کافر

کافر، احکام شرعی غیر مسلمان اعم از کافر اصلی و مرتد.

مفهوم‌شناسی

کافر از اصل «کُفر» به معنای پوشاندن است و کُفر در مقابل ایمان به معنای پوشاندن حق و مقابل شُکر و عصیان و امتناع آمده است و غیر مسلمان به جهت پنهان‌ساختن حق یا نعمت الهی، کافر نامیده شده است.

شیخ ‌طوسی در تعریف اصطلاحی، کفر را انکار توحید، عدل و نبوت پیامبر اکرم(ص) دانسته است و محقق حلی کافر را به شخص خارج از دین اسلام یا منکر ضروری اسلام تعریف کرده است. فقهای پس از وی نیز همین تعریف را پذیرفته و کفر را در مقابل اسلام دانسته‌اند؛ اما محدث بحرانی با استناد به برخی از روایات، کسانی را نیز که منکر اصل امامت‌اند کافر دانسته است؛ البته فقهای دیگر با نظر او مخالفت کرده‌اند. امام‌خمینی با نقد کلام محدث بحرانی و اشاره به اینکه کفر مراتب دارد، مراد از کفر در اصطلاح فقه را مقابل اسلام دانسته است و اسلام به معنای اعتقاد به خدا، توحید و نبوت است. به نظر ایشان دیگر مراتب کفر که انکار امامت نیز یکی از آنها است، موجب کفر فقهی و ترتب آثار آن نمی‌شود؛ از این‌رو ایشان مفهوم کافر را مساوی با مفهوم غیرمسلمان می‌داند و این معنا را علاوه بر موافقت با ارتکاز شرعی، برگرفته از ادله شرعی می‌شمارد و معتقد است ظاهر روایاتی که خلاف این معنا را می‌رسانند، باید توجیه شوند. ایشان همچنین منکر ضروریات دین را اگر انکار او به انکار خدا یا رسول خدا(ص) بینجامد، کافر می‌داند.

پیشینه

مفهوم کفر پیشینه‌ای کهن دارد و در ادیان دیگر نیز به‌کار رفته است. کتاب مقدس مجازات کسی را که بر اثر لعن‌فرستادن به خداوند کافر شده، سنگسار می‌داند و می‌گوید هر کس کفرگویی کند کشته خواهد شد و هر کس به روح‌القدس کفر بگوید، آمرزیده نخواهد شد. واژه کفر و مشتقات آن در قرآن کریم بیش از پانصد بار به‌کار رفته که در برخی موارد به معنای لغوی یا کفران نعمت یا انکار است و در موارد متعددی به معنای انکار اصول دین و انکار خدا و پیامبر(ص) است. ابعاد مختلف کفر نیز در بعضی روایات آمده است که گاهی کفر مقابل اسلام و گاهی در مقابل ایمان و گاهی مقابل شکر به‌کار رفته است. همچنین به خروج از ایمان یا هر گناهی که موجب انکار خداوند باشد، کفر گفته شده است.

در فقه اسلامی کافر و احکام آن در باب‌های طهارت، مکاسب، اطعمه، صید و ذباحه، ارث، دیات، جهاد، نکاح، حدود و قصاص بیان شده و فقها با تفصیل به بررسی احکام کافر پرداخته‌اند.

امام‌خمینی در کتاب‌های فقهی استدلالیِ خود مسائل مختلف کافر را بررسی کرده است و در کتاب‌های فتوایی نیز در فصل‌های مختلف به ذکر احکام آن پرداخته و به پرسش‌هایی درباره آن، پاسخ گفته است.

