رادیو

رادیو ابزار ارتباط جمعی شنیداری و تأثیرگذار.

مفهوم‌شناسی

رادیو دستگاه گیرنده‌ای است که امواج صوتی را از مرکز یا استودیوی خاص دریافت و سپس پخش می‌کند؛ چنان‌که به ایستگاه فرستنده امواج صوتی و سازمانی که از طریق این ایستگاه به پخش اخبار، موسیقی و برنامه‌های گوناگون می‌پردازد، رادیو گفته می‌شود. پس از انقلاب اسلامی ایران، نام سازمان رادیو ـ تلویزیون ملی ایران، به صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تغییر کرد.

پیشینه و جایگاه

دانشمند ایتالیایی، گوگلئیلمو مارکنی (Guglielmo Marconi)، پس از کسب اطلاعات مختلف در زمینه برق و حرکت امواج الکتریکی در هوا، در دسامبر ۱۸۹۴م/ آذر ۱۲۷۳ش توانست با ادغام همه کشفیات و پیشرفت‌های پیشین دانشمندان در این زمینه میان دو نقطه که چهار متر از هم فاصله داشت، ارتباط رادیویی برقرار کند. وی نخستین آزمایش قاطع خود را در ۱۸۹۵م/ اردیبهشت ۱۲۷۶ش انجام داد و در سال ۱۹۰۱م/ ۱۲۸۰ش توانست میان اروپا و امریکا ارتباط رادیویی برقرار کند رادیو با انتقال صداها به وسیله امواج رادیویی، زمینه دستیابی به دانش انتقال تصاویر و اختراع تلویزیون را فراهم ساخت.

(ببینید: تلویزیون)

در ایران نیز نخستین دستگاه فرستنده رادیو، در چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹ به دستور رضاشاه پهلوی آغاز به‌کار کرد که زیر نظر وزارت فرهنگ قرار داشت. در آغاز مجموع برنامه‌های داخلی و خارجی رادیو، هشت ساعت بود که به‌تدریج در سال‌های بعد افزایش یافت و تا سال ۱۳۳۷ در بسیاری از شهرستان‌ها، مراکز فرستنده رادیویی تأسیس شد. گسترش شبکه رادیویی کشور از سال ۱۳۴۸ بر عهده وزارت پست و تلگراف و تلفن نهاده شد و در سال ۱۳۵۰ پس از ادغام رادیو و تلویزیون، این مهم در شمار مسئولیت‌های سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران درآمد.

رادیو به عنوان نخستین رسانه جمعی در سالیان گذشته جزو مهم‌ترین وسایل پخش خبر در جهان بوده‌است؛ افزون بر آن در امر آموزش نیز بسیار اثرگذار بوده و توانسته تأثیر بسیاری بر مخاطبان داشته باشد؛ همچنین جنبه تبلیغاتی این رسانه در آماده‌ساختن ذهن و برانگیختن احساسات مردم و تحریک غرور ملی بسیار مهم شمرده می‌شود و در پاسداری از فرهنگ ملی می‌تواند نقش بسزایی ایفا کند. رادیو با توجه به ویژگی‌های منحصر به فرد خود، بر مخاطبان تأثیر فراوانی دارد؛ به گونه‌ای که این دستگاه امروزه به یکی از گسترده‌ترین و متنوع‌ترین رسانه‌های جهان با انواع مخاطبان تبدیل شده‌است و در رقابت با دیگر وسایل ارتباط‌جمعی با تکیه بر ویژگی‌های خاص خود همچنان شنوندگان خود را دارد.

امام‌خمینی به دلیل فراگیربودن رادیو در تمام نقاط کشور و حتی روستاها و دسترسی همه اقشار جامعه به آن و امکان آموزش افراد به‌ویژه جوانان از این طریق، اهمیت ویژه‌ای برای رادیو قائل بود و از آن به عنوان رسانه‌ای تأثیرگذار یاد می‌کرد که نقش برجسته‌ای در انحراف یا هدایت افراد بر عهده دارد. ایشان با توجه به سرعت انتقال اطلاعات در رادیو، این رسانه را ابزاری باارزش در تبلیغ و ارشاد مردم، در جهت اهداف اسلام و جمهوری اسلامی ایران می‌دانست که در صورت سلامت، می‌تواند خدمات ارزنده‌ای داشته باشد؛ چنان‌که در برخی موارد پیش‌آمده، به نیروهای سیاسی داخلی یا خارجی، سفارش می‌کرد تا از طریق رادیو، اعلام موضع کنند.

رسالت رادیو

رسانه‌هایی همچون رادیو علاوه بر نقش سرگرمی، به ابزاری در شکل‌دهی به افکار عمومی تبدیل شده‌اند. استفاده آسان اقشار مختلف جامعه از رادیو و دردسترس‌بودن پخش اخبار و تبلیغ ایدئولوژی حکومت‌ها از عوامل اهمیت این رسانه نزد صاحبان قدرت است. اختصاص هزینه‌های کلان بعضی از دولت‌های بزرگ به رادیوها برای پخش برنامه‌های برون‌مرزی، شاهدی بر این مدعاست رادیو از نظر امام‌خمینی، راهی مناسب برای ارتباط دولت و مردم بود؛ از این‌رو ایشان با توصیه به مسئولان کشور برای اطلاع‌رسانی کامل درباره خدمات انجام‌گرفته در جمهوری اسلامی و مقایسه آن با دوران طاغوت، دریافت نظرات و اشکالات مردم از نقائص کار مسئولان و رابطه دوجانبه مسئولان و مردم را موجب حمایت و همراهی بیشتر مردم می‌دانست. ایشان به رسالت آموزشی، تربیتی، خبری و تبلیغاتی رادیو نگاه ویژه‌ای داشت و همواره تصریح می‌کرد با رادیو و مظاهر تمدن مخالف نیست، بلکه مخالفتش با مظاهر استعمار، فساد و عقب‌ماندگی جوامع است. برخی از مهم‌ترین مسائل مربوط به رادیو از نظر امام‌خمینی، عبارت بود از:

1. تأکید بر تحول محتوایی و نقش تربیتی: امام‌خمینی یکی از رسالت‌های مهم رادیو را آموزش عمومی و نقش تربیتی آن برای تمامی اقشار جامعه به‌ویژه جوانان می‌دانست که به مثابه یک دانشگاه عمومی در تمام سطح کشور گسترده شده‌است. ایشان با توجه به نقش تربیتی رادیو پس از انقلاب، تحول آن را به دستگاه سازنده اسلامی خواستار بود و مسئولان رادیو را به استقلال فکری، نفی غرب‌زدگی، نهراسیدن از برچسب کهنه‌پرستی و انتقاد دیگران سفارش می‌کرد.
2. مبارزه با فساد: امام‌خمینی در روزهای آغازین پیروزی انقلاب اسلامی بر اصلاح رادیو و اسلامی‌کردن محتوای برنامه‌های آن و مبارزه با فساد و فحشا در این رسانه تأکید می‌کرد و پاکسازی تدریجی و محتاطانه این رسانه از عوامل باقی‌مانده از دوره پهلوی و کسانی که خلاف مسیر اسلام طی می‌کنند را خواستار بود. ایشان با اشاره به آثار مخرب موسیقی‌های نامناسب، مسئولان رادیو را به حذف این قبیل موسیقی‌ها و حتی حذف کلی آن و پرهیز از هزل و در مقابل، جدی‌بودن مسائل حتی در مسائل تفریحی توصیه می‌کرد و در ادامه نیز بر لزوم پرهیز از پخش غنا و موسیقی حرام که گاه در صدا و سیما وجود داشت، تاکید کرد و خواهان آن شد در مواردی که امکان تفکیک مصادیق حرام از اصل برنامه نیست، خود برنامه کنار گذاشته شود. ایشان همچنین به کسانی که در این رسانه برخلاف مسیر ملت حرکت می‌کنند، هشدار می‌داد که در صورت ادامه، با مخالفت ملت روبه‌رو می‌شوند و مخاطبان خود را از دست خواهند داد.
3. رسالت تبلیغی: امام‌خمینی نقش رادیو را در تبلیغات صحیح و نیز رساندن پیام اسلام و انقلاب اسلامی ایران به جهان بسیار مهم می‌شمرد و صدور پیام اسلام در رسانه‌هایی چون رادیو را راهگشا می‌دانست؛ به گونه‌ای که تأثیرش از هزاران توپ و تانک نظامی بیشتر است لزوم توجه به تبلیغ و معرفی درست اسلام، موجب شد ایشان در سال‌های پیش از نهضت اسلامی نیز با پیشنهاد تولید برنامه‌ای رادیویی برای تبلیغ اسلام، بهره‌گیری از نظرات علمای اسلام دراین‌باره را توصیه کند پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ایشان با تأکید بر افزایش تبلیغات و پوشش رادیو در سراسر جهان، پیشنهاد می‌کرد برنامه‌های مربوط به مناطق مختلف کشور به زبان محلی همان منطقه پخش شود. این توصیه موجب شد مسئولان رادیو در تولید برنامه‌هایی به زبان محلی و ایجاد شبکه‌های استانی در سراسر کشور اقدام کنند. امام‌خمینی همچنین به برنامه‌سازان و تهیه‌کنندگان رادیو توصیه می‌کرد اهداف و آرمان‌های انقلاب را به‌درستی بشناسند تا بتوانند در برنامه‌های خارج از کشور اسلام را به‌درستی معرفی کنند.
4. اطلاع‌رسانی و پرهیز از اختلاف و انحراف: امام‌خمینی ضمن اشاره به نقش مثبت رادیو در اطلاع‌رسانی امور جامعه و نیز با توجه به گستردگی پوشش رادیو حتی در خارج از کشور، خاطرنشان می‌کرد وجود مسائل خلاف مسیر اسلام و ملت در رادیو و انعکاس اختلاف میان مسئولان کشور در این رسانه به‌سرعت انتشار می‌یابد و حیثیت اسلام و جمهوری اسلامی ایران را به خطر خواهد انداخت؛ بنابراین مسئولان این رسانه را از بی‌مبالاتی در بیان مسائل برحذر می‌داشت و بر لزوم کنترل برنامه‌ها به دست افراد آگاه و آشنا به مسائل سیاسی ـ اجتماعی و اوضاع کشور تأکید می‌کرد تا مبادا مطلب یا مصاحبه‌ای در آن پخش شود که تأثیر منفی بر اوضاع جامعه بر جای بگذارد. ایشان با توصیه به مفیدبودن تولید برنامه‌ها و طرح مشکلات جامعه در رادیو، از پخش برنامه‌های انحرافی انتقاد می‌کرد و معتقد بود رادیو باید به‌خوبی نقش ارشادی و دشمن‌شناسی خود را ایفا و در عین حال، آرامش جامعه را نیز حفظ کند؛ افزون بر این، گاه از کم‌توجهی رادیو به تلاش‌ها و خدمات انجام‌گرفته به دست مردم و مسئولان انتقاد می‌کرد.

رادیو در رژیم پهلوی

رسانه‌ها ازجمله رادیو، در رژیم پهلوی بیشتر دارای محتوای غربی بودند و کمتر به برنامه‌های مذهبی می‌پرداختند. امام‌خمینی رادیو را در زمان پهلوی از مصادیق تبدیل مظاهر تمدن به مفاسد در ایران ارزیابی و در این امر پیوسته از نقش برجسته استعمار یاد می‌کرد ایشان همواره از رادیو به دلیل ترویج فساد و فحشا، طرح مباحث مغایر با مصالح جامعه، تبلیغات با هدف فساد جوانان و سلب استقلال فکری آنان و برنامه‌ریزی برای خارج‌کردن آنان از صحنه دفاع از کشور در برابر خیانت‌ها و تجاوزات بیگانگان انتقاد می‌کرد.

