگاه ایشان نمونه کامل قرآن صاعد و بزرگ‌ترین مناجات عرفانى در خلوتگاه انسان است و مفاتیح الجنان اثر شیخ‌عباس قمی نیز از کتاب‌های مورد اهتمام ایشان بوده است.

(ببینید: قرآن)

وضع کمی و کیفی کتاب

بررسی‌ها و آمارهای رسمی نشان می‌دهد در سال‌های آغازین دهه ۱۳۴۰، به طور متوسط هفتصد عنوان کتاب در سال و در سال‌های آغازین دهه ۱۳۵۰ به طور متوسط ۲۷۰۰ عنوان کتاب در سال انتشار یافت؛ اما پس از انقلاب اسلامی (غیر از سال ۱۳۵۷) تا پایان دهه شصت که رویدادهایی چون جنگ تحمیلی، انقلاب فرهنگی و تعطیلی موقت دانشگاه‌ها، محدودیت‌های فنی، چاپ و نشر کتاب را با فراز و نشیب‌هایی روبه‌رو کرد، آمارهای رسمی از روند رو به رشد انتشار کتاب سخن می‌گویند؛ چنان‌که در سال ۱۳۷۰، ۷۵۱۶ عنوان کتاب منتشر شد، در سال ۱۳۸۰ این رقم به ۳۱۶۱۳ عنوان و در سال ۱۳۸۶ به ۵۴۶۱۱ عنوان افزایش یافت. همچنین در سال ۱۳۷۰، ۵۳۸ کتابخانه عمومی در سراسر کشور وجود داشت که این رقم بر اساس اعلام پایگاه رسمی اینترنتی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سال ۱۳۹۳ به ۲۱۶۵ رسید. در مجموع طی آماری که در چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شد، مجموع کتاب‌های چاپ اول دهه نخست ۲۲۴۸۴ عنوان، دهه دوم ۴۵۶۸۷ عنوان، دهه سوم ۱۹۵۶۴۷ عنوان و دهه چهارم ۴۰۳۴۲۶ عنوان کتاب در حوزه‌های مختلف است؛ در کنار تجدید چاپ‌ها که به همین نسبت افزایش داشته است.

افزون بر رشد کمّی وضع کتاب و کتابخانه‌ها در پس از انقلاب، محتوای کتاب‌ها نیز تغییر یافت. پس از انقلاب اسلامی، نه تنها بساط کتاب‌های فاسد و ضد اسلام و قرآن برچیده شد، بلکه کتاب‌های زیادی با موضوعات گوناگون قرآنی، اخلاقی، اعتقادی، تاریخ اسلام و مسائل تربیتی و پرورشی چاپ و منتشر شد. چاپ دانشنامه‌های بزرگ از دیگر اقدام‌هایی بود که پس از انقلاب صورت گرفت. از سوی دیگر، در زمینه‌های کتاب کودک تحول زیادی رخ داد و کتاب‌های اسلامی فراوانی در موضوع‌های مختلف و فراخور نیاز کودکان، در قالب داستان و شعر تألیف و منتشر شد.

یکی از اشکالات کلی امام‌خمینی به وضع نشر در دوره پهلوی نبود آزادی برای نشر کتاب سالم، بی‌توجهی به کتاب و کمبود مراکز نشر و کتابخوانی، به گونه‌ای که مراکز فساد و مشروب‌فروشی‌ بیشتر از کتاب‌فروشی و کتابخانه بود. دیگر اینکه بر خلاف قانون اساسى و پشتیبانی دولت، نوشته‌های گمراه‌کننده و مخالف با نص قرآن و دین مقدس منتشر مى‏شد؛ ازجمله کتاب انتقاد که بر رد قرآن مجید نوشته شد؛ اما دولت کسى را بازخواست نکرد.

امام‌خمینی بارها به کتاب‌هایی که مروج فرهنگ غرب بودند، ازجمله کتاب منسوب به محمدرضا پهلوی به نام مأموریت برای وطنم انتقاد می‌کرد. در این کتاب به‌خصوص در چاپ ابتدایی که پس از مدتی جمع شد و با اصلاحاتی دوباره به چاپ رسید، وابستگی محمدرضا پهلوی به بیگانگان به‌خوبی از زبان خود او بیان شده بود. ایشان با انتقاد از رویکرد خودباختگی فرهنگی و غرب‌گرایی در رژیم پهلوی، معتقد بود در حالی‌که غربیان حاضر نیستند از زبان و لغت فارسی استفاده کنند، برخی نویسندگان در ایران برای نشر کتاب باید رویکرد غربی داشته باشند. : (ببینید: غرب‌زدگی)

محتوای کتاب‌های درسی نیز در دوران پیش از انقلاب مطلوب نبود، به گونه‌ای که امام‌خمینی تنها چند روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی دستور داد کتاب‌هاى درسى در تمامی پایه‌ها را تغییر اساسى دهند و آنچه از عکس و مطالبى که به نفع استعمار و استبداد است تصفیه و دروس انقلابى و اسلامى که فرزندان کشور را بیدار و جوانان را مستقل و آزاده بار آورد، جایگزین آن کنند. ‏ ایشان برای نظارت بر محتوای کتاب‌های درسی به رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی وقت مأموریت داد تا برای جلوگیرى از تحریف تاریخ بر تدوین کتاب‌هاى درسى نظارت کند و گزارش آن را به ایشان بدهد.

سیره امام‌خمینی

همه کسانی که با امام‌خمینی ارتباط نزدیک داشته‌اند از علاقه و جدیت ایشان در مطالعه سخن گفته‌‌اند؛ چنان‌که ایشان در زمان مرجعیت سیدحسین بروجردی که مسئولیت رهبری مبارزه را نداشت، بسیاری از وقت خود را صرف مطالعه می‌کرد. ایشان در ۲۷سالگی نخستین کتاب خود با مضامین عرفانی را نگاشت و در ۴۲سالگی با وجود گرفتاری‌های فراوان علمی، با اطلاع از انتشار کتاب اسرار هزارساله حکمی‌زاده در ردّ اسلام و تشیع، به مدت دو ماه تمام درس‌های خود را تعطیل کرد و به نگارش کتاب کشف اسرار در رد ادعاهای این شخص پرداخت و پس از آن نیز کتاب‌های متعددی نگاشت. در مجموع آثار ایشان شامل تألیفات، تقریرات و شرح‌ها (به غیر از مجموعه صحیفه امام) به ۴۴ عنوان می‌رسد.

(ببینید: شرح دعاء السحر، کشف اسرار، و تألیفات و آثار)

امام‌خمینی خود کتابخانه‌ای را به نام کتابخانه ولی‌عصر(ع) برای مطالعه طلاب تأسیس کرده بود که روبه‌روی مدرسه حجتیه قرار داشت و بر لزوم استفاده طلاب از آن و عدم استفاده شخصی از آن تأکید داشت؛ اما پس از تبعید ایشان سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، در سال ۱۳۴۶ در بازرسی از خانه ایشان تمام مدارک و کتاب‌های شخصی ایشان و نیز کتاب‌های این کتابخانه که کتابخانه ولی‌عصر(ع) نام داشت، شامل ۹۸ جعبه محتوی ۷۳۵۰ جلد کتاب چاپی، یک جعبه محتوی ۳۴ جلد کتاب خطی و سه جعبه چوبی و مقوایی، حاوی اوراق متفرقه و آلبوم عکس و نامه بود، ضبط و به ساواک منتقل کرد. ساواک در سال ۱۳۴۹، درخواست کرد این کتاب‌ها به کتابخانه دانشگاه تهران یا کتابخانه ملی، تحویل داده شود. ایشان در سال ۱۳۵۹ در گزارش اموال خود به قوه قضاییه برابر اصل ۱۴۲ قانون اساسی، به غارت کتاب‌های خود در رژیم پهلوی و اینکه نمی‌داند چه تعداد بوده اشاره کرده است؛ همچنین به چند جلد محدود کتاب که در تهران از سوی نویسنگان به ایشان هدیه شده است و اندک است.