اقسام کافر

بر اساس برخی روایات، کفر بر پنج قسم است: انکار بدون علم، انکار با علم به حق، ترک اوامر الهی، تبری و بیزاری از اهل حق و کفر نعمت این تقسیم‌بندی اعم از اقسام فقهی کفر است. فقیهان نیز برای کفر اقسامی ذکر کرده‌اند:

الف) کافر اصلی: کافر اصلی در برابر مرتد، شامل همه کسانی می‌شود که خارج از اسلام‌اند و شامل افراد ملحد (کسانی که از اساس منکر خدا هستند) و مشرک (کسانی که برای خداوند شریک قائل‌اند) و بت‌پرست (کسانی که بت را واسطه میان خود و خدا می‌دانند) می‌شود. کافر اصلی، در تعامل با حکومت اسلامی نیز دارای اقسامی است:

1. کافر ذمی: کافرانی که پیرو کتاب‌های آسمانی هستند مانند یهودیان و مسیحیان که طی عقد ذمه با حکومت اسلامی، در برابر وظایفی مشخص، عقایدشان محترم است و حق زندگی مسالمت‌آمیز در کنار مسلمانان را دارند. (ببینید: اهل کتاب(۱))
2. کافر معاهد: کافری است که خود یا کشورش با حکومت اسلامی معاهده بسته باشد. چنانچه کشور او معاهده‌ای با حکومت اسلامی بسته باشد، تمام کافران ساکن آن کشور، کافران معاهد محسوب می‌شوند؛ همان‌طور که ممکن است خود او با فرد مسلمان معاهده‌ای ببندد.
3. کافر مستأمن: کافری است که از حکومت یا مسلمانان درخواست امان برای ورود به سرزمین اسلامی را داشته باشد که با گرفتن امان و واردشدن به سرزمین اسلامی، مال و جان او محترم است. مستأمن نیز به نوعی، کافر معاهد است و تا بازگشت به وطنش، در امنیت کامل است. امام‌خمینی این دسته از کافران را در پناه اسلام می‌داند و جان و مالشان را محترم می‌شمارد.
4. کافر حربی: مشهور فقها کافر غیر ذمی را که معاهد و مستأمن نباشد، حربی دانسته‌اند؛ اما برخی فقها کافر غیر ذمی و غیر معاهد را که با جامعه اسلامی سر جنگ داشته یا ارتباط مسالمت‌آمیز ندارد، کافر حربی دانسته‌اند.

ب) کافر مرتد: مرتد مسلمانی است که از اسلام خارج شده و از آن دست برداشته است یا ضروری دین را انکار کند، به گونه‌ای که به انکار شریعت و انکار راستی پیامبر(ص)، منجر شود؛ البته به شرط آنکه این انکار از روی آگاهی باشد. امام‌خمینی انکاری را موجب ارتداد می‌داند که انکار رسالت یا تکذیب پیامبر(ص) یا تنقیص شریعت را در پی داشته باشد؛ هرچند ظاهر عبارت بیشتر فقها و تصریح برخی دیگر بر این است که انکار ضروری دین به‌تنهایی موجب ارتداد منکر است، چه موجب انکار رسالت یا تکذیب پیامبر(ص) باشد و چه نباشد. کافر مرتد بر دو دسته است: ۱. مرتد فطری: کسی که پدر و مادر او یا یکی از آن دو، مسلمان‌اند و سپس از اسلام برگشته است؛ ۲. مرتد ملی: کسی که کافر بوده و بعد مسلمان شده و سپس از اسلام برگشته است.

(ببینید: ارتداد)

کافر در یک تقسیم‌بندی دیگر، به کتابی و غیر کتابی تقسیم می‌شود: اهل کتاب کسانی‌اند که کتاب آسمانی دارند مانند یهودیان و مسیحیان یا احتمال داشتن کتاب برای آنان داده شود، مانند مجوس که در مقابل آنها کافر غیر کتابی قرار می‌گیرد.