از نظر امام‌خمینی، رادیو در دوران پهلوی، در خدمت رژیم، بیگانگان و سرمایه‌داران بود و به ابزاری برای ستایش از اقدامات و اصلاحات دروغین محمدرضا پهلوی ا ستایش وی و نیز فریب مردم تبدیل شده بود. ایشان باور داشت برنامه‌های رادیو پیش از پیروزی انقلاب، نه تنها نقش تعلیم و تربیتی نداشت، بلکه مرکزی برای نشر فحشا بود (۶/۱۵) و زیر فشار رژیم و به نفع رژیم اسرائیل کار می‌کرد (۵/۲۳۸). از نگاه ایشان برنامه‌هایی نظیر پخش اذان و مناجات در ماه مبارک رمضان از رادیو نیز با وجود پخش برنامه‌های ضد مذهبی در زمان‌های دیگر سال، ریاکارانه بود و مردم باید در برابر این فریب‌ها، هوشیار باشند.

امام‌خمینی عملکرد این رسانه را در رژیم پهلوی به طور کلی برخلاف مصالح ملت می‌شمرد و با اشاره به برنامه‌های رادیویی که برای تخریب چهره ایشان و روحانیت پخش می‌شد، از سکوت رادیو در برابر جنایات محمدرضا پهلوی و منعکس‌نشدن تمام حقایق کشور، ازجمله مبارزات مردم در آن، انتقاد کرد. ایشان همچنین در دوران نهضت اسلامی، برنامه‌های رادیو را دیکته‌شده از سوی سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) می‌دانست و با اشاره به نبود آزادی و وجود خفقان و سانسور در این رسانه، تأکید کرد با وجود اعلام شعار آزادی و فضای باز سیاسی، رادیو و مطبوعات قادر به انتقاد از عامل اصلی جنایات یعنی پهلوی نیستند و تنها پس از آزادی واقعی است که معلوم می‌شود بر ایران چه گذشته‌است و مسئول حقیقی مصیبت‌ها چه کسی است. ایشان همچنین با حساسیت، برنامه‌هایی چون اخبار مربوط به تظاهرات‌های مردمی، اعتصاب‌ها جنایات محمدرضا پهلوی و اخبار مربوط به فلسطین را از برخی رادیوها پی می‌گرفت.

رادیوهای بیگانه

رادیوهای برون‌مرزی (بیگانه) ذیل رسانه‌های بین‌المللی همچون خبرگزاری‌ها، روزنامه‌ها و مجلات بین‌المللی قرار می‌گیرند و اصولاً توجیه‌کننده مواضع و تأمین‌کننده منافع کشورهای مستقر در آن‌اند.

امام‌خمینی پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن، با دقت در عملکرد و رویه این رادیوها، مخاطبان این رسانه‌ها را به هوشیاری در برابر سیاست‌های آنان فرامی‌خواند؛ برای نمونه ایشان پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، از سیاست این رادیوها در معرفی اسلام و تهمت کهنه‌پرستی و ارتجاع به اسلام و نیز ارائه تصویری ساختگی از اسلام انتقاد می‌کرد و معتقد بود این رسانه‌ها با حمایت از رژیم پهلوی، از انتشار همه ابعاد جنایات رژیم جلوگیری می‌کنند و مانع رسیدن صدای ملت به دنیا هستند. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز عملکرد رادیوهای بیگانه علیه ایران را مغرضانه می‌دانست و به عنوان شاهدی بر این مدعا، به جنجال و هیاهوی این رادیوها در خصوص اتفاقات روز کشور و تبلیغات منفی آنان در قضیه انتخابات و ادعای «تغییر نظام در پی تغییر افراد» اشاره می‌کرد و معتقد بود این نوع برخوردها در روند حرکت نظام بی‌اثر است.

امام‌خمینی در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران هم با اشاره به تبلیغات رادیوهای بیگانه مبنی بر بی‌نظمی و آشفتگی در ایران و به دنبال آن اغوای صدام حسین برای حمله به کشور، از سکوت این رسانه‌ها در برابر پیشروی‌ها و پیروزی‌های ایران در جنگ، انتشار اخبار دروغ و معرفی عراق به عنوان پیروز میدان، انتقاد می‌کرد. ایشان همچنین این رسانه‌ها را به سبب بدنام جلوه‌دادن جمهوری اسلامی و مردم ایران با وجود اطلاع‌شان از ظلم و تجاوز آشکار رژیم عراق به ملت ایران، تحریک کشورهای منطقه علیه ایران و استناد این رادیوها در انتشار اخبار جنگ به گفته‌های مخالفان و معارضان و دشمنان ایران، دارای سوء نیت نسبت به اسلام و انقلاب اسلامی می‌دانست و بر هوشیاری ملت و بهانه ندادن به دست آنان تأکید کرد.

از نظر امام‌خمینی، هدف از تلاش رادیوهای بیگانه در متزلزل و بی‌ثبات جلوه‌دادن نظام اسلامی به واسطه ترورها و متهم کردن ایران به تروریسم به وسیله ابزارهای تبلیغاتی، از میان‌بردن اتحاد مردم ایران بود؛ چنان‌که یکی از دروغ‌های بزرگ این رادیوها که رادیوی برخی کشورهای اسلامی را هم شامل می‌شد، اتهام رابطه دوستی ایران با اسرائیل بود. ایشان سوء استفاده رادیوهای بیگانه و تحریف اخبار و وقایع داخل ایران و انتشار مطالبی که فاسدبودن آنها واضح است و نیز توهین و تحقیر ملت ایران و مخالفت دایمی آنها را بعید ندانست و دشمنی این رادیوها را نشانه درستی راه و موجب عزم و آمادگی مردم ارزیابی می‌کرد. با این حال، امام‌خمینی برای دفاع از حقوق ملت اخبار برخی از رادیوهای بیگانه را گوش می‌داد و نقد و بررسی می‌کرد و رادیوی کوچک خود را همه جا با خود به همراه داشت

رادیو در جمهوری اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، رادیو یکی از مهم‌ترین رسانه‌هایی بود که نقش ویژه‌ای در جهت‌دهی به افکار عمومی ایفا می‌کرد از نخستین مکان‌هایی که در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ به تسخیر انقلابیان درآمد، ساختمان رادیو بود و نخستین پیام انقلاب با صدای فضل‌الله محلاتی پخش شد. اکبر هاشمی رفسنجانی و مرتضی مطهری به نمایندگی از امام‌خمینی برای بررسی اوضاع به رادیو رفتند و نخستین سخنران پس از انقلاب در رادیو، هاشمی رفسنجانی بود. (ببینید: فضل‌الله محلاتی)

امام‌خمینی به علت حساسیت بالای رادیو و تلویزیون مسئول این سازمان را مستقیماً نصب می‌کرد و توجه ویژه‌ای به آن داشت؛ ایشان همواره نمایندگانی در رادیو داشت که در مسائل مربوط به این رسانه، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، نظرات امام‌خمینی را ابلاغ می‌کردند و در صورت مواجه شدن با موارد خلاف، ضمن رساندن پیام ایشان، به موارد رسیدگی می‌کردند ایشان به هدف تنظیم بهتر برنامه‌های رادیو و تلویزیون، در حکمی سیدمحمد موسوی خوئینی را برای همکاری با صادق قطب‌زاده (نخستین رئیس صدا و سیما) معرفی کرد و برای اصلاح برنامه‌ها و نظارت بیشتر بر عملکرد رادیو و تلویزیون، دستور تشکیل شورای پنج‌نفره به نام شورای سیاست‌گذاری را صادر کرد. (ببینید: سیدمحمد موسوی خوئینی و صادق قطب‌زاده)

