سیدمحمد موسوی خوئینی

سیدمحمد موسوی خوئینی

شناسنامه
نام کامل	سیدمحمد موسوی خوئینی
لقب	آیت‌الله
زادروز	۳۱ فروردین ۱۳۲۰ش.
شهر تولد	قزوین
کشور تولد	ایران
دین	اسلام
مذهب	شیعه
پیشه	روحانی
اطلاعات سیاسی
پست‌ها	نماینده امام‌خمینی در صدا و سیما • سرپرست حجاج • دادستان کل کشور
اطلاعات علمی و مذهبی
اساتید	مرتضی حائری یزدی • سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی • محمدعلی اراکی • سیدمحمد محقق داماد • حسینعلی منتظری • مصطفی اعتمادی
تالیفات	الحج فی الکتاب و السنه

سیدمحمد موسوی خوئینی روحانی مبارز، سرپرست دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، نماینده امام‌خمینی در صدا و سیما و سرپرست حجاج و دادستان کل کشور.

زندگینامه و تحصیلات

سیدمحمد موسوی خوئینی در ۳۱ فروردین ۱۳۲۰ در قزوین متولد شد. پدر او سیدحسین از کاسبان بازار قزوین و روحانی و آشنا به سیاست بود. موسوی خوئینی پس از گذراندن دوره ابتدایی در سال ۱۳۳۳ وارد مدرسه علمیه «التفاتیه» قزوین شد و تا سال ۱۳۳۹ به تحصیل علوم دینی پرداخت. او در این سال‌ها، زمان زیادی را در کنار علی‌اکبر الهیان (از پیشروان مکتب تفکیک در قزوین) گذراند و بخش‌هایی از کتاب مطوَّل و برخی از کتاب‌های حدیثی را نزد وی آموخت. وی در پایان سال ۱۳۳۹ اندکی پیش از درگذشت مرجع تقلید وقت، سیدحسین بروجردی به قم رفت و درس‌های سطح را نزد مصطفی اعتمادی، جعفر سبحانی، حسینعلی منتظری و سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی آموخت. او شرح منظومه را از یحیی انصاری شیرازی و بخشی از اسفار را نزد سیدمحمدحسین طباطبایی فرا گرفت و سپس در بحث‌های خارج فقه و اصول محمدعلی اراکی، سیدمحمد محقق داماد و مرتضی حائری یزدی حاضر شد.

فعالیت‌های سیاسی

موسوی خوئینی نخستین جرقه آشنایی‌اش با امام‌خمینی را از طریق علی محمدی تاکندی دانسته که استاد وی و از شاگردان امام‌خمینی بود و بر اثر ستایش‌های این استاد، نخستین بار امام‌خمینی را در سال ۱۳۳۹ در مسجد سلماسی، هنگام تدریس دیدار کرد و تحت تأثیر شخصیت ایشان قرار گرفت و از زمانی که برای تحصیل به قم رفت، با ایشان بیشتر آشنا و شیفته ایشان شد. دغدغه‌های مذهبی خانوادگی و جاذبه اعلامیه‌های امام‌خمینی علیه تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، موسوی خوئینی را بیشتر متوجه ایشان کرد؛ از این‌رو گاه به همراه استاد خود تاکندی در جلسات درس خارج اصول ایشان حاضر می‌شد. او اعلامیه‌های امام‌خمینی را از راه نامه به قزوین می‌فرستاد و پس از بازداشت امام‌خمینی در خرداد ۱۳۴۲، در تلگرامِ علمای قزوین به ایشان، امضای وی نیز بود.

در روزهای حصر امام‌خمینی در تهران، موسوی خوئینی همراه گروهی از طلاب قزوین در نامه‌ای خواستار دیدار با ایشان شد. و پس از تبعید ایشان نیز به همراه گروهی از طلاب قزوین، نامه‌ای اعتراض‌آمیز به امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت، در انتقاد از قانون‌شکنی دولت و تبعید امام‌خمینی نوشت. وی در اواخر دهه ۱۳۴۰ به نجف اشرف رفت و موفق شد از درس ولایت فقیه امام‌خمینی (بهمن ۱۳۴۸) استفاده کند؛ او همچنین در درس خارج اصول سیدابوالقاسم خویی حاضر می‌شد. وی پس از یک سال اقامت در نجف به ایران بازگشت و پس از مدتی به قصد اقامت دایم به عراق سفر کرد؛ ولی در بصره بازداشت و پس از اعزام به نجف، ملزم به خروج از عراق شد.

