حضرت زینب‌کبرا(س)

حضرت زینب‌کبرا(س)

نام	حضرت زینب‌کبرا(س)
نقش	بانوی بزرگ اهل بیت(ع) در قیام کربلا و الگوی زنان مسلمان
کنیه	امّ‌الحسن و ام‌کلثوم
زادروز	۵ جمادی‌الاولی سال ششم هجری
زادگاه	مدینه
درگذشت	۱۵ رجب سال ۶۲ق
مدفن	شام
محل زندگی	کوفه، مدینه
لقب(ها)	عقیله بنی‌هاشم
پدر	امام علی(ع)
مادر	حضرت فاطمه(س)
فرزند(ان)	چهار پسر و یک دختر/ عون از شهدای کربلا
امامزادگان مشهور
حضرت عباس، زینب کبری، حضرت معصومه(س))، سید محمد، شاهچراغ

حضرت زینب‌کبرا(س)، بانوی بزرگ اهل‌بیت(ع) در قیام کربلا و الگوی زنان مسلمان.

حضرت زینب(س) دختر بزرگ امیرالمؤمنین(ع) و فاطمه زهرا(س)، در پنجم جمادی‌الاولی سال ششم هجری در مدینه زاده شد و در ۱۵ رجب سال ۶۲ق، در شام از دنیا رفت.

حضرت زینب(س)، در میان خانواده پیامبر(ص) و در دامن شریف‌ترین انسان‌ها تربیت شد. ایشان جامع همه مکارم اخلاق و فضایل انسانی بود و پس از فاطمه(س) و خدیجه(س) شریف‌ترین و بزرگ‌ترین زن از زنان اسلام بود. در خردمندی و تدبیر به عقیله بنی‌هاشم شهرت یافت؛ چنان‌که امام‌سجاد(ع) ایشان را بانویی فهیم نامیده است.

زینب(س) در فصاحت و بلاغت چون پدرش علی(ع) و مادرش فاطمه(س) بود. خطبه‌های تأثیرگذار آن حضرت، گواه این نکته بود و شنوندگان را به یاد خطبه‌های علی(ع) می‌انداخت.

حضرت زینب(س) در روز عاشورا افزون بر مراقبت از زنان و کودکان، از جان امام‌سجاد(ع) هنگام حمله دشمن به خیمه‌ها محافظت کرد و پس از به‌شهادت‌رسیدن سیدالشهدا(ع) و یاران آن حضرت بر آنان عزاداری کرد و از سیاه‌کاری‌های امویان نکته‌ها گفت.

امام‌خمینی برای حضرت زینب(س) جایگاهی والا قائل است و ایشان را انسانی کامل و خالص و شیفته کسب رضای خدا و شهادت در راه خدا شمرده است و با اشاره به سخنان حضرت زینب(س) در مجلس ابن‌زیاد یادآور شده، حضرت زینب(س) در برابر زخم زبان‌های ابن‌زیاد در کوفه سوگند می‌خورد که همه این مصایب در نظرش زیبا جلوه کرده است.

امام‌خمینی یادآورشده است که سیدالشهدا(ع) و اهل‌بیت(ع) ایشان با قیام خود به مردم فهماندند افراد حاضر در میدان مبارزه، چگونه مبارزه کنند و افراد پشت صحنه چطور تبلیغ کنند؛ چنان‌که زینب(س) در برابر کفر و سخنان کفرآمیز یزید ایستاد و حقایق را بر مردم روشن ساخت.

زندگی‌نامه

زینب(س) سومین فرزند و دختر بزرگ امیرالمؤمنین علی(ع) و فاطمه زهرا(س) است و در پنجم جمادی‌الاولی سال ششم هجری در مدینه زاده شد. گفته‌های دیگری نیز دربارهٔ تاریخ ولادت ایشان وجود دارد. به روایتی، پیامبر اکرم(ص) از جانب خداوند تعالی نام ایشان را زینب نهاد. کنیه زینب(س) امّ‌الحسن و ام‌کلثوم است و القاب بسیاری برای ایشان ثبت شده است که معروف‌ترین آنها، صدیقه صغری و عقیله بنی‌هاشم است.

در برخی روایات، از ایشان با عنوان «عالمة غیر معلَّمه»، «فهمة غیر مفهّمه» و امین خدا یادشده است. برخی از ایشان به زینب «کبری» در برابر زینب «صغری»، دختر دیگر امام‌علی(ع) یاد کرده‌اند. حضرت زینب(س) در پنج یا شش‌سالگی جد خود پیامبر(ص) و مادر خود را از دست داد. ایشان با پسرعموی خود، عبدالله‌بن‌جعفر، ازدواج کرد و مهریه‌اش مانند مهریه مادرش فاطمه(س) ۴۸۰ درهم بود. زینب(س) و عبدالله‌بن‌جعفر در زمان خلافت امیرالمؤمنین علی(ع) در کوفه بودند و پس از صلح امام‌حسن(ع) به مدینه برگشتند و زینب(س) در سال ۶۰ق همراه امام‌حسین(ع) به مکه و سپس به عراق رفت و پس از شهادت امام‌حسین(ع) در کوفه، شام و بازگشت به مدینه، همراه اسیران بود.

جایگاه و ویژگی‌ها

در میان دختران ائمه(ع)، حضرت زینب(س) جایگاه ویژه‌ای دارد. ایشان جد خود را درک کرده و در شمار صحابه خردسال پیامبر(ص) است، در میان خانواده پیامبر(ص) نشو و نما کرد و در دامن شریف‌ترین انسان‌ها تربیت شد و مورخان از او به بانویی عاقل، فرزانه و دارای عظمت یاد کرده‌اند. ایشان جامع همه مکارم اخلاق و فضایل انسانی بود و در واقع پس از فاطمه(س) و خدیجه(س) شریف‌ترین و بزرگ‌ترین زن از زنان اسلام بود؛ چنان‌که امام‌سجاد(ع) ایشان را بانویی فهیم نامیده است. آن حضرت در خردمندی و تدبیر به عقیله بنی‌هاشم شهرت یافت و عبدالله‌بن‌عباس از ایشان با این عنوان یاد کرده است.

زینب(س) از کودکی فرزانه بود و در گفتگویی با پدرش دربارهٔ محبت خدا و محبت به فرزند، تفاوت قائل شد و این مسئله سبب افزایش علاقه پدر به وی گردید؛ چنان‌که امام‌سجاد(ع) او را عالمی استادندیده نامید و خدا را بر این نعمت سپاس گفت؛ زینب(س) باوقار، عفیف و پاکدامن و باحیا، اهل عبادت و نافله شب بود؛ چنان‌که در شب عاشورا نیز در حال عبادت و مناجات بود. از امام‌سجاد(ع) نقل شده است زینب(س) در بازگشت از سفر کربلا، همه نمازهای واجب و مستحب را اقامه می‌کرده و در بعضی منازل از شدت گرسنگی و ضعف، نشسته نماز می‌گزارده است؛ چنان‌که امام‌حسین(ع) از او خواسته است در نافله شب ایشان را دعا کند و نیز گفته شده ایشان در فصاحت و بلاغت چون پدرش علی(ع) و مادرش فاطمه(س) بود. خطبه‌های پرمغز و تأثیرگذار آن حضرت، گواه این نکته بود و شنوندگان را به یاد خطبه‌های علی(ع) می‌انداخت. ایشان بانویی مدیر و مدبر بود و در جریان هجوم افراد برای غارت خیمه‌ها، در عصر عاشورا با درایت و دادن زیورآلات و جامه‌های بازماندگان به افراد مهاجم پیش از ورود آنان به خیمه‌ها دست آنان را از رسیدن به حریم زنان و کودکان کوتاه ساخت.

حضرت زینب(س) با وجود کمی سن در زمان پیامبر اکرم(ص) در شمار راویان حدیث از آن حضرت بوده است؛ چنان‌که روایاتی از ایشان به نقل از پیامبر(ص) دربارهٔ فضایل امیرالمؤمنین علی(ع) و شیعیان آن حضرت و نیز روایاتی از علی(ع) در دوره خلافت ایشان ازجمله روایتی دربارهٔ رویدادهای آینده و واقعه کربلا نقل شده است. همچنین روایاتی از مادر خود فاطمه(س) نقل کرده است؛ ازجمله روایتی از پیامبر اکرم(ص) دربارهٔ امامت ائمه(ع) و وجود نُه امام از ذریه سیدالشهدا(ع)؛ نیز خطبه معروف فدک فاطمه زهرا(س) از طریق زینب(س) نقل شده است؛ همچنین روایاتی به نقل از اسما دختر عمیس دربارهٔ ویژگی فاطمه(س) نقل کرده است. زینب(س) در جریان حادثه کربلا به سبب بیماری امام‌سجاد(ع) در ظاهر وصی امام‌حسین(ع) بود، و به سبب تقیه، برخی رهنمودهای امام‌سجاد(ع) به زینب(س) نسبت داده می‌شد.

حضور در واقعه کربلا

حضرت زینب(س) به آموزش و ترویج دین اهتمام داشت و در دوره خلافت پدرش امیرالمؤمنین علی(ع) در کوفه برای بانوان درس قرآن داشت. ایشان در میان راه مکه به کربلا در منزل خزیمیه و در سرزمین کربلا به‌ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا و پس از شهادت علی‌اکبر(ع) و علی‌اصغر(ع) گفت‌وگوهایی با امام‌حسین(ع) داشته است. در روز عاشورا افزون بر مراقبت از زنان و کودکان و حفظ جان آنان، از جان امام‌سجاد(ع) هنگام حمله دشمن به خیمه‌ها محافظت کرد و پس از به‌شهادت‌رسیدن سیدالشهدا(ع) و یاران آن حضرت بر آنان عزاداری کرد و از مظلومیت و سیاه‌کاری‌های امویان نکته‌ها گفت و با شکوه نزد پیامبر(ص) و علی(ع) و فاطمه(س) و حمزه و معرفی سیدالشهدا(ع) به عنوان ذریه پیامبر(ص) و خدیجه(س) از فضایل امام‌علی(ع) سخن به میان آورد (ببینید: عاشورا و عزاداری).

از سوی دیگر، حضرت زینب(س) در جمع مردم از نهضت سیدالشهدا(ع) و حرکت عاشورا دفاع کرد و در اجتماع مردم کوفه سخن گفت و با استناد به آیات قرآن کریم مبنی بر مجرمیت و عذاب پیمان‌شکنان، کوفیان را بر پیمان‌شکنی و حمایت‌نکردن از سیدالشهدا(ع) و شکستن حریم اهل بیت(ع) نکوهش کرد؛ تا جایی که مردم متأثر از سخنان وی گریان شدند؛ نیز در مجلس عبیدالله‌بن‌زیاد او را بر کارهای ناروایش سرزنش کرد و او را فاسق و فاجر خواند و از خاندان پیامبر(ص) دفاع کرد و آنان را پاک و مطهر و معاندان آنان را فاسق و فاجر خواند و افزود خداوند در قیامت ظالم و مظلوم را جمع کرده، دربارهٔ آنها قضاوت خواهد کرد. همچنین ایشان در شام برابر سخنان کفرآمیز یزیدبن‌معاویه، امام‌حسین(ع) و یارانش را شهید در راه خدا خواند و با مقایسه رفتار انسانی جدش پیامبر(س) با اسرای قریش در جریان فتح مکه و آزادکردن آنها، با رفتار ناشایست امویان درکربلا با اسرای خاندان پیامبر(ص)، امویان را بر این کار سرزنش کرد. ایشان افزون بر تسلیت خاطر امام‌سجاد(ع) و پرستاری از ایشان، برابر تهدید به قتل ایشان از سوی دشمن، در طول سفر از حریم زنان و کودکان کاروان نیز مراقبت کرد.

دیدگاه امام‌خمینی

امام‌خمینی برای حضرت زینب(س) جایگاهی والا قائل است و از ایشان به دختر علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) و عمه امام‌سجاد(ع) و خدمتگزار پدرش امیرالمؤمنین(ع) یاد کرده است. ایشان زینب(س) را انسانی کامل و خالص و شیفته کسب رضای خدا و شهادت در راه خدا شمرده است و با اشاره به ماجرای بردن اسرای اهل بیت(ع) به کوفه و سخنان زینب(س) در مجلس ابن‌زیاد یادآور شده است حضرت زینب(س) با همه این مصایب بزرگ و به شهادت‌رسیدن سیدالشهدا(ع) و بهترین جوانان بنی‌هاشم و اصحاب او، در برابر زخم زبان‌های ابن‌زیاد در مجلس وی در کوفه سوگند می‌خورد همه این مصایب (از آنجاکه در راه خدا رخ داده است) در نظرش زیبا جلوه کرده است، و از آنجاکه انگیزه زینب(س) خدایی بود، این مصیبت را برای خداوند تحمل کرد.

امام‌خمینی خاطرنشان کرده است که شهادت سیدالشهدا(ع) و اسارت اهل بیت ایشان، به‌ویژه زینب(س) گرچه در ظاهر به پیروزی یزید انجامید، در واقع شکست وی بود. مبارزه خاندان رسالت با امویان برای حفظ مکتب بود و مکتب نیز باقی ماند و افزون بر آن، با این واقعه آبروی بنی‌امیه از میان رفت و یزید نتوانست بر مسند قدرت باقی بماند. ایشان در بحث از رحمت واسعه خدا، یادآور شده است یزید از حضرت سجّاد(ع) از راه توبه از جنایت‌های خود در کربلا می‌پرسد و امام‌سجاد(ع) در پاسخ، راه توبه را باز می‌داند و حضرت زینب(س) از امام‌سجاد(ع) دربارهٔ چرایی پذیرش توبه یزید پس از آن همه جنایت می‌پرسد و ایشان پاسخ می‌دهد در صورت بازگشت یزید، خداوند توبه او را خواهد پذیرفت؛ اما او موفق به توبه نخواهد شد.

الگوی زنان مسلمان مجاهد

امام‌خمینی، حضرت زینب(س) را الگوی زنان متدین و انقلابی شمرده، ازجمله یادآور شده است در زمان رژیم پهلوی حتی طبقات محروم بانوان ایرانی شرم داشتند با لباس اسلامی در میان مردم آشکار شوند و پس از انقلاب بانوان با الگوگرفتن از فاطمه‌زهرا(س) و زینب(س) از خودنمایی و آرایش فاسد احساس شرم دارند. در نگاه ایشان ائمه معصوم(ع) به مردم درس ایستادگی و مقاومت آموخته‌اند و حضرت زینب(س) با رفتار خود در جریان حادثه کربلا، یزیدبن‌معاویه را تحقیر کرد و امام‌سجاد(ع) در شام بدون ترس، در حضور یزید حقایق را آشکار ساخت. زنان و مردان انقلابی نیز برابر حکومت‌های ستمکار باید این‌گونه استقامت کنند.