امام‌خمینی بر ضرورت کتابخوانی تأکید و به اطرافیان نیز سفارش می‌کرد کتاب بخوانند؛ چنان‌که خود ایشان در روز اطلاع از درگذشت فرزند خود سیدمصطفی نیز ساعت مطالعه روزانه خود را تغییر نداد و طبق برنامه به مطالعه پرداخت. سیداحمد خمینی، نیز از مطالعه امام‌خمینی و دامنه گسترده علایق ایشان از رمان و تاریخ تا کتاب‌های سیاسی سخن گفته است. ازجمله کتاب‌هایی که امام‌خمینی آنها را مطالعه و به دیگران نیز مطالعه آنها را توصیه کرد، می‌توان به کتاب‌های سیدمحمدباقر صدر، کتاب‌های سهروردی و فصوص الحکمِ ابن‌عربی و آثار مرتضی مطهری اشاره کرد. افزون بر کتاب‌های رایج حوزوی از دیگر آثاری که امام‌خمینی به مطالعه آنها پرداخت و اینجا و آنجا ذکر شده است، می‌توان به طهارة الاعراق ابن‌مسکویه، اثولوجیای ارسطاطالیس‏، اثر جامعه‌شناختی گوستاو لوبون، متفکر فرانسوی، ستایش از موش و گربه عبید زاکانی، کتاب‌های ابوعلی‌سینا و غرب‌زدگی جلال آل احمد اشاره کرد. ایشان در خرداد ۱۳۴۲ که در تهران در بازداشت بود، از دوست خود سیدمحمدصادق لواسانی دو کتاب مستدرک الوسائل (ج۳) و تاریخ مشروطیت سیداحمد کسروی را درخواست کرده است و در اول مرداد این سال مجموعه‌ای از کتاب‌های فقهی و اصولی خود را دریافت کرده است.

(ببینید: مرتضی مطهری و جلال آل‌احمد)

امام‌خمینی همچنین بر نگهداری، تأسیس و گسترش کتابخانه‌هایی نظیر کتابخانه سیدشهاب‌الدین مرعشی تأکید می‌کرد و طی حکمی از نخست‌وزیر وقت، میرحسین موسوی خواست هرگونه امکانات لازم را برای ارتقای وضعیت این کتابخانه فراهم کند. ایشان گاهی از سهم امام(ع) برای نشر کتاب‌های مذهبی بودجه‌ای اختصاص می‌داد.

امام‌خمینی به هدیه‌دادن کتاب نیز علاقه نشان می‌داد و کتاب آداب الصلاة را به سیده‌فاطمه طباطبایی و سیداحمد خمینی و صحیفه سجادیه را به سیدعلی خمینی هدیه کرد. ایشان در وصیتنامه شخصی از وصی خود خواست تا در صورت بازگرداندن کتاب‌هایی که رژیم پهلوی از کتابخانه و خانه ایشان غارت کرده، کتاب‌های اهدایى نجفى مرعشى به کتابخانه ایشان برگردانده شود و باقی کتاب‌ها را یا به همین کتابخانه یا دیگر کتابخانه‏‌ها واگذار کنند. ایشان همچنین کتاب‌هایى را که در نجف داشت، به وصی خود سیداحمد و نوه خود سیدحسین فرزند سیدمصطفی خمینی سپرد و از آنان خواست کتاب‌های مورد نیاز را استفاده و باقى را به کتابخانه‌ای واگذار کنند. ایشان به‌رغم اینکه عادت به نوشتن تقریظ و مقدمه بر کتاب‌های دیگران نداشت، اما بر کتاب پیام خون که دربردارنده بخشی از وصایای شهداست و از سوی بنیاد شهید انقلاب اسلامی منتشر شده مقدمه کوتاهی نوشته و از آنان تجلیل کرده و خود را در برابر آنان شرمنده شمرده است.

منابع

محمدجعفر جواد