در سال ۱۳۴۹ که انتشار کتاب شهید جاوید اثر نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی و تقریظ حسینعلی منتظری و علی‌اکبر مشکینی بر آن، زمینه‌ای برای نقد و اعتراض به روحانیتِ مبارز و طرفدار امام‌خمینی شد و سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) نیز از فعالیت بیوت برخی از مراجع تقلید سوء استفاده می‌کرد، تعدادی از طلبه‌های انقلابی با حضور در بیت مراجع، به هتاکی برخی منبری‌ها به منتظری و مشکینی و زیاده‌روی منتقدان اعتراض کردند. موسوی خوئینی ازجمله کسانی بود که در تجمع طلاب در بیت سیدمحمدرضا گلپایگانی سخنرانی کرد. وی که با سیداحمد خمینی نیز رفاقت خاصی پیدا کرده بود، با وی در انتشار اعلامیه و فعالیت‌های مبارزاتی همکاری می‌کرد. وی در سال ۱۳۵۰ به پیشنهاد نصرت‌الله انصاری و همراه با سیدمحمد احسانی، محمدصادق آل‌اسحاق و تعدادی از علاقه‌مندان به امام‌خمینی، صندوق قرض‌الحسنه «مؤسسه تعاون اسلامی» را با هدف کمک به طلاب مبارز تأسیس کردند. امام‌خمینی در یک مورد به سیدمرتضی پسندیده سفارش کرده‌است وجوه شرعی را در بانکی که موسوی خوئینی از اعضای آن و طبق نقل، مرد صالحی است سپرده‌گذاری کند.

موسوی خوئینی در سال ۱۳۵۱ در پی دعوت سیدمهدی امام‌جمارانی به تهران سفر کرد و با کمک وی در مسجد مهدیه واقع در جوزستان (پایین ده جماران)، به برپایی نماز جماعت و تفسیر قرآن پرداخت. جلسات تفسیر قرآن او به دلیل روش و برداشت‌های ناظر به دغدغه‌های مبارزاتی، با استقبال دانشجویان و انقلابیان همراه شد. برخی از ناخوشنودی مرتضی مطهری از این تفسیر خبر داده‌اند و برخی نیز برداشت‌های موسوی خوئینی از آیات را غیر اسلامی قلمداد کرده و برخی افراد منحرف را متأثر از این جلسات دانسته‌اند؛ ولی وی با تاکید بر رابطه نزدیکی که با مطهری داشته، به تفصیل به ردّ این نسبت و نیز رد اتهام ارتباط افراد منحرف با این جلسات و ذکر شواهد نادرستی آن پرداخته‌است. وی تاکید دارد که استقبال مخاطبان از جلسات تفسیر، مخالفت رژیم پهلوی را نیز برانگیخته بود و رژیم سعی می‌کرد تا چنین محفل پرجاذبه‌ای را خراب کند و نخستین قدم آنان یافتن علما و روحانیانی بود که علیه این محافل سخن گویند و از مارکسیستی‌بودن تفسیر یاد کنند و تهمت اسلام مارکسیستی یکی از برچسب‌هایی بود که رژیم پهلوی به روحانیان هوادار امام‌خمینی می‌زد تا چهره آنان را در میان مذهبی‌ها خراب کنند.

در همان سال‌ها، موسوی خوئینی با واعظان و ائمه جماعات طرفدار امام‌خمینی در تهران که می‌کوشیدند در کنار جلسات بحث و تفسیر قرآن چراغ مبارزه را نیز روشن نگاه دارند، همراه بود. وی برای سرکشی به مبارزان تبعیدشده به شهرهای مختلف سفر می‌کرد. علاوه بر این برای نوشتن تاریخ جامع و کامل از زندگی امامان(ع)، با اکبر هاشمی رفسنجانی و گروهی دیگر همکاری می‌کرد اما این فعالیت به دلیل اوج‌گرفتن مبارزات ناتمام ماند. موسوی خوئینی در آبان ۱۳۵۵، به اتهام ارتباط با سازمان مجاهدین خلق، ارتباط با سیداحمد خمینی، پخش اعلامیه‌های امام‌خمینی و مخالفت با سلطنت به دست ساواک بازداشت شد. او نخست به پانزده سال حبس محکوم شد؛ ولی ده ماه بعد در پی برنامه ایجاد فضای باز سیاسی از سوی رژیم پهلوی، به همراه تعدادی دیگر از زندانیان آزاد شد و ضمن ادامه مبارزه، مسجد خود را پایگاهی برای تقویت فکری جوانان مسلمان قرار داد.