(ببینید: اهل کتاب(۱))

اصول روابط با کافران

فقها روابط مسلمانان با کافران و احکام آن را بر پایه اصول و قواعدی استوار ساخته‌اند که برخی از این اصول عبارتند از:

1. رعایت اصول اخلاقی: در آموزه‌های اسلام ازجمله قرآن کریم به رعایت اصول اخلاقی و برخورد نیکو با همه انسان‌ها توصیه شده است
2. نفی سبیل: این اصل از آیه «لَنْ یجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً» گرفته شده است. واژه سبیل به معنای سلطه است و بر اساس این آیه هر گونه سلطه کافران بر مسلمانان نفی شده است. آثار این اصل در برخی از احکام مانند معامله با کافران و روابط سیاسی با آنان ظاهر می‌شود. (ببینید: نفی سبیل)
3. ممنوعیت توهین به مقدسات اسلام: حفظ شعائر اسلامی و حرمت مقدسات توصیه قرآن و روایات است و هر گونه روابطی که موجب توهین به مقدسات باشد، ممنوع و حرام است.
4. حرمت کمک به گناه و تجاوز: کمک و یاری به دیگران در ارتکاب معصیت الهی از نظر شرع ممنوع و حرام است. این اصل از آیه «وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى اْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ» برداشت می‌شود و هر گونه رابطه با مسلمان یا کافر را که به گناه و تجاوز به حقوق افراد بیانجامد، ممنوع می‌کند؛ از این‌رو پرهیز از کمک به کافران مانند امتناع از فروش سلاح به دشمنان دین و رعایت مصالح مسلمانان و جامعه اسلامی لازم است. (ببینید: اعانه بر اثم)
5. وفای به عهد: از آنجاکه عمومات و اطلاقات شامل قراردادها و تعهدات با کافران نیز می‌شود، این اصل در روابط با کافران نیز دارای اهمیت است. بر اساس همین اصل خداوند به مشرکان مکه که بر عهد خویش وفادار بودند، تا پایان عهدنامه برای خروج از حرم مهلت داد. امام‌خمینی نیز تخلف از عهد و پیمان را نزد عُقلا زشت و ناروا دانسته است.
6. الزام به احکام خود: الزام کافران و مخالفان مذهبی به احکام و تکالیفی که خود به آن ملتزم هستند و علیه آنان است، یکی از قواعد فقهی است. فقها با توجه به برخی روایات گستره قاعده الزام را به همه ابواب فقهی گسترش داده‌اند.

احکام فقهی کافران

کافران به‌ویژه اهل کتاب در باب‌ها و مسائل مختلف فقهی، موضوع احکام شرعی‌اند و فقها درباره کافر بسیار بحث کرده‌اند که به برخی از بحث‌های مهم اشاره می‌شود:

تکلیف کافران به فروع اسلام

به باور بیشتر فقها کافران نیز مانند مسلمانان مکلف به فروع دین اسلام‌اند؛ بنابراین در برابر همه اعمال خود باید پاسخگو باشند؛ اگرچه در اعمال عبادی با توجه به لازم‌بودن نیت و قصد قربت، عبادتشان باطل می‌شود. ازجمله عبادت‌هایی که به وجوب آن بر کافران تصریح شده است، زکات فطره است. فقهای امامیه واجب‌بودن زکات فطره بر کافران را، حتی کافران اصلی، اجماعی دانسته‌اند. امام‌خمینی این حکم را در مطلق زکات مطرح کرده و پرداخت آن را بر کافر واجب دانسته است و هرچند عمل کافر صحیح نخواهد بود، اما حاکم اسلامی مکلف است از کافران نیز زکات دریافت کند. ایشان همسو با برخی دیگر فقها بر این باور است که حاکم باید هنگام دریافت زکات از کافر یا هنگام دادن آن به فقیر، خودش مستقلاً عهده‌دار نیت و قصد قربت شود. این بحث در خمس نیز مطرح شده است؛ البته امام‌خمینی درباره زمینی که کافر ذمی از مسلمان می‌خرد، پس از اشاره به وجوب دریافت خمس از وی گفته است نیت‌کردن حاکم در این خصوص لازم نیست.

