حدیث

حدیث، سخـن بازگوکننده قول، فعـل و تقریر معصومان(ع) و راه‌های فهم درست آن.

واژه‌شناسی و تعریف حدیث

حدیث به معنای نو و جدید است. خبر و سخن را نیز حدیث گویند. واژه حدیث در قرآن به صورت مفرد و جمع، اشاره به سرگذشت پیشینیان دارد و در مواردی نیز به معنای کلام و خبر به‌کار رفته‌است. حدیث در اصطلاح، سخنی است که قول، فعل یا تقریر معصوم(ع) را گزارش کند؛ پس کاربرد این واژه برای آنچه از غیر معصوم رسیده، مَجاز است؛ ولی در اصطلاح محدثان حدیث کاربرد گسترده‌تری دارد و به هر چیزی که از معصوم یا دربارهٔ معصوم از دیگری نقل شود، حدیث گفته می‌شود؛ به عنوان نمونه تاریخ تولد و شهادت، بیان سجایای اخلاقی و خصوصیات جسمی و فضایل معصومان (ع) نیز حدیث شمرده می‌شود. حدیث با اصطلاحات خبر، روایت، اثر و سنت ارتباط دارد. بیشتر علمای شیعه حدیث و خبر را مترادف می‌دانند. کتاب حدیثی الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار، تألیف شیخ طوسی گواه این ادعاست. روایت نیز سخنی است که به طریق نقل از معصوم برسد. روایت و حدیث به جای یکدیگر نیز به کار رفته‌است. اثر در اصل به معنای جامانده از هر چیزی یا نشانی که از هر چیزی مانده‌است و در اینجا به معنای چیزی است که افراد برای پس از خود نقل می‌کنند.

حدیث را مأثور نیز گفته‌اند؛ زیرا عده‌ای آن را برای گروهی دیگر نقل می‌کنند. مسلم نیشابوری صاحب صحیح مسلم حدیث پیامبر (ص) را اثر نامیده‌است. برخی از علمای شیعه اثر را مرادف حدیث و برخی آن را اعم از خبر و حدیث و برخی آن را اعم از قول و تقریر معصوم و غیر معصوم دانسته‌اند. عناوین برخی از کتاب‌ها مانند النهایة فی الحدیث و الأثر و کاربرد اثر دربارهٔ حدیث پیامبر اکرم (ص) در سخنان امامان معصوم (ع) و نیز به‌کارگیری کلمه «اثر» به جای «حدیث» در سخن برخی از محدثان، بیانگر رواج کاربرد اثر دربارهٔ حدیث است. از سوی دیگر، مراد از سنت، سخن، فعل و تقریر معصوم است و گزارش هر یک از موارد سه‌گانه، حدیث نامیده شده‌است (ببینید: سنت). به مجموعه دانش‌هایی که به نوعی مرتبط با حدیث‌اند، علم حدیث یا علوم حدیث گفته می‌شود. علم حدیث علمی است که به سبب آن سخنان، افعال و احوال پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) شناخته می‌شود و به دو قسم «روایة الحدیث» و «درایة الحدیث» تقسیم می‌شود. «روایة الحدیث» علمی است که از حیث پیوستگی حدیث با معصوم از این جهت که راوی عادل و ضابط است یا نه، بحث می‌کند و به دو قسم علم رجال و مصطلح الحدیث تقسیم می‌شود (ببینید: رجال). درایة الحدیث که به آن فقه الحدیث نیز گفته شده‌است، علمی است که از مفاد الفاظ متن حدیث همانند شرح لغت‌ها، بیان حالات حدیث مانند اطلاق، تقیید یا داشتن مُعارض بحث می‌کند.

پیشینه

پیشینه حدیث به آغاز اسلام و نزول وحی بر پیامبر اکرم(ص) بازمی‌گردد. بر اساس روایاتی که از شیعه و اهل سنت نقل شده‌است، پیامبر اکرم (ص) به حفظ، ثبت و نقل حدیث و مذاکره آن سفارش کرده‌است؛ ولی با همه تأکیدی که پیامبر (ص) به ثبت روایات داشت، خلیفه اول و خلیفه دوم با این ادعا که کتاب خدا با حدیث اشتباه نشود و مصونیت قرآن محفوظ بماند، از نوشتن، تدوین و نقل آن به‌شدت جلوگیری کردند. منع نوشتن حدیث تا زمان حکومت عمربن‌عبدالعزیز (۹۹–۱۰۱ ق) ادامه داشت. او این منع را لغو کرد؛ در حالی‌که در آن زمان بیشتر صحابه از دنیا رفته بودند. در دوران منع نوشتن حدیث، امیرالمؤمنین علی(ع) و دیگر امامان معصوم (ع) به حفظ، کتابت و نشر حدیث توجه داشتند و خود به نوشتن حدیث پرداختند و پیروان خود را نیز بدان تشویق کردند.

نخستین کتاب حدیثی، صحیفه‌ای است که علی (ع) از احادیث پیامبر اکرم (ص) در زمان خود پیامبر (ص) جمع کرد که از آن به صحیفه علی(ع) یا کتاب علی (ع) تعبیر می‌شود و جمعی از محدثان شیعه و اهل سنت از آن، حدیث نقل کرده‌اند. به غیر از این صحیفه، امام‌علی (ع) صحیفه دیگری هم داشته که به املای رسول خدا (ص) بوده‌است و بر اساس روایتی از امام‌حسن(ع) همه احکام را دارا بوده‌است. از این کتاب تعبیر به «جفر و جامعه» نیز شده‌است و در دوره‌های بعد، امامان معصوم (ع) به این کتاب استناد می‌کردند. حضرت فاطمه(س) نیز روایاتی را در زمان رسول اکرم (ص) جمع کرد. سعدبن‌عباده و جابربن‌عبدالله انصاری، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد و برخی دیگر از اصحاب رسول خدا (ص) نیز به نقل حدیث پرداختند و آثاری از خود بر جای گذاشتند. در طبقه تابعان نیز عده‌ای از پیروان اهل بیت (ع) ازجمله علی‌بن‌ابی‌رافع، سلیم‌بن‌قیس هلالی، حارث‌بن‌عبدالله اعور همدانی، اصبغ‌بن‌نباته، میثم تمار و دیگران به تألیف کتاب‌ها و رساله‌های حدیثی پرداختند.

امام‌باقر(ع) و امام‌صادق(ع) نیز یاران و شاگردان خود را تشویق به ثبت و ضبط احادیث می‌کردند و بسیاری از روایات شیعی از این عصر به بعد در قالب کتاب تدوین شدند. جمعی از اصحاب ائمه (ع) ازجمله احمدبن‌محمدبن‌ابی‌نصر بزنطی و حسن‌بن‌محبوب و حمادبن‌عیسی و صفوان‌بن‌یحیی از دست‌اندرکاران این کار بودند. مجموعه این مکتوباتِ محدثان شیعه به ۶۶۰۰ کتاب (رساله یا نوشته) یا شش هزار کتاب و چهارصد اصل رسید. کتاب‌های کافی از محمدبن‌یعقوب کلینی، من لایحضره الفقیه از شیخ صدوق، تهذیب الاحکام و استبصار از محمