حضرت فاطمه معصومه(س)
 | |
| نام | حضرت فاطمه معصومه(س) |
|---|---|
| نقش | بانوی والامقام اهل بیت(ع)، فرزند امام کاظم(ع) |
| کنیه | معصومه |
| زادروز | ۱ ذی‌القعده سال ۱۷۳ق |
| درگذشت | ۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ق |
| مدفن | قم |
| محل زندگی | مدینه |
| لقب(ها) | معصومه، کریمه اهل بیت، طاهره، حمیده، رشیده، تقیه، نقیه، رضیه، مرضیه، اُخت الرضا |
| پدر | دختر موسی‌بن‌جعفر(ع) |
| مادر | نجمه یا تکتم |
| طول عمر | ۲۸ سال |
| امامزادگان مشهور | |
حضرت فاطمه معصومه(س)، بانوی والامقام اهل بیت(ع)، فرزند امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع)، خواهر امام رضا(ع) و مدفون در قم.
حضرت معصومه(س) عالم و آگاه به مسائل اسلامی بود و از ایشان احادیثی نقل شده است. امام‌رضا(ع) از خواهر خود با لقب معصومه(س) یاد کرده است. امام‌صادق(ع)، از دفن‌شدن بانویی از فرزندانش به نام فاطمه در قم یاد کرده که به شفاعت او همه شیعیان وارد بهشت می‌شوند. برای حضرت معصومه(س) زیارتنامه‌ای از امام‌رضا(ع) رسیده است که نشان می‌دهد ایشان دارای مقام شفاعت و در نزد خدا دارای جایگاه بلندی می‌باشد.
امام‌خمینی در قصیده‌ای فاطمه معصومه(س) را معجزه امام‌کاظم(ع) و جلوه‌ای از نور پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و فاطمه زهرا(س) دانسته است؛ نوری که مایه آبروی ممکنات است. ایشان اوصاف و کمالات فراوانی را در کنار فاطمه زهرا(س) برای فاطمه معصومه(س) نیز برشمرده که به خوبی گویای جایگاه والا و متمایز این بانوی جلیل‌القدر از خاندان پیامبر(ص) در منظومه معرفتی امام‌خمینی است.
امام‌خمینی همانند دیگر علما و بزرگان، زیارت فاطمه معصومه(س) را عبادت می‌دانست و به زیارت ایشان توجه ویژه نشان می‌داد و به ایشان توسل می‌جست و ضریح حضرت را می‌بوسید و قم را بهشت برین نامیده و وجود فاطمه معصومه(س) را موجب نورانیت و قداست آن می‌دانست.
زندگی‌نامه
فاطمه(س)، دختر موسی‌بن‌جعفر(ع) ملقب به «معصومه» با برادر خود، امام هشتم، علی‌بن‌موسی(ع) از یک مادر بودند.[۱] مادر ایشان به نام نجمه[۲] یا تکتم که به «طاهره» تغییر نام یافت، بانویی بافضیلت، پرهیزگار و حق‌شناس[۳] و در دیانت، زیرکی و محاسن اخلاق ممتاز[۴] بود. تاریخ ولادت و وفات فاطمه معصومه(س) معلوم نیست و آنچه برخی در سال‌های اخیر به عنوان روز ولادت و وفات ایشان مطرح کرده‌اند، نادرست و در حقیقت تاریخی جعلی است.[۵] آنچه دراین‌باره و مستند به منابع موجود می‌توان گفت این است که حضرت با توجه به اینکه در سال ۲۰۱ق از مدینه به قصد دیدار با برادر خود امام‌رضا(ع) در مرو حرکت کرده و در همین سفر درگذشته است، سال وفات ایشان همین سال یا به احتمال ضعیف سال بعد از آن و به هرحال پیش از شهادت امام‌رضا(ع) بوده است[۶] و از آنجاکه امام‌کاظم(ع) در سال ۱۸۳ یا ۱۸۶ق به شهادت رسیده است،[۷] طبعاً ولادت فاطمه معصومه(س) پیش از آن بوده است.