طهارت یا نجاست کافران

بیشتر فقیهان نجاست همه اقسام کافر را اجماعی دانسته‌اند؛ اما برخی تنها نجاست کافران غیر اهل کتاب را نظر موافق همه دانسته‌اند. در دوره معاصر برخی قائل به طهارت ذاتی همه انسان‌ها شده‌اند.

از نظر امام‌خمینی نجاست‌ها بر دو نوع‌اند: یکی قذارت و آلودگی‌های عرفی که شارع برای آنها احکامی قرار داده است و دیگری آنچه که شارع به صورت اعتباری و قراردادی آلوده دانسته و احکام نوع اول را برای آنها تعیین کرده است تا موجب اجتناب از آنها شود. ایشان حکم به نجاست کافران را به معنای قذارت و آلودگی واقعی آنان نمی‌داند، بلکه آن را حکمی اعتباری بر اساس مصلحتی سیاسی برای دوری‌جستن مسلمانان از معاشرت با آنان بر می‌شمرد.

دلیل فقها در حکم به نجاست کافران علاوه بر آیه «إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ» و برخی احادیث، اجماع است. هرچند در این روایات به‌روشنی بر نجاست عینی همه اقسام کافران حکم نشده، اما درباره دوری از رطوبت بدنِ آنان و پرهیز از ظروفشان دستورهایی وجود دارد. امام‌خمینی با وجود اینکه این روایات را دارای اختلافاتی دانسته، اما حکم به نجاست همه انواع کافران را به سبب اجماعی‌بودن آن در میان فقهای شیعه پذیرفته است؛ البته بسیاری از فقهای معاصر به طهارت اهل کتاب نظر داده‌اند.

صحت وقف کافر

امام‌خمینی همانند دیگر فقها اسلام را شرط وقف نمی‌داند؛ از این‌رو معتقد است اگر کافر چیزی را وقف کند، به شرط اینکه بر اساس آیین خودش برای امور حرام نباشد، صحیح است. ایشان همچنین وقف مسلمان برای کافر ذمی و مرتد ملی را جایز دانسته است؛ اما وقف بر کافر حربی و مرتد فطری را محل تأمل شمرده است.

ازدواج کافران با یکدیگر

فقها طبق روایات ازدواج هر قومی را که طبق آیین خودشان انجام شود پذیرفته‌اند. ازدواج کافران نیز خارج از این موضوع نیست. حاکم مسلمان می‌تواند زن و مرد کافر را طبق شریعت اسلام به زوجیت یکدیگر درآورد؛ از‌ این‌رو ازدواج آنان هم ‌بر اساس آیین خودشان صحیح است و هم بر اساس شریعت اسلام؛ اما در صورت مطابقت‌نداشتن با آیین خودشان یا شریعت اسلام، ازدواج آنان باطل خواهد بود. در صورت مسلمان‌شدن یکی از زوجین، زوج دیگر تا زمان تمام‌شدن عده می‌تواند اسلام بیاورد؛ ولی اگر مسلمان‌شدن پیش از آمیزش زوجین اتفاق بیفتد، عقد ازدواج، فسخ می‌شود.

ازدواج با کافر

ازدواج مسلمان با غیر مسلمان، دارای احکامی است. ازدواج موقت یا دایم با غیر اهل کتاب، چه زن و چه مرد به اجماع فقیهان ممنوع است. فقیهان به دلایلی مانند آیه «وَ لا تَنْکحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتَّى یؤْمِنَّ» و «وَ لا تُمْسِکوا بِعِصَمِ الْکوافِرِ» و برخی روایات استناد کرده‌اند. حتی به نظر عموم فقیهان با مسلمان‌شدن زن، اگر شوهرش به کفر خود باقی باشد، حکم به جدایی میان آنان می‌شود. برخی از معاصران با فرق‌گذاشتن میان کافر و غیر مسلمان معتقدند کافر کسی است که حق را می‌پوشاند و عناد و دشمنی می‌ورزد؛ اما غیر مسلمان، قاصر و غیر معاند است و با مسلمانان میثاق دارد؛ بنابراین حرمت ازدواج مسلمان با غیر مسلمان قاصر محل اشکال و تأمل است.

حسن تعامل با کافران

حسن همجوارى و ارتباط عادلانه و خوش‌رفتارى با کافران در صورتى که سر جنگ و توطئه با مسلمانان نداشته باشند، از تکالیف اسلامی است؛ البته نباید حاکم مسلمانان آنان را محرم اسرار و همراز خود قلمداد کند و حاکمیتى براى آنان در جان و مال و شئون مسلمانان ایجاد کند. در فقه بر تعامل نیکو با کافران سفارش شده و گاهی واجب یا مستحب خوانده شده است. امام‌خمینی مانند دیگر فقها با استناد به آیه شصت سوره توبه، یکی از موارد مصرف زکات را تألیف قلوب کافران دانسته است. تألیف قلوب به معنای به‌ دست‌آوردن دل کافران است. آیه یادشده دلیل روشن در زمینه تعامل نیکو با کافران است؛ علاوه بر اینکه روایات و سیره معصومان(ع) نیز این موضوع را تأیید می‌کند. کافران در ارتباط با مسلمانان دارای حقوق متقابل‌اند مثل حق همسایگی و حق خویشاوندی. این روابط تا زمانی مجاز است که به امور حرامی نینجامد و مطابق دستور قرآن به سرسپردگی مسلمانان به کافران منجر نشود. در این میان برخی تعاملات مثل شریک‌شدن تجاری با کافران در صورتی که منجر به سلطه کافران بر مسلمانان شود، جایز نیست.

(ببینید: نفی سبیل)

روابط سیاسی

لازم است مراودات سیاسی با کافران داخل کشور اسلامی با کافران خارجی و نظام‌های سیاسی کافر متمایز گردد؛ بر این اساس بنابر اصل ۱۳ و ۱۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، دولت موظف است با افراد غیر مسلمان اعم از اهل کتاب و غیر اهل کتاب براساس رفتار حسنه و قسط و عدالت رفتار و حقوق انسانی آنان را رعایت کند؛ و بنابر اصل۱۵۲ و ۱۵۳ سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اساس نفی هر گونه سلطه‌جویی و سلطه‌پذیری استوار است و هر گونه قرارداد که موجب سلطه بیگانگان بر شئون کشور گردد ممنوع می‌باشد. روابط سیاسی کشور اسلامی با کشورهای غیر اسلامی نیز بر اساس قاعده نفی سلطه کافران بر مسلمانان، چنان‌که امام‌خمینی تأکید کرده است، باید به گونه‌ای باشد که راه سلطه کافران بر کشور و جامعه اسلامی باز نشود؛ به همین دلیل ایشان هر گونه رابطه و قرارداد دولت اسلامی را که منجر به سلطه کافران باشد، حرام و باطل دانسته است و اگر دولت چنین اقدامی کند، جلوگیری از آن بر مردم واجب است.

(ببینید: اهل کتاب(۱))

روابط اقتصادی

جمعی از فقها با استناد به روایات خاص، اصل جواز معاملات با کافران را مطرح کرده‌اند و ضمن پذیرش مالکیت کافران غیر حربی، روابط اقتصادی با آنان مانند خرید و فروش، اجاره، مزارعه، شرکت و قرض با رعایت احکام اسلامی را مجاز و حتی خریدن مواد غذایی مثل غلات از آنان را جایز دانسته‌اند؛ البته با وجود حکم کلی جواز، در مواردی این حکم به دلیل تضاد با برخی اصول کلی به ممنوعیت تبدیل می‌شود؛ مانند قاعده نفی سبیل که در تعاملات مسلمانان با کافران ملاک حکم قرار می‌گیرد. هر گونه روابط اقتصادی با کافران اعم از روابط افراد یا دولت‌ها که موجب سلطه کافر یا نظام کفر و شرک باشد و نیز اگر موجب هتک حرمت مقدسات اسلامی یا موجب مفسده و فعل حرامی شود، ممنوع است؛ از این‌رو مشهور فقهای پس از علامه حلی فروش قرآن را به کافران به دلیل هتک حرمت و سلطه کافر بر آن جایز ندانسته‌اند.

از نظر امام‌خمینی فروش همه کالاها به کافران جایز است، مگر آنچه که سبب تقویت آنان و تضعیف مسلمانان شود. فروش قرآن به آنان نیز نه‌تنها موجب هتک قرآن نیست، بلکه چه‌بسا در مواردی موجب تبلیغ اسلام، هدایت مردم و تعظیم قرآن است؛ چنان‌که در نامه‌های پیامبر(ص) به کافران، آیاتی از قرآن ذکر شده و اگر در اختیارگذاشتن قرآن موجب هتک حرمت بود، پیامبر(ص) چنین کاری را نمی‌کرد؛ زیرا اجزای قرآن نیز مانند همه قرآن احترام دارد. این نظر را برخی فقیهان معاصر نیز بیان کرده‌اند.

همچنین فروش سلاح جنگی به کافران به طور مطلق و به اجماع فقها به دلیل حرام‌بودن تقویت کافران، جایز نیست؛ اما فروش سلاح دفاعی ممنوع نیست، بلکه مکروه است. امام‌خمینی حکم فروش اسلحه به کافران را از مسائل سیاسی و تابع رعایت مصلحت و مقتضیات زمان و از شئون حکومت و دولت دانسته و کافربودن یا نبودنِ خریدار و زمان صلح و سازش را دخیل در ملاک حکم ندانسته است، بلکه تنها شرایط و مقتضیات زمان، ملاک حکم بوده که تشخیص آن به نظر حاکم اسلامی است.

(ببینید: ابزار جنگی)

سایر احکام

1. دست دادن مسلمان با کافر: در احکام دست‌دادن زن و مرد فرقی میان مسلمان و غیر مسلمان نیست و موارد حرمت و جواز شامل غیر مسلمان نیز می‌شود.
2. تبعیت فرزندان: فرزند کافر از لحاظ کفر و ایمان به پدرش ملحق می‌شود. بعضی از فقها این تبعیت را در نجاست نیز جاری دانسته و حکم به نجاست فرزند کافر کرده‌اند. در مقابل، بعضی تبعیت در نجاست را نپذیرفته‌اند. امام‌خمینی فرزند شخص کافر را در هر دو جنبه کفر و نجاست تابع خودِ کافر می‌داند مگر آنکه در دوران بلوغ یا پیش از آن در صورت بصیرت و عقل و تمییز، اسلام بیاورد یا اینکه پیش از بلوغ یکی از والدین یا هر دوی آنان مسلمان شوند که در این صورت فرزند هم به آنان ملحق می‌شود.
3. ارث: کافران از یکدیگر ارث می‌برند؛ مگر در میان وارثان او یک مسلمان وجود داشته باشد که سبب محرومیت ارث‌بردن دیگر وارثان کافر می‌شود. بنابر نظر همه فقها کافر ذمی و غیر ذمی از مسلمان ارث نمی‌برد؛ ولی مسلمان از کافر ارث می‌برد.
4. ذبح حیوان به ‌دست کافر: بنابر نظر همه فقها در ذبح حیوانات و حصول تذکیه، اسلام شرط است و ذبح حیوان به‌ دست شخص کافر صحیح نیست و خوردن گوشت آن حیوان جایز نیست. برخی از فقها دراین‌باره معتقدند در حرام‌بودنِ حیوان ذبح‌شده به دست کافرانی که یهودی، مسیحی و مجوسی نباشند، اختلافی میان علمای اسلام از شیعه و سنی وجود ندارد.

پیوند به بیرون

• محمدعلی خادمی کوشا، کافر، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۳۶۴–۳۷۲