هم‌زمان با شدت‌گرفتن حرکت انقلابی مردم در سال ۱۳۵۶، موسوی خوئینی به همراه جمعی از روحانیان، تشکیلاتی را با هدف رهبری نهضت در تهران با عنوان «جامعه روحانیت مبارز تهران» تأسیس کردند. این تشکل درباره حوادث مهم انقلاب موضع می‌گرفت و با صدور اطلاعیه اعلام نظر می‌کرد؛ ازجمله در موضوع درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در اول آبان ۱۳۵۶ قیام مردم قم در ۱۹ دی ۱۳۵۶ و قیام مردم تبریز در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶، بزرگداشت سالگرد ۱۵ خرداد در سال ۱۳۵۷، برگزارنکردن جشن‌های نیمه شعبان در سال ۱۳۵۷، هجرت امام‌خمینی به پاریس و راهپیمایی تاسوعا و عاشورا در زمستان ۱۳۵۷

(ببینید: جامعه روحانیت مبارز تهران)

پس از هجرت امام‌خمینی از عراق به پاریس، موسوی خوئینی به دعوت سیداحمد خمینی در آبان ۱۳۵۷ به پاریس رفت. او در این سفر پیشنهاد سیدمحمد حسینی بهشتی، یعنی تأسیس حزب سیاسی ـ اسلامی را به امام‌خمینی منتقل کرد؛ اما ایشان با تأسیس حزب مخالفت کرد و خاطرنشان کرد احزاب هر کدام برای خود کار می‌کنند و با دیگران در رقابت‌اند که در نتیجه با هم اختلاف و درگیری پیدا می‌کنند. در پاریس، موسوی خوئینی و ابراهیم یزدی و حسن حبیبی اعضای هیئت سامان‌دهنده مصاحبه‌های مطبوعاتی امام‌خمینی شدند و در طول ۱۱۸ روز حدود چهارصد مصاحبه ایشان با نشریات و رسانه‌های مختلف سراسر دنیا را هماهنگی و اجرا کردند.

(ببینید: مصاحبه‌ها)

موسوی خوئینی در همین روزها به همراه سیداحمد خمینی به ایتالیا و آلمان غربی نیز سفر کرد و در برابر پرسش رسانه‌های اروپایی، انقلاب ایران را تحلیل و تفسیر کرد. وی در پرواز تاریخی بازگشت امام‌خمینی به ایران، در کنار ایشان نشست و همراه و امین ایشان در نگهداری اموال و اسناد بود. وی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از سوی امام‌خمینی در ۲۱ تیر ۱۳۵۸ برای تنظیم برنامه‌های رادیو و تلویزیون موظف شد تا همراه با صادق قطب‌زاده، امور و برنامه‌های آنجا را به گونه‌ای تنظیم کنند که موجب شکایت مردم نباشد. ایشان در این حکم تأکید کرد در این دستگاه اسلامی باید از برنامه‌های انحرافی جداً پرهیز شود.

پس از پیام امام‌خمینی در ۱۰ آبان ۱۳۵۸ به مناسبت سالروز ۱۳ آبان ۱۳۵۷ که دانشجویان و طلاب، را مخاطب قرار داد و از آنان خواست حملات خود را علیه امریکا و اسرائیل برای بازگرداندن محمدرضا پهلوی گسترش دهند، سه تن از دانشجویان عضو انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه‌ها که بعدها به «دانشجویان مسلمان پیرو خط امام» شهرت یافتند، طرح اشغال سفارت امریکا را برای موسوی خوئینی مطرح کردند و از وی خواستند از امام‌خمینی کسب تکلیف کند که با مخالفت وی روبه‌رو شد؛ زیرا به اعتقاد او نباید در آن شرایط از امام‌خمینی هزینه می‌شد پس از تصرف سفارت امریکا، وی با دفتر امام‌خمینی تماس گرفت و امام‌خمینی پس از اطمینان از هویت دانشجویان موافقت خود را با این امر اعلام کرد و در ادامه با حمایت از این اقدام دانشجویان، آن را انقلابی بالاتر از انقلاب اول خواند و واکنشی به اقدامات امریکا برشمرد که مسئولیت آن مستقیماً متوجه دولت امریکاست.