جایگاه و ویژگی‌ها
فاطمه معصومه(س) عالم و آگاه به مسائل اسلامی بود و از ایشان احادیثی نقل شده است. ایشان ازجمله در سلسله اسناد حدیث مشهور غدیر[۸] و روایت منزلت در مناقب امیرالمؤمنین علی(ع)[۹] و نیز در سند روایت «الا من مات علی حب آل‌محمد مات شهیدا»[۱۰] و نیز در سند روایت معراجیه در فضایل امیرالمؤمنین علی(ع) و شیعیان ایشان[۱۱] دیده می‌شود. امام‌رضا(ع) از خواهر خود با لقب معصومه(س) یاد کرده است[۱۲] و نیز در بندی از زیارتنامه غیر معروف فاطمه معصومه(س) پاک‌سرشت و پاک‌روش، ستوده، نیکوکار، فرزانه و پاک و پاکیزه و بانوی شایسته و پسندیده خوانده شده است.[۱۳]
امام‌صادق(ع) یکی از هشت در بهشت را ویژه قم شمرده و از دفن‌شدن بانویی از فرزندانش به نام فاطمه در قم یاد کرده که به شفاعت او همه شیعیان وارد بهشت می‌شوند.[۱۴] برای فاطمه معصومه(س) زیارتنامه‌ای از امام‌رضا(ع) رسیده است که نشان می‌دهد ایشان دارای مقام شفاعت و در نزد خدا دارای جایگاه بلندی می‌باشد.[۱۵] در این زیارتنامه ایشان دختر، خواهر و عمه امام و ولیّ خدا خوانده شده است.[۱۶]
امام‌خمینی در قصیده‌ای که با عنوان «مدیحه نورین نیّرین فاطمه زهرا و فاطمه معصومه سلام‌الله علیهما» سروده،[۱۷] فاطمه معصومه(س) را معجزه موسی‌بن‌جعفر(ع) و جلوه‌ای از نور پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) و فاطمه زهرا(س) دانسته است؛ نوری که مایه آبروی ممکنات است. ایشان با ادبیات عرفانی خود اوصاف و کمالات فراوانی را در کنار فاطمه زهرا(س) برای فاطمه معصومه(س) نیز برشمرده که به خوبی گویای جایگاه والا و متمایز این بانوی جلیل‌القدر از خاندان پیامبر(ص) در منظومه معرفتی امام‌خمینی است؛ ازجمله اینکه: «لم یلد» م بسته لب وگرنه بگفتم / دخت خدایند این دو نور مطهر؛ چنان‌که حضرت را مایه نورانیت و شرافت سرزمین و خاک قم دانسته که قم با آن می‌تواند به عرش فخر فروشد.
هجرت به ایران
امام‌رضا(ع) در سال ۲۰۰ق به دستور مأمون خلیفه عباسی از مدینه به خراسان (به مرکزیت مرو) برده شد. گروهی از بنی‌هاشم با هدف دیدار با حضرت در سال ۲۰۱ق عازم خراسان شدند[۱۸]؛ ازجمله فاطمه معصومه(س) که در میانه راه در ساوه بیمار شد. حضرت از همراهان خود دربارهٔ فاصله ساوه تا قم پرسید که پاسخ داده شد ده فرسنگ راه است. حضرت از خادم خود خواست ایشان را به قم منتقل کند. مؤلف تاریخ قم بر آن است که خبر درست آن است که چون خبر آمدن کاروان به آل‌سعد اشعری رسید، یعنی گروهی از عرب‌های شیعه یمنی ساکن کوفه که در زمان سخت‌گیری حجاج‌بن‌یوسف ثقفی بر شیعیان به قم هجرت کردند، آنان همداستان شدند تا از حضرت دعوت کنند تا به قم آید و از میان آنان موسی‌بن‌خزرج اشعری شبانه به طرف کاروان به راه افتاد و زمام ناقه حضرت را گرفت و به خانه خود برد.[۱۹]
ایشان پس از ورود به قم و هفده روز سکونت در خانه موسی‌بن‌خزرج از دنیا رفت و پیکر ایشان پس از تشییع در باغ بابلان ـ که متعلق به موسی‌بن‌خزرج بود و اینک حرم شریف ایشان است ـ دفن شد.[۲۰] دربارهٔ ازدواج فاطمه معصومه(س) اطلاعی در دست نیست[۲۱] و مشهور آن است که ایشان ازدواج نکرده است و دلایلی هم برای ازدواج‌نکردن ایشان ذکر شده که نبود همتا یا شرایط نامساعد سیاسی از آن جمله است.[۲۲]