امام‌خمینی با سپاسگزاری از رزمندگان اسلام در جبهه‌های جنگ تحمیلی پس از پیروزی‌های شایان توجه در عملیات پیروز بهار ۱۳۶۱، در آذر همان سال، فداکاری‌ها و خدمات رزمندگان را موجب مباهات پیامبر(ص) و روسفیدی امام زمان(ع) و موجب عزت و سربلندی اسلام و مردم ایران شمرد و آنان را از یاوران فاطمه‌زهرا(س)، امام‌حسین(ع)، امام‌زمان(ع) و یاوران حضرت زینب(س) خواند و به مردم امید داد خداوند دشمنان آنان را خوار و ذلیل خواهد کرد. ایشان به مناسبت دهه فجر سال ۱۳۶۵، ضمن نکوداشت شهیدان و رزمندگان و خانواده‌های ایثارگران و رزمندگان که در برابر بمباران‌های دشمن استقامت کردند، مردم مقاوم ایران را ادامه‌دهنده راه سیدالشهدا(ع) و زینب(س) شمرد و یادآور شد ملتی که سالار شهیدان را پیشوا و ایثار و فداکاری را سلاح و شهادت را سبب جاودانگی خود می‌داند، از کسی نترسیده، جز با خدا با کسی معامله نخواهد کرد. ایشان در وصیت‌نامه خود نیز با یادآوری توطئه‌های دشمنان و دوستان نادان، از استقامت زنان و مردان پرشوری سخن به میان آورد که خود را از قید و بند خرافات رها کرده، مانند زینب(ع) از شهادت فرزندانشان در راه اسلام افتخار می‌کنند و آنان که توان جنگ دارند، در آموزش نظامی و آنان که ندارند پشت جبهه به فعالیت مشغول‌اند و به آنان وعده داده اجر و مزدشان نزد خداوند نه تنها برتر از امور مادی، بلکه بالاتر از جنات نعیم خواهد بود.

از سوی دیگر، امام‌خمینی یادآورشده است که سیدالشهدا(ع) و اهل بیت(ع) ایشان با قیام خود به مردم فهماندند افراد حاضر در میدان مبارزه و افراد پشت صحنه چگونه باید فعالیت کنند و آنانی که اهل مبارزه مسلحانه هستند؛ چگونه مبارزه کنند و آنانی که پشت جبهه هستند، چطور تبلیغ کنند و مبارزه جمعیت اندک با جمعیت بسیار و حکومت مقتدر، چگونه باید صورت بگیرد. آیا در برابر فشارها باید تسلیم گردید و از حرکت بازایستاد یا چنان‌که زینب(س) در برابر کفر و سخنان کفرآمیز یزید ایستاد و حقایق را بر مردم روشن ساخت، باید ایستادگی کرد. از نگاه ایشان، زینب(س) الگوی صبر در برابر مصیبت و شهادت نزدیکان نیز بود و مردم انقلابی و شهیدپرور ایران در این مسیر، رهرو حضرت زینب‌اند. ایشان، شجاعت و ازخودگذشتگی خانواده‌های شهدا و ایثارگران را یادآور شجاعت و فداکاری امام‌سجاد(ع) و زینب(س) شمرده است.

رحلت

حضرت زینب(س) در ۱۵ رجب سال ۶۲ق، در شام از دنیا رفت و در آنجا به خاک سپرده شد و به گزارشی ایشان در مدینه درگذشته و دفن شده است. ابن‌بطوطه از سیاحان قرن هفتم هجری، از مزار زینب(س) با کنیه ام‌کلثوم در دمشق گزارش داده است. برخی مورخان محل دفن ایشان را مصر دانسته‌اند. در مصر در منطقه سیده‌زینب، بارگاهی که به نام مقام سیده‌زینب و مسجد سیده‌زینب خوانده می‌شود، وجود دارد. دربارهٔ علت هجرت زینب(س) از مدینه ازجمله گفته شده والی مدینه (عمربن‌سعید اشدق) به سبب فعالیت‌های تبلیغی ایشان در مدینه علیه یزید، او را مجبور به ترک مدینه کرد. مزار ایشان در منطقه زینبیه دمشق، معروف است و بارها به دست علما و والیان بازسازی شده است؛ چنان‌که در ضلع شرقی صحن، به همّت سیداحمد فهری زنجانی زنجانی نماینده امام‌خمینی در سوریه ساختمان مصلای زینبیه، ساخته شده است.

حضرت زینب(س) چهار پسر و یک دختر داشته است و فرزند ایشان عون، در کربلا به شهادت رسید. در جمهوری اسلامی ایران، پنجم جمادی الاولی ۱۴۰۰ق/ ۲ فروردین ۱۳۵۹ش برابر سالروز ولادت زینب(س) به سبب مقام پرستاری ایشان از امام‌سجاد(ع) روز پرستار نامیده شده است.

پیوند به بیرون

• سیدعباس رضوی، حضرت زینب‌کبرا(س)، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۸۲–۸۶.