تحریرالوسیله
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| عنوان | تحریر الوسیله |
| نویسنده | امام‌خمینی |
| ترجمه‌به‌دیگرزبان‌ها | فارسی، اردو، انگلیسی |
| موضوع | فقه فتوایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی |
| تاریخ نشر | ۱۳۹۲ش |
تحریر الوسیله، کتاب فتوایی، شامل دوره کامل فقه از امام‌خمینی؛ عربی.
مقدمه
در تاریخ فقه فتوایی، برخی آثار مانند شرائع الاسلام محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)، قواعد الاحکام علامه حلی (۶۴۷-۷۲۶ق) و اللمعة الدمشقیه شهید اول محمدبن‌مکی (۷۳۴-۷۸۶ق) به سبب جامعیت‌شان مورد توجه ویژه فقها قرار گرفته‌اند و در میان آثار متأخران، دو اثر فقهی-فتوایی العروة الوثقی سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی (۱۲۴۸-۱۳۳۷ق) و وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی (۱۲۸۴-۱۳۶۵ق) به سبب کثرت فروع و طرح مسائل مبتلابه، بیش از کتاب‌های دیگر، توجه فقها را به خود جلب کرده و شرح‌ها و حاشیه‌های فراوانی بر آنها نوشته شده است.
وسیلة النجاة که رساله عملیه‌ای شامل احکام عبادات و معاملات است و با نام صراط النجاة به زبان فارسی ترجمه شده است [۱]، ده‌ها حاشیه و تعلیقه بر آن نوشته شده و یکی از آنها تعلیقه امام‌خمینی است. امام‌خمینی تعلیقه خود بر وسیلة النجاة را به مدت هفت سال، از سال ۱۳۶۵-۱۳۷۲ق نوشته است [۲] (ببینید: تعلیقة علی وسیلة النجاة).
تحریر الوسیله چنان‌که امام‌خمینی اشاره کرده دستاورد ادغام این تعلیقه‌ها در متن وسیلة النجاة و افزودن مسائل و ابواب دیگری است که آن کتاب فاقد بوده است [۳]. تدوین تحریر الوسیله در تبعیدگاه ترکیه آغاز شده و در تبعیدگاه نجف اشرف به پایان رسیده است [۴].
عبارت‌های تحریر الوسیله غالباً همان عبارت‌ها و تعبیرهای وسیلة النجاة است و تعداد مسائل باب‌ها در دو کتاب نیز معمولاً به یک‌اندازه است و تنها در مواردی که فتوای امام‌خمینی با فتوای سیدابوالحسن اصفهانی فرق داشته، عبارت‌ها با یکدیگر فرق دارند [۵].
اضافات تحریرالوسیله نسبت به وسیلةالنجاة
تحریر الوسیله در مقایسه با وسیلة النجاة افزوده‌های فراوانی دارد؛ امام‌خمینی علاوه بر افزودن کتاب‌های حج، امر به معروف و نهی از منکر، قضا، شهادات، حدود، قصاص و دیات، مسائل دفاع را به صورت مجزا و مسئله ولایت فقیه را ذیل سیزده مسئله در کتاب امر به معروف و نهی از منکر ذکر کرده است. ایشان همچنین احکام نماز جمعه را در کتاب الصلاة آورده است. مؤلف وسیلة النجاة ضمن مباحث نماز، پس از سجده سهو وارد بحث نماز قضا شده است؛ ولی امام‌خمینی در تحریر الوسیله پیش از ورود به آن، با عنوان «ختام فیه مسائل متفرقه» چهل مسئله از مسائل متفرقه مربوط به نماز را آورده است [۶]؛ چنان‌که در فصل نمازهای مستحبی، نماز استسقاء، جعفر طیار، غفیله و لیلةالدفن را ذکر کرده و بقیه را نیاورده است [۷]؛ البته مسائلی مانند نماز حاجت [۸]، چیزهایی که زکات در آنها مستحب است [۹]، آداب خوردن و آشامیدن [۱۰] و ازدواج با کنیز [۱۱]، در تحریر الوسیله نیامده است. علاوه بر افزوده‌های یادشده، در بخش پایانی تحریر الوسیله با عنوان «مسائل مستحدثه» احکام بیمه، سفته، سرقفلی، معاملات بانکی، باروری مصنوعی، تشریح بدن انسان، تغییر جنسیت، رادیو و تلویزیون، و نماز و روزه در سفرهای هوایی و در فضا آمده است [۱۲]. امام‌خمینی چند سال پس از انتشار، با اجتهادی دوباره برخی از فتاوای خود را-حدود پنجاه مورد-تغییر داده است [۱۳] و این تغییرات در چاپ دوم کتاب درج شده است [۱۴].