پس از این واقعه بسیاری از علویان از دیگر نقاط به قم هجرت کردند[۲۳]؛ ازجمله آنان موسی مبرقع و فرزندانش از فرزندان امام‌جواد(ع) بودند[۲۴]؛ چنان‌که دختران امام‌جواد(ع) نیز به قم رفتند و در کنار فاطمه معصومه(س) به خاک سپرده شده‌اند، قبر بریهه دختر موسی مبرقع، فرزند امام‌محمدتقی(ع) (م۲۹۶ق) در کنار آنان قرار دارد.[۲۵] (ببینید: قم)
زیارت فاطمه معصومه(س)
در روایات به زیارت قبر فاطمه معصومه(س) توصیه شده است. بنابر نقل، امام‌صادق(ع)، امام‌رضا(ع) و امام‌جواد(ع) پاداش زیارت یا زیارتِ با معرفت قبر فاطمه معصومه(س) را بهشت شمرده‌اند.[۲۶] برخی فقها نیز برابر روایات ازجمله روایت معتبر یادشده به مردم توصیه کرده‌اند فاطمه معصومه(س) در قم را زیارت کنند[۲۷] مجلسی زیارت مشاهد مشرفه را مستحب و دارای پاداش بزرگ و بزرگداشت مشاهد مشرفه را بزرگداشت ائمه(ع) دانسته است و فاطمه معصومه(س) را ازجمله امامزادگان صاحب جلالت و جایگاه خوانده است.[۲۸]
شیخ‌عباس قمی نیز زیارت حضرت معصومه(س) را دارای ثواب فراوان دانسته است.[۲۹] علمای برجسته از گذشته به زیارت قبر این بانو توجه داشته‌اند و حضرت را واسطه میان خود و خدا قرار می‌داده‌اند. ملاصدرا از حکمای بزرگ به زیارت ایشان می‌رفت و مشکلات علمی خود را با توسل به ایشان حل می‌کرد.[۳۰] برخی از اهل سنت نیز از گذشته به زیارت فاطمه معصومه(س) توجه داشته‌اند و پادشاهان و بزرگان شافعی و حنفی به زیارت ایشان می‌رفته‌اند.[۳۱]
امام‌خمینی که تأکید کرده است مردم حضرت معصومه(س) را دختر امام خودشان می‌دانند و آستانه آن را می‌بوسند،[۳۲] همانند دیگر علما و بزرگان زیارت فاطمه معصومه(س) را عبادت می‌دانست[۳۳] و به زیارت ایشان توجه ویژه نشان می‌داد و به ایشان توسل می‌جست و ضریح را می‌بوسید.[۳۴] ایشان در آغاز تدریس در جوانی در یکی از حجره‌های صحن بزرگ فاطمه معصومه(س) درس می‌داد.[۳۵] در این دوره ایشان پس از درس، به حرم مطهر مشرف می‌شد.[۳۶] به گزارشی (پس از انتقال محل تدریس ایشان از حرم) روزهای چهارشنبه پس از درس به حرم مطهر مشرف می‌شد و پس از زیارت و نماز از پایین پا به احترام عقب عقب برمی‌گشت.[۳۷] برخی گفته‌اند تا وقتی ایشان در قم بود هر روز پس از درس صبح و گاهی نیز پس از درس عصر به حرم مطهر فاطمه معصومه(س) مشرف می‌شد[۳۸] (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی).
حرم و آستانه مقدسه
پس از به خاک‌سپردن حضرت فاطمه معصومه(س)، مردم بر قبر ایشان سایه‌بانی از بوریا برافراشتند تا آنکه زینب دختر امام‌محمدتقی(ع) قبه‌ای بر تربت ایشان بنا کرد.[۳۹] در کوی و میدان میر قم، مسجد و مدرسه‌ای است که آن را ستّیّه (مخفف سیّدتی) می‌نامند[۴۰] و آنجا سرای موسی‌بن‌خزرج بوده و فاطمه معصومه(س) در آنجا نماز گزارده است[۴۱] و محراب آن حضرت محل زیارت مردم است.[۴۲] مردم در روز شهادت امام‌کاظم(ع) برای عرض تسلیت به آنجا می‌روند.[۴۳] بنای زینب(س) دست‌کم تا سال ۳۷۸ق سرپا بوده است.
در سال ۳۵۰ق زیدبن‌احمد اصفهانی حاکم قم، سردر بقعه را از جانب رودخانه توسعه داد[۴۴] و در ۴۷۷ق امیرابوالفضل عراقی به اشاره شیخ طوسی بقعه فاطمه معصومه(س) را بازسازی کرد. سلطان‌محمد الجایتو (۷۱۶ق) به آبادانی قم و حرم‌های آن پرداخت. کاشی‌های موجود در آستانه که تصویر سواران مغول را نمایش می‌دهند، از آثار او هستند. در دوره صفویه آستانه فاطمه معصومه(س) شکوه و جلالی یافت. در این دوره خادمان و حافظان و زائران را مهمان و برایشان هزینه می‌کردند و در دوره قاجار بر توسعه آن افزوده شد.[۴۵] آستانه فاطمه معصومه(س) از گذشته دارای موقوفات باارزشی بوده و املاک، کتابخانه و موزه‌ای معتبر و آکنده از ذخایر معنویِ نفیس را در خود جای داده است.[۴۶]
این آستان که در زمان رژیم پهلوی زیر نظر دربار و اوقاف اداره می‌شد[۴۷] و پس از پیروزی انقلاب اسلامی امام‌خمینی در ۱۹/۱۲/۱۳۵۷ در حکمی احمد مولایی را به عنوان تولیت آن انتخاب کرد و در آن حکم تصریح کرد وی در همه امور مربوطه با احمد آذری قمی و مجتبی طباطبایی مشورت کند.[۴۸] در ۲۹/۵/۱۳۵۹ مولایی از امام‌خمینی تقاضا کرد آستانه به صورت مستقل اداره شود که ایشان اجازه داد آستانه و موقوفات آن زیر نظر شخص «فقیه» اداره شود.[۴۹] بخشی از مستقلات آستانه از گذشته در اجاره مردم قرار داشت و با وقوع انقلاب اسلامی این تصور در میان برخی به‌وجود آمد که نیازی به پرداخت مبلغ اجاره نیست و برخی این موضوع را به امام‌خمینی نسبت می‌دادند. ایشان در پاسخ استفتائی دراین‌باره، این شایعه را تکذیب کرد و لازم دانست که مستأجران آستانه مبلغ اجاره را بپردازند.[۵۰]
حرم حضرت فاطمه معصومه(س) از گذشته یکی از عبادتگاههای شیعیان بوده است[۵۱] و بزرگ‌ترین مراکز علمی و مهم‌ترین حوزه‌های علمیه جهان تشیع در شهر قم تأسیس گردید و اهمیت زیارت ایشان، علمای فراوانی را به سوی این شهر جذب و موجب تحوّلات تازه و موثّری درگسترش تشیّع گردید.[۵۲] یکی از دلایل هجرت عبدالکریم حائری یزدی به قم در سال ۱۳۰۰ وجود مرقد فاطمه معصومه(س) در این شهر بود.[۵۳] حائری یزدی تا مدت زیادی درس و نمازهای خود را در مسجد بالاسر حرم اقامه می‌کرد[۵۴] سیدحسین بروجردی نیز به سبب وجود فاطمه معصومه(س) در قم اقامت کرد[۵۵] (ببینید: حوزه علمیه قم و سیدحسین بروجردی).
امام‌خمینی با توجه به روایات نقل شده دربارهٔ اهمیت قم،[۵۶] این شهر را بهشت برین نامیده و وجود فاطمه معصومه(س) را موجب نورانیت و قداست آن دانسته است. ایشان در پاسخ توهین و شبهه‌افکنی علی‌اکبر حکمی‌زاده در کتاب اسرار هزارساله دربارهٔ مزارهای اولیای خدا ازجمله فاطمه معصومه(س) یادآور شده حرم آن حضرت از عبادتگاههای بزرگ شیعیان است که شبانه‌روز در آن خانه، مردم به ذکر خدا مشغول‌اند و توهین به چنین مسجد و معبدی جز کینه به فرزندان علی(ع) ریشه‌ای ندارد.[۵۷]
از سوی دیگر، حرم فاطمه معصومه(س) که از گذشته ازجمله در نهضت مشروطه نقش‌آفرین بود و علمای تهران در جریان هجرت به قم در حرم ایشان متحصن شدند[۵۸]؛ در دوران نهضت اسلامی نیز یکی از مراکز آن به‌شمار می‌آمد؛ چنان‌که در اسفند ۱۳۴۱ امام‌خمینی در جمع مردم قم و زائران حضرت معصومه(س) سخنرانی مبسوطی کرد و دربارهٔ همه‌پرسی فرمایشی محمدرضا پهلوی به مردم هشدار داد.[۵۹] ایشان در سیزدهم خرداد ۱۳۴۲ مصادف با عاشورای ۱۳۸۳ق نیز در جمع مردم قم و زوار حرم فاطمه معصومه(س) سخنرانی کرد و به هتک حرمت مدرسه فیضیه و اذیت و کشتن طلاب به‌شدت اعتراض کرد و از زائران خواست که به مدرسه فیضیه بروند و جنایت‌های مأموران رژیم پهلوی را از نزدیک ببینند[۶۰] (ببینید: حمله به مدرسه فیضیه).
ایشان برخی دیدارهای خود با شخصیت‌ها را در ارتباط با انقلاب اسلامی در حرم قرار می‌داد.[۶۱] ایشان در آبان ۱۳۵۶ در یک سخنرانی در نجف نیز دربارهٔ اهانت رژیم پهلوی به حرم فاطمه معصومه(س) سخن گفت.[۶۲]
در اوائل دوره تبعید امام‌خمینی در عراق جلسات دعای توسل پس از نماز مغرب و عشا در رواق بالای سر فاطمه معصومه(س) برگزار می‌شد و زائران حضرت را به خود جذب می‌کرد.[۶۳] معمولاً دعا را محمدرضا مؤیدی قمی می‌خواند و شرکت‌کنندگان از امام‌خمینی به عنوان مرجع دور از وطن یاد و برای سلامتی ایشان دعا می‌کردند. در شب‌های پرجمعیت مانند شب جمعه یا وفات و اعیاد ائمه(ع) یک نفر سخنرانی می‌کرد و طلاب پس از سخنرانی با تغییردادن لباسِ سخنران، او را فراری می‌دادند. در برخی از شب‌ها مراسم به تظاهرات تبدیل می‌شد و جمعیت از صحن بزرگ وارد فیضیه می‌شدند.[۶۴]
در نوروز ۱۳۴۴ هم‌زمان با تحویل سال، طلاب انقلابی در حرم فاطمه معصومه(س) دعای توسل برگزار کردند و طلبه‌ای به نام غلام‌حسین فلاح یزدی با سخنرانی کوتاه با اشاره به قیام پانزده خرداد به تبعید امام‌خمینی و بازداشت تعداد بسیاری از روحانیان انقلابی اعتراض کرد که با واکنش مأموران مواجه شد.[۶۵] نیروهای رژیم در چند نوبت به این مراسم حمله کردند و تعدادی از شرکت‌کنندگان در مراسم دعا بازداشت و زندانی شدند؛ چنان‌که در یک نوبت هجده نفر بازداشت و روانه زندان شدند تا آنکه مأموران دولتی این جلسه را تعطیل کردند.[۶۶] در سال ۱۳۵۴ نیز طلاب در بزرگداشت پانزده خرداد ۱۳۴۲ تظاهراتی در میدان آستانه و مدرسه فیضیه برگزار کردند که تعدادی مجروح و بازداشت شدند. (ببینید: هفده خرداد).
پانویس
- ↑ طبری، دلائل الامامه، ۳۰۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۴۹/۳.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱/۱۴–۱۵؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ۲/۴۰–۴۱.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۴۹/۵.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۲/۵۱۶؛ مرتضوی، تاریخ ولادت و وفات، ۳۶۹.
- ↑ مرتضوی، تاریخ ولادت و وفات، ۳۶۹.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۴۸/۱–۱۰.
- ↑ امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ۱/۳۹۷؛ مرتضوی، حضور بانوان، ۱۷۵–۱۷۷.