امام‌خمینی گاه درباره اسلامی، مفید و جذاب‌بودن برنامه‌های رادیو، به طور مستقیم به رئیس سازمان صدا و سیما توصیه‌هایی می‌کرد و نیز اگر در ساعت‌های مختلف شبانه‌روز، برنامه نامناسبی از رادیو پخش می‌شد، در فاصله زمانی بسیار کوتاه، به رئیس سازمان صدا و سیما یا دیگر مسئولان تذکر می‌داد. تأکید بر لزوم کنارگذاشتن افرادی که در دوران پهلوی در خدمت طاغوت و در رادیو بودند و پس از انقلاب تظاهر به دیانت و اسلام می‌کردند، اصلاح تدریجی رادیو و پاکسازی آن از نیروهایی که در جهت خلاف اسلام حرکت می‌کنند، نیز از توصیه‌های مهم امام‌خمینی به مسئولان رادیو بود. (ببینید: تلویزیون)

رادیوی جمهوری اسلامی ایران، در زمان جنگ تحمیلی، وظیفه تقویت نیروهای رزمنده، گسترش روحیه همبستگی و پشتیبانی از نیروها را بر عهده داشت. امام‌خمینی با توجه به قرارگرفتن ایران در معرض هجوم رسانه‌های گروهی جهان و «بوق‌های تبلیغاتی جهانخواران»، ایران را فاقد تبلیغات قدرتمند می‌دانست و از دولت می‌خواست تا در رفع این کاستی کوشش کند و با توسعه شبکه‌های رادیویی، در حد توان، صدای ملت مظلوم ایران را به ملت‌های جهان برساند. ایشان آگاه کردن افکار عمومی از اخبار دروغ این رسانه‌ها و ارائه پاسخ مناسب به آنها را به‌ویژه از وزارت ارشاد، شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی و وزارت امور خارجه می‌خواست.

اظهار نظر امام‌خمینی درباره برنامه‌ها و عملکرد رادیو، بیانگر نظارت دقیق یا آگاهی ایشان از برنامه‌های این رسانه بود؛ چنان‌که در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی از بعضی از برنامه‌ها ازجمله موسیقی‌های تند و مبتذل انتقاد می‌کرد و موسیقی‌های حماسی و سرود و مانند آن را می‌پسندید و مایل بود ادبیات و تعبیراتی همچون «انقلاب اسلامی» را که از رادیو شنیده نمی‌شد، بشنود. ایشان همچنین از طرح مشکلات کشور در سخنان مسئولان در رادیو که موجب تضعیف روحیه مردم می‌شد، انتقاد می‌کرد؛ چنان‌که آگاهی ایشان از اعلام طرح‌های مربوط به اشتغال، مسکن و راهسازی در رادیو و رضایت ایشان از طرح مسائل روز در این رسانه، نشان‌دهنده توجه ایشان به برنامه‌های رادیو بود. ایشان به‌ویژه اخبار عمومی کشور را از طریق رادیو پیگیری می‌کرد و در دوران جنگ تحمیلی، مسائل جنگ تحمیلی را از طریق برخی رادیوهای بیگانه نیز پی‌گیری می‌کرد.

امام‌خمینی همچنین با تذکر به مسئولان، درباره پخش نکردن پی‌درپی اخبار، برنامه، تصویر و گفته‌های ایشان در رادیو، درباره تغییر هرچند جزئی در سخنان ایشان در رادیو هشدار داده و آن را برخلاف مسیر ملت شمرده‌است. به باور ایشان، برنامه‌های رسانه‌هایی چون رادیو باید در طریق اسلام و ملت و نه توطئه‌آمیز باشد که این امر به معنای سانسور نیست، بلکه به معنای آزادی در چارچوب نظام اسلامی است.

پیوند به بیرون

سیده‌معصومه فقیه، رادیو، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۵۱۹–۵۲۴.