موسوی خوئینی به سبب اعتبار خود نزد دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، به عضویت شورای مرکزی لانه جاسوسی درآمد و در بازسازی و انتشار اسناد لانه جاسوسی امریکا برای افشای نقشه‌های این کشور و اقدامات عوامل داخلی آنان نقش تعیین‌کننده داشت و رهبر معنوی دانشجویان محسوب می‌شد امام‌خمینی در ۲۶/۸/۱۳۵۸ در پیامی به موسوی خوئینی‏، به آنان توصیه کرد تا با تخفیف به زنان و سیاه‌پوستان، در صورتی که جاسوسی آنان اثبات نشده باشد، آنان را آزاد و به وزارت امور خارجه تحویل دهند. و در پی درخواست دانشجویان مسلمان پیرو خط امام مبنی بر تحویل جاسوسان، ایشان در ۱۵/۱۲/۱۳۵۸ در حکمی خطاب به موسوی خوئینی با قدردانی از زحمات دانشجویان مسلمان، تعیین تکلیف قطعی جاسوسان را بر عهده مجلس شورای اسلامی دانست و حفاظت از جاسوسان امریکایی را به شورای انقلاب واگذار کرد.

(ببینید: تسخیر لانه جاسوسی امریکا)

موسوی خوئینی در دی ۱۳۵۸ نماینده امام‌خمینی در کمیسیون بازرسی تبلیغات نخستین انتخابات ریاست‌جمهوری، مصوب شورای انقلاب معرفی شد. وی نامزدی بیش از ۱۲۰ تن در انتخابات ریاست‌جمهوری را با هدف توطئه و هرج و مرج تفسیر کرد. پس از بررسی پرونده‌های داوطلبان و نیز انصراف برخی از آنان سرانجام ده نفر مجاز به استفاده از تبلیغات رادیو و تلویزیون شدند. موسوی خوئینی در فروردین ۱۳۵۹ در انتخابات دوره اول مجلس شورای اسلامی از حوزه تهران شرکت کرد و با راهیابی به مجلس، نایب‌رئیس اول مجلس شد. او با عضویت در کمیسیون امور خارجه و کمیسیون ویژه، مسئله گروگان‌های امریکایی را پیگیری کرد.

امام‌خمینی در ۱۴/۵/۱۳۶۱ موسوی خوئینی را به سمت سرپرست حجاج و نماینده خود در امور حج منصوب و به او توصیه کرد تا با بینش خاص سیاسی که دارد از ابعاد مختلف به امور حج رسیدگی کند؛ همچنین در دوره مسئولیت وی در حج که تا پذیرش مسئولیت دادستانی کل کشور در سال ۱۳۶۴ ادامه داشت از حاجیان خواست از خطوطی که وی برای آنان ترسیم می‌کند، اطاعت کنند و روی برنگردانند ایشان همچنین در ۱۹/۴/۱۳۶۴ موسوی خوئینی را پس از استعفای یوسف صانعی به دادستانی کل کشور منصوب کرد و در جمع مسئولان قضایی کشور، وی را مردی عالم و بسیار متعهد و فعال معرفی کرد که کارهای مهم را به‌خوبی انجام می‌دهد.

امام‌خمینی بر اساس گزارش موسوی خوئینی از وضع افراد بلاتکلیف در زندان‌ها که آن را تلخ و تکان دهنده خواند، دستور داد وی و برخی دیگر از مسئولان قضایی به وضع این دست زندانیان رسیدگی کرده و هر چه سریع‌تر به این وضع ناهنجار خاتمه دهند؛ چنان‌که در دوره مسئولیت وی در دادستانی کل، با وصف او به عنوان فرد موثق، متدین و مورد علاقه خود، وظایف دیگری نیز به وی محول کرد. وی در مراسم تحویل متن اصلاح‌شده وصیت‌نامه امام‌خمینی در ۱۹/۹/۱۳۶۶ و مهر و موم آن به عنوان دادستان کل کشور در محل مجلس شورای اسلامی نیز حضور داشت و در ۱۷/۱۱/۱۳۶۶ از سوی امام‌خمینی به عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام انتخاب شد؛ چنان‌که امام‌خمینی در ۴/۲/۱۳۶۸ وی را به عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی منصوب کرد امام و در ۱۰/۲/۱۳۶۸ در نامه‌ای به او، وی را فردی مورد علاقه خود و موثق و متدین دانست.