جایگاه و اهمیت
جامعیت کتاب تحریر الوسیله و شمول آن بر قریب اتفاق ابواب فقهی و داشتن مباحث سیاسی، قضایی و مسائل مستحدثه، آن را در جایگاه ممتازی در میان آثار فقهی و حتی آثار مکتوب امام‌خمینی قرار داده است؛ به طوری که پس از انقلاب اسلامی، هم در مراکز علمی، به‌ویژه در مراکز آموزش علوم قضایی، متن آموزشی و منبع استخراج قوانین قضایی قرار گرفته است و هم برخی از مدرسان سطوح عالی و درس خارج حوزه علمیه، آن را محور تدریس خود قرار داده‌اند [۱۵].
انتشار قبل از انقلاب
پس از انتقال محل تبعید امام‌خمینی به نجف، جلد اول کتاب تحریر الوسیله برای نخستین بار در سال ۱۳۴۵ و جلد دوم در سال ۱۳۴۷ چاپ و منتشر شد. چاپ دوم آن با اصلاحات و تغییراتی در نجف انجام گرفت و از آن زمان تاکنون ناشران متعددی به چاپ و نشر آن اقدام کرده‌اند. تحریر الوسیله در موسوعة الامام‌الخمینی همراه با آخرین تحقیقات در سال ۱۳۹۲ و جلدهای ۲۲ و ۲۳ منتشر شده است.
سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) پس از گزارش‌هایی درباره چاپ تحریر الوسیله در نجف و ارسال آن به ایران، آن را در شمار کتاب‌های مضره شناخت و دستور جمع‌آوری آن را داد [۱۶]. در ضمن گزارشی نادرست آمده است که در این کتاب در بیش از ۲۰۰ صفحه شدیدا به حکومت ایران حمله شده است![۱۷] و در جهت تبلیغ اندیشه‌های (امام) خمینی قرار است این کتاب به وسیله حسین لنکرانی، سید محمود طالقانی و مهدی بازرگان ترجمه شود [۱۸]؛ سیدمحمدرضا سعیدی نیز ضمن پخش آن، بخش‌هایی، ازجمله بخش مربوط به ولایت و امر به معروف و نهی از منکر را ترجمه و منتشر کرده است [۱۹]. ساواک تهران، نیز بخش‌هایی از کتاب را که بیانگر دیدگاه امام‌خمینی در باره نقش علما در مبارزه با بدعت و سکوت‌نکردن نسبت به منکرات و جلوگیری از ستم ستمکاران و نیز عدم جواز تحصیل طلاب در مدارس دولتی و دریافت شهریه دولت و اوقاف و نپذیرفتن تصدی مؤسسات دینی-دولتی است، ترجمه کرده است [۲۰]. موارد یادشده همگی در راستای مبارزه منفی علما و روحانیت بارژیم پهلوی است. در گزارشی دیگر ساواک یکی از عاملان توزیع این کتاب را سیدعلی غیوری دانسته و از وی نقل کرده که عده‌ای قصد دارند این کتاب را به فارسی ترجمه و به چاپ برسانند و سپس پیگیری و در صورت چاپ به جلوگیری از پخش آن دستور داده است [۲۱].
انتشار پس از انقلاب
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی نسخه رایانه‌ای این کتاب را همراه با برخی شرح‌ها، تعلیقه‌ها و ترجمه‌ها عرضه کرده‌اند که دارای قابلیت‌های گوناگون ازجمله جستجو و لغتنامه است (ببینید: نرم‌افزارها). تاکنون از این کتاب بیش از ۱۵۰ ترجمه، تلخیص، شرح و تعلیقه منتشر شده است [۲۲] که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
ترجمه‌ها
- ترجمه تحریر الوسیله؛ سیدمحمدباقر موسوی همدانی؛ ۴ج، قم، دارالعلم، ۱۳۸۷. این کتاب را سیدمحمد ابطحی کاشانی مقابله و تصحیح کرده است؛
- ترجمه تحریر الوسیله؛ علی اسلامی و محمد قاضی‌زاده؛ ۴ج، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۳. این کتاب با نظارت و تأیید محمد مؤمن قمی و سیدحسن طاهری خرم‌آبادی منتشر شده است. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ دفتر قم نیز این ترجمه را پس از بازبینی، تصحیح و روان‌نویسی در سال ۱۳۸۵ در ۲ جلد چاپ و منتشر کرده است؛
- ترجمه اردو؛ تحریر الوسیله؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی؛ ۴ج، تهران، ۱۴۱۳ق/ ۱۳۷۰؛
- ترجمه انگلیسی؛ تحریر الوسیله؛ سیدعلیرضا نقوی؛ ۴ج، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶.