- ↑ امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ۱/۳۹۷.
- ↑ بحرانی اصفهانی، عوالم العلوم و المعارف والاحوال مستدرک سیدة النساء الی الامام‌الجواد(ع)، ۲۱/۳۵۵.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۶۵/۷۶–۷۷.
- ↑ مجلسی، زاد المعاد، ۵۴۷.
- ↑ کچویی قمی، انوارالمشعشعین، فی بیان حالات الرواة القمیین، ۲/۲۸۵.
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، ۵۷۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۵۷/۲۲۸.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۹۹/۲۶۶–۲۶۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۹۹/۲۶۶.
- ↑ امام‌خمینی، دیوان امام، ۲۵۳–۲۵۷.
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، ۵۶۵؛ عاملی، ۴۲۸.
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، ۵۶۶–۵۶۷.
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، ۵۶۷.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۵/۳۱.
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، ۵۹۹؛ شریف‌قرشی، حیاة الامام‌موسی‌بن‌جعفر(ع)، ۲/۴۹۶.
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، ۵۷۰–۶۷۸؛ ابن‌طباطبا، مهاجران آل ابوطالب در قم، ۳۳۳–۳۳۹.
- ↑ آل قاسم، تاریخ الحوزات العلمیه، ۶/۳۳.
- ↑ قمی، عباس، منتهی الامال، ۲/۴۳۲؛ قمی، عباس، تتمة المنتهی، ۳۴۴.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، ۳۲۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۴۸/۳۱۶–۳۱۷.
- ↑ ← تبریزی، صراط النجاة، ۱۰/۴۱۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۹۹/۲۷۳.
- ↑ قمی، عباس، سفینة البحار، ۷/۳۵۸–۳۵۹.
- ↑ قمی، عباس، فوائد الرضویه، ۲/۶۱۸.
- ↑ قزوینی رازی، نقض، ۵۸۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۵۳۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲.
- ↑ کرجی، قم و مرجعیت، ۱۵.
- ↑ دوانی، ۴/۹۲.
- ↑ صابری همدانی، مصاحبه، ۴/۴۷۱.
- ↑ کرجی، قم و مرجعیت، ۱۵؛ مسعودی، مصاحبه، ۱۰.
- ↑ رسولی محلاتی، مصاحبه، ۶۴.
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، ۵۶۶.
- ↑ دانش‌پژوه، گنجینه آستانه ستّی فاطمه در قم، ۲۸۱.
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، ۵۶۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۴۸/۲۹۰.
- ↑ قمی، عباس، منتهی الامال، ۲/۴۳۲.
- ↑ دانش‌پژوه، گنجینه آستانه ستّی فاطمه در قم، ۲۸۱.
- ↑ قمی، حسن، تاریخ قم، ۵۷۲.
- ↑ سجادی، آستانه حضرت معصومه(س)، ۲۹۷–۲۹۹.
- ↑ سجادی، آستانه حضرت معصومه(س)، ۲۸۷–۲۸۸.
- ↑ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۳۸۳.
- ↑ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۷۰.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۱۵–۱۶ و ۲۱–۲۲.
- ↑ شکوری، مرجع دوراندیش و صبورآیت‌الله حائری، ۱۷/۱۱۲.
- ↑ کرجی، قم و مرجعیت، ۹–۱۰.
- ↑ احمدی، مصاحبه، ۴۳–۴۴.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۵۷/۲۱۸–۲۱۹.
- ↑ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۷۰.
- ↑ عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱/۱۵۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۱–۱۵۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۳–۲۴۵.
- ↑ عسکراولادی، خاطرات، چاپ‌شده در امام‌خمینی و هیئت‌های دینی مبارز، ۱۹۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۶۱.
- ↑ رحیمیان، در سایه آفتاب، ۲۵.
- ↑ روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، ۱/۲۴۰.
- ↑ روح‌بخش، صلوات سیاسی، ۲۱/۴۴.
- ↑ رحیمیان، در سایه آفتاب، ۲۶.
منابع
- آل قاسم، عدنان فرحان، تاریخ الحوزات العلمیه، قم، مرکز المصطفی العالمی للترجمه و النشر، چاپ دوم، ۱۳۹۵ش.
- ابن‌طباطبا، ابراهیم‌بن‌ناصر، مهاجران آل ابوطالب در قم، ترجمه محمدرضا عطائی، قم، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- ابن‌قولویه، جعفربن‌محمد، کامل الزیارات، تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه، چاپ اول، ۱۳۵۶ش.
- احمدی، سیدجعفر، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۴۳–۴۴، ۱۳۷۰ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، دیوان امام (سروده‌های حضرت امام‌خمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- بحرانی اصفهانی، عبدالله‌بن‌نورالله، عوالم العلوم و المعارف والاحوال مستدرک سیدة النساء الی الامام‌الجواد(ع)، قم، مؤسسه الامام‌مهدی (عج)، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- تبریزی، میرزاجواد، صراط النجاة، قم، دارالصدیقة الشهیده(س)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- دانش‌پژوه، محمدتقی، گنجینه آستانه ستّی فاطمه در قم، مجله فرهنگ ایران زمین، شماره ۲۲، ۱۳۵۵ش.
- رحیمیان، محمدحسن، در سایه آفتاب، تهران، حضور، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.
- رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۷–۳۸، ۱۳۶۹ش.
- روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- روح‌بخش، رحیم، صلوات سیاسی، تبیین راهکار حفظ نام و یاد امام‌خمینی در دوره تبعید، مجله زمانه، شماره ۲۱، ۱۳۸۳ش.
- سجادی، صادق، آستانه حضرت معصومه(س)، چاپ‌شده در شناختنامه حضرت فاطمه معصومه(س)، تدوین علی‌اکبر زمانی‌نژاد، قم، کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- شریف رازی، محمد، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۳۲ش.
- شریف‌قرشی، باقر، حیاة الامام‌موسی‌بن‌جعفر(ع)، بیروت، دارالبلاغه، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شکوری، ابوالفضل، مرجع دوراندیش و صبورآیت‌الله حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، مجله یاد، شماره ۱۷، ۱۳۶۸ش.
- صابری همدانی، احمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- صدوق، محمدبن‌علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تحقیق سیدمهدی لاجوردی، تهران، جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- طبری امامی، محمدبن‌جریر، دلائل الامامه، قم، بعثت، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- عسکراولادی مسلمان، حبیب‌الله، خاطرات، چاپ‌شده در امام‌خمینی و هیئت‌های دینی مبارز، به اهتمام محمدجواد مرادی نیا، تهران، عروج، ۱۳۸۷ش.
- عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۴۲۱ق.
- فاطمی، سیدحسن، لغزش‌ها در معرفی امامزادگان، مجله آیینه پژوهش، شماره ۱۴۳، ۱۳۹۲ش.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، تحقیق و مقدمه سیدجلال‌الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثارملی، ۱۳۵۸ش.
- قمی، حسن‌بن‌محمد، تاریخ قم، ترجمه حسن‌بن‌علی عبدالملک، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- قمی، عباس، تتمة المنتهی، ترجمه صادق حسن‌زاده، قم، مؤمنین، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، قم، اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- قمی، عباس، فوائد الرضویه، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- قمی، عباس، منتهی الامال، قم، هجرت، چاپ نهم، ۱۳۷۵ش.
- کچویی قمی، محمدعلی، انوارالمشعشعین، فی بیان حالات الرواة القمیین، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- کرجی، علی، قم و مرجعیت، آستانه مقدسه قم، قم، زائر، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، تصحیح علاءالدین اعلمی، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۲۲ق.
- محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۸۲ش.
- مرتضوی، سیدضیاء، تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه(س) شرحی بر یک سندسازی بی‌پایه، چاپ‌شده در جشن‌نامه آیت‌الله رضا استادی، به کوشش رسول جعفریان، قم، مورخ، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- مرتضوی، سیدضیاء، حضور بانوان در نقل حدیث غدیر، مجله علوم حدیث، شماره ۷، ۱۳۷۷ش.
- مسعودی، علی‌اکبر، مصاحبه، مجله فرهنگ کوثر، شماره ۱۲، ۱۳۷۶ش.
پیوند به بیرون
- سیدعباس رضوی، حضرت فاطمه معصومه(س)، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۵۴۲–۵۴۷.