موسوی خوئینی و جمعی از اعضای جامعه روحانیت مبارز در اسفند ۱۳۶۶ با نظر مساعد امام‌خمینی، تشکل «مجمع روحانیون مبارز تهران» را تأسیس کردند. آنان پیش از اعلام موجودیت در ۲۹/۱۲/۱۳۶۶ موافقت شفاهی امام‌خمینی را گرفتند و سپس در ۲۵/۱/۱۳۶۷ گزارش چگونگی انشعاب این تشکل از جامعه روحانیت مبارز تهران و تشکیل آن را بازگو کردند که مورد تأیید امام‌خمینی قرار گرفت.

(ببینید: مجمع روحانیون مبارز تهران)

موسوی خوئینی که علاقه خاصی به امام‌خمینی داشته‌است، ضمن ترسیم اندیشه متحجرانه حاکم در آن روزگار از حرکت سنجیده و آرام امام‌خمینی در این برهه زمانی یاد و از موقعیت‌شناسی و حرکت هوشمندانه و منطقی ایشان ستایش کرده‌است. وی ضمن بازگویی نقش اساسی امام‌خمینی در مهاجرت سیدحسین بروجردی به حوزه علمیه قم، این حرکت را در جهت دوراندیشی ایشان در مبارزه مؤثر از طریق مرجعی مقتدر برای برخورد با ظلم‌های رژیم حاکم ارزیابی کرده‌است و همراه با ستایش از موضع‌گیری‌های ایشان در پی مسائلی مانند، انجمن‌های ایالتی و ولایتی، حمله به مدرسه فیضیه و حادثه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ قم، بازداشت ایشان را نشان جایگاه رهبری ایشان می‌داند و معتقد است امام‌خمینی در اوج عرفان به سیاست پرداخت. وی از نامه‌های زیاد امام‌خمینی به علمای دیگر شهرها و کشورها، پیش از حادثه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ که آنها را در طول شب می‌نوشت، حکایت کرده که به نظر او اگر همه این نامه‌ها باقی می‌ماند، گنجینه باارزشی بود.

موسوی خوئینی تلاش برای رفع اختلاف و حفظ وحدت میان اقشار جامعه را از کارهای همیشگی و دغدغه‌های اصلی امام‌خمینی دانسته و از موضع‌گیری‌های متواضعانه ایشان در برابر مخالفان، برای حفظ وحدت، حکایت کرده‌است. وی سخنرانی تاریخی امام‌خمینی در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ش/ ۱۰ محرم ۱۳۸۳ق را که خود یکی از محافظان ایشان بوده به تفصیل گزارش کرده‌است و حرکت سیاسی ایشان را مستقل از گروه‌های سیاسی و متکی بر توکل به خدا و توده مردم دانسته و دوری‌کردن ایشان از پیوند با گروه‌های سیاسی را نشانه دوراندیشی ایشان شمرده‌است.

موسوی خوئینی امام‌خمینی را شخصیتی خودساخته و خالی از غرض‌های دنیوی و بی‌ملاحظه در بیان حقیقت شمرده‌است و مهم‌ترین سرمایه ایشان را قطع نظر از استحکام مبانی علمی، اتقان شیوه استدلالی و عمق اندیشه و بعد معنوی ایشان می‌داند. وی معتقد است دیدگاه‌های جدید فقهی امام‌خمینی، مانند مسئله موسیقی، شطرنج و تنظیم خانواده چیزی نیست که ایشان در اواخر عمر خود به آنها رسیده باشد، بلکه از پیش داشته‌است؛ ولی شرایط را برای اظهار آن مناسب نمی‌دانسته‌است.

آثار و تألیفات

از سیدمحمد موسوی خوئینی، افزون بر تأسیس روزنامه سلام و مدیرمسئولی آن، مقالات، مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های چندی در تبیین انقلاب اسلامی، اسلام ناب، خط امام و حکومت اسلامی، تنظیم مقدمه «کنگره عبادی ـ سیاسی حج» (مجموعه سخنان و پیام‌های امام‌خمینی) و نیز کتاب الحج فی الکتاب و السنه با همکاری محمدصادق آل اسحاق منتشر شده‌است. وی دارای سه فرزند دختر و سه پسر است و یکی از آنان، سیدحسین موسوی خوئینی در حوزه علمیه قم اشتغال به تحصیل و تحقیق دارد.

منابع

• آقاعلیخانی، حسین، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین حسین آقاعلیخانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• ابتکار، معصومه، تسخیر، اولین روایت مکتوب از درون سفارت تسخیرشده امریکا در تهران، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. *استادی، رضا، خاطرات حاج‌شیخ‌رضا استادی، تدوین عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. *امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، آشنایی با مجلس شورای اسلامی، به ضمیمه کارنامه سال اول مجلس، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۱ش.
• روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
• روزی‌طلب، محمدحسن، ترکیب التقاط و ترور، بررسی عملکرد و اسناد گروه فرقان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
• زریری، رضا، سیدمحمد موسوی خوئینی، چاپ‌شده در فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• سلیمی بنی، صادق و آیت مظفری، مجمع روحانیون مبارز، قم، زمزم هدایت، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• شجونی، جعفر، نیم‌نگاهی به هویت آموزگاران در سایه فرقان، تهران مجله یادآوران، شماره ۸ ـ ۶ ۱۳۸۸ش.
• شیرخانی، علی، انقلاب اسلامی در قزوین، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
• شیرخانی، علی، حماسه ۱۹دی قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• قاضی‌عسگر، علی، امرای حج جمهوری اسلامی ایران، مجله میقات حج، شماره۳۷، ۱۳۸۰ش.
• کردی، علی، جامعه روحانیت مبارز تهران از شکل‌گیری تا انشعاب، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، تابستان ۱۳۸۶ش.
• کیهان، روزنامه، ۲۲/۱۰/۱۳۵۸؛ ۲۳/۱۰/۱۳۵۸؛ ۲۶/۱۰/۱۳۵۸؛ ۳۰/۴/۱۳۵۹ش.
• محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، از ایران به ایران، قم، کوثر النبی(ص)، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
• مدرسی، فرید، رازهای آیت‌الله، برگ‌هایی منتشر نشده از زندگی سیدمحمد موسوی خوئینی‌ها، مجله شهروند امروز، شماره ۵۴، ۱۳/۸/۱۳۸۶ش.
• مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• مطهری، علی، فرقان و زمینه‌های ترور شهید مطهری، تهران مجله یادآوران، شماره ۸ ـ ۶، ۱۳۸۸ش.
• معادیخواه، عبدالمجید، جام شکسته خاطرات حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ ـ ۱۳۸۴ش.
• موسوی خوئینی، سیدمحمد، خاطرات، چاپ‌شده در خاطرات ۱۵ خرداد، به کوشش علی باقری، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
• موسوی خوئینی، سیدمحمد، روایت سکوت اولین گفتگوی مبسوط با آیت‌الله موسوی خوئینی‌ها درباره تاریخچه زندگی‌اش، مجله شهروند امروز، شماره ۵۴، ۱۳/۸/۱۳۸۶ش.
• موسوی خوئینی، سیدمحمد، طرحی دیگر در تفسیر قرآن کریم، مصاحبه، مجله بینات، شماره۲۲ ـ ۲۳، ۱۳۷۸ش.
• موسوی خوئینی، سیدمحمد، مصاحبه چاپ‌شده در مجموعه آثار همایش امام‌خمینی و قلمرو دین (کرامت انسان)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• موسوی خوئینی، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. *موسوی خوئینی، سیدمحمد، مصاحبه، مجله حضور، شماره ۱۰، ۱۳۷۴ش.
• موسوی خوئینی، سیدمحمد، مصاحبه، مجله حوزه (ویژه سالگرد رحلت امام‌خمینی)، شماره ۳۷ ـ ۳۸، قم، ۱۳۶۹ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. *هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۵۹، انقلاب در بحران، به اهتمام عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۳، به سوی سرنوشت، به کوشش محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷ ـ ۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• یزدی، ابراهیم، آخرین تلاش‌ها در آخرین روزها، تهران، قلم، ویرایش دوم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

پیوند به بیرون

• پروین‌سادات قوامی، موسوی خوینی، سیدمحمد، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۶۰۹-۶۱۷.