تلخیص‌ها
- زبدة الاحکام (عربی)؛ عباسعلی عمید زنجانی؛ قم، چاپخانه مهر، ۱۴۰۲ق/ ۱۳۶۰ش (ببینید: زبدة الاحکام(۲))؛
- معرفة ابواب الفقه؛ محسن فقیهی؛ قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، ۱۳۸۳. این کتاب با انگیزه تهیه متن درسی جهت آشنایی طلاب مرکز جهانی علوم اسلامی با کلیات مباحث فقهی تدوین شده است. در پایان هر کتاب از کتاب‌های امام‌خمینی، تحریر الوسیله، پرسش‌هایی از متن برای استفاده بهتر متعلمان، استخراج شده است؛
- تحریر تحریر الوسیله (عربی)؛ علی مشکینی؛ قم، دارالحدیث، ۱۳۸۷.
تعلیقه‌ها
تعلیقه‌های موجود به دو قسم فتوایی و استدلالی قابل تقسیم‌اند:
- التعلیقة الاستدلالیة علی تحریر الوسیله؛ ابوطالب تجلیل تبریزی؛ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۹. در این تعلیقه علاوه بر اظهار نظر تعلیقه‌نگار، استدلال و ذکر ادله نیز مشاهده می‌شود؛
- التعلیقة الاستدلالیة علی تحریر الوسیله؛ علی مشکینی؛ ۱۰ج، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹؛
- التعلیقة علی تحریر الوسیله؛ یوسف صانعی؛ تهران، عروج، ۱۳۸۴. این کتاب در بردارنده متن تحریر الوسیله و تعلیقه‌هاست. در بعضی از موارد تعلیقه‌ها به صورت مفصل و مستدل آورده شده‌اند؛
- التعلیقة علی تحریر الوسیله؛ سیدمحمدعلی علوی گرگانی؛ تهران، عروج، ۱۳۸۴؛
- التعلیقة علی تحریر الوسیله؛ محمدعلی گرامی قمی؛ تهران، عروج، ۱۳۹۰. تعلیقه‌های این کتاب غالباً موجز و مختصر است؛ ولی در بعضی موارد تعلیقه‌ها همراه با استدلال آمده است.
شرح‌ها
شرح استدلالی بر کتاب‌های علمی، رویه‌ای رایج در حوزه‌های علمیه است و کتاب‌های فقهی نیز از این شیوه رایج مستثنا نیستند. شرح متون علمی یا به صورت مزجی است یا غیر مزجی؛ مانند جواهر الکلام که شرح مزجی شرائع الاسلام است و جامع المقاصد شرح غیر مزجی قواعد الاحکام. تحریر الوسیله را نیز مجتهدان و فقیهان متعددی شرح و توضیح داده‌اند؛ اکثر این شرح‌ها غیر مزجی است. برخی از شرح‌های تحریر الوسیله عبارت‌اند از:
- مستند تحریر الوسیله؛ سیدمصطفی خمینی؛ ۲ج، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۶. مؤلف در این کتاب علاوه بر بیان مستندات نظریات امام‌خمینی و اشاره به سایر اقوال در مسئله، نظر خود را نیز ابراز داشته است. جلد اول آن از مبحث طهارت تا مکاسب و جلد دوم از بحث بیع تا نکاح است. این اثر به مناسبت بیستمین سالگرد رحلت سیدمصطفی خمینی منتشر شده است؛
- تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله؛ محمد فاضل موحدی لنکرانی؛ ۲۸ج، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۹۰. جلد اول این اثر پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در تاریخ بیست و پنجم ربیع‌الاول ۱۳۹۴ق و ده سال پس از تألیف تحریر الوسیله نوشته شده است. مؤلف جلدهای نخست این کتاب را در سال‌هایی که رژیم پهلوی او را به شهر یزد تبعید کرده بود، تألیف کرده است [۲۳]. محققان مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) دوره کامل این کتاب را تحقیق کرده‌اند و در سال ۱۳۹۰ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی آن را منتشر کرده و در «همایش تحریر الوسیله» از آن رونمایی شده است؛
- مستند تحریر الوسیله؛ احمد مطهری. تاریخ دقیق تألیف مجلدات این اثر در کتاب نیامده است؛ ولی حدوداً هم‌زمان با دوران انقلاب اسلامی آغاز شده و در سال‌های اولیه پس از پیروزی به انجام رسیده است. جلدهای مربوط به قضا، حدود، قصاص و دیات را در همان سال‌های نخستین پس از پیروزی انقلاب اسلامی، هاشم نوری به فارسی ترجمه کرده است؛
- مبانی تحریر الوسیله؛ محمد مؤمن قمی؛ ۳ج، تهران، عروج، ۱۳۸۰-۱۳۹۰. این کتاب شامل، کتاب‌های قضا، شهادات و حدود تحریر الوسیله است؛
- شرح تحریر وسیلة النجاة؛ احمد سبط‌الشیخ انصاری؛ قم، فیروزآبادی، ۱۴۱۲ق. این کتاب شامل مباحث اجتهاد و تقلید و بخشی از مسائل طهارت است؛
- دلیل تحریر الوسیله؛ علی‌اکبر سیفی مازندرانی؛ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۵ به بعد. تا سال ۱۳۹۲ پانزده جلد از این کتاب، با همین عنوان انتشار یافته است؛
- مصباح الشریعه؛ عبدالنبی نمازی؛ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۵. این اثر در چهار جلد شامل کتاب‌های اجتهاد و تقلید، خمس، صوم و فصل صلاة مسافر منتشر شده است؛
- فقه الثقلین فی شرح تحریر الوسیله؛ یوسف صانعی؛ ۵ج، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۰-۱۳۹۲. یک جلد «کتاب القصاص»، دو جلد «کتاب الارث» و یک جلد «کتاب المکاسب» به قلم شارح نوشته شده است و یک جلد، «کتاب الطلاق»، به تقریر سیدضیاء مرتضوی است؛
- مدارک تحریر الوسیله؛ مرتضی بنی‌فضل؛ ۵ج، تهران، عروج. این اثر شامل شرح کتاب‌های الصلاة در سه جلد، الصوم در یک جلد و الزکاة و الخمس در یک جلد می‌باشد؛
- تحریر التحریر؛ سیدعلی حسینی اشکوری؛ تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، ۱۳۸۰. این اثر دو جلدی، شرح مزجی «کتاب القضاء» و «کتاب الشهادات» است؛
- الحج فی الشریعة الاسلامیة الغرّاء؛ جعفر سبحانی؛ ۵ج، قم، مؤسسه امام‌صادق(ع)، ۱۳۸۲ به بعد. دو جلد نخست این شرح بر محور العروة الوثقی است. مؤلف بخشی از درس خارج فقه و پیرو آن تألیفات فقه استدلالی خود را با محوریت تحریر الوسیله دنبال کرده است. مؤلف بر سبک کتاب امام‌خمینی، تحریر الوسیله، سه جلد دیگر نیز در ابواب حدود، قصاص و دیات تألیف کرده است؛
- کوثر فقه؛ علی محمدی خراسانی؛ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸. این اثر شرح فارسی بخش «مکاسب محرمه و بیع» تحریر الوسیله است که تا سال ۱۳۹۴ شش جلد آن منتشر شده است؛
- مفتاح الشریعة فی شرح تحریر الوسیله؛ سیدحسین موسوی تبریزی؛ تهران، ۲ج، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳؛
- انوار الفقاهة فی احکام العترة الطاهره(ع)؛ ناصر مکارم شیرازی؛ ۶ج، قم، مدرسه امام‌علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، ۱۳۸۶-۱۳۹۲. سه جلد این مجموعه شرح «کتاب النکاح» و سه جلد آن شرح «کتاب الحدود» است؛
- النور المبین فی شرح التحریر و منهاج الصالحین؛ سیدنورالدین شریعتمداری جزایری؛ قم، دارالکتاب، ۱۳۸۱. شریعتمداری کتاب‌های اجتهاد و تقلید، حج، قضاء، شهادات، حدود، قصاص، دیات و مسائل مستحدثه را از تحریر الوسیله و سایر ابواب را از منهاج الصالحین شرح کرده است؛
- مستند تحریر الوسیله؛ جمعی از محققان (محمد کاظم رحمان‌ستایش، سیف‌الله صرامی، سیداحمد حسینی، احمد مبلغی و کاظم قاضی‌زاده)؛ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶. مؤلفان این اثر به شرح بخشی از کتاب «الاجتهاد و التقلید» تحریر الوسیله اقدام کرده‌اند؛
- بیان تحریر الوسیله؛ زین‌العابدین احمدی زنجانی؛ تهران، عروج، ۱۳۸۷. یک جلد آن-شرح کتاب الحج-منتشر شده است؛
- معتمد تحریر الوسیله؛ عباس ظهیری؛ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۲ به بعد. تاکنون پنج جلد آن تألیف و منتشر شده است. سه جلد آن شرح مسائل مستحدثه و دو جلد آن شرح «کتاب المضاربه» است؛
- آئین کیفری اسلام؛ محمد فاضل لنکرانی؛ ۳ج، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۰. این اثر ترجمه درس‌گفته‌های فاضل لنکرانی بر محور کتاب الحدود است که وی به عربی نگاشته و اکبر ترابی آن را به فارسی برگردانده است؛
- تقریر الحقیقة فی شرح تحریر الوسیله؛ ۲ج، احمد بهشتی؛ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی این کتاب شرح ابواب مورایث و نکاح است؛
- مشکاة الشریعة فی شرح تحریر الوسیله؛ سیدضیاء مرتضوی؛ تهران، عروج، ۱۳۹۲. تا سال ۱۳۹۷ جلد اول شرح «کتاب الحج» این اثر منتشر شده است؛
- مفتاح الهدایة فی شرح تحریر الوسیله؛ مرتضی مقتدایی؛ تهران، عروج، ۱۳۸۳. این اثر شرح «کتاب القضاء» است؛
- تقریر الشریعة فی شرح تحریر الوسیله؛ ۴ج، سیدعلی محقق داماد؛ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۹۷. این کتاب شرح «کتاب الحج» است.
گفتنی است همایش تحریر الوسیله در سال ۱۳۹۱ به هدف تجلیل از شارحان و تعلیقه‌نویسان کتاب تحریر الوسیله و احیای نقش این کتاب در دوره معاصر برگزار و از کتاب ۲۸جلدی تفصیل الشریعه منتشرشده توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی رونمایی شده است (ببینید: همایش‌ها). همچنین نشریه «حریم امام» در شماره ۵۰ ویژه‌نامه‌ای با همین عنوان منتشر کرده است.
پانویس
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ۲۵/۸۵
- ↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه وسیلة النجاة، ۷
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۶
- ↑ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة، مقدمه، ۱/۷
- ↑ برای نمونه ← اصفهانی، وسیلة النجاة، ۱/۳ و ۸؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۷ و ۱۶
- ↑ امام‌خمینی، وسیلة النجاة مع تعالیق، ۱/۲۰۳-۲۱۰
- ↑ امام‌خمینی، وسیلة النجاة مع تعالیق، ۱/۲۳۰
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۱/۱۳۹
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۱/۱۹۵
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۲/۲۴۷
- ↑ اصفهانی، وسیلة النجاة، ۲/۳۴۰
- ↑ امام‌خمینی، وسیلة النجاة مع تعالیق، ۲/۵۷۸-۶۱۰
- ↑ برای نمونه ←امام‌خمینی، وسیلة النجاة مع تعالیق، ۱/۲۷، ۴۷، ۳۴۵ و ۲/۱۵۱، ۲۶۱، ۵۸۱
- ↑ متین، مجله، ۲۹۸
- ↑ پویا، کتاب‌شناسی تحریر الوسیله، ۱۱-۱۲
- ↑ ← مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ج۱۱، ۱۳، ۱۴ و ۱۵
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۲۹-۳۰، ۳۰۲-۳۰۳ و ۳۸۷
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۸۷
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۲۱-۲۳، ۳۰۲-۳۰۳، ۳۰۷ و ۳۶۰-۳۶۱
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۰۷-۳۱۰
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۰ و ۳۱۳-۳۱۵
- ↑ ← پویا، کتاب‌شناسی تحریر الوسیله، ۱۲
- ↑ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة، مقدمه، ۱/۷
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- اصفهانی، سیدابوالحسن، وسیلة النجاة، نجف، المطبعة العلمیه، چاپ هشتم، ۱۳۶۴ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، وسیلة النجاة مع تعالیق الامام‌الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- پویا، حسن، کتاب‌شناسی تحریر الوسیله، قم، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیله، کتاب الاجتهاد و التقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب وسیلة النجاة مع تعالیق الامام‌الخمینی، تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- متین، مجله، آشنایی با دفتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در قم، شماره ۲، ۱۳۷۸ش.
پیوند به بیرون
- علی‌جان کریمی، «تحریر الوسیله»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۲۷۹-۲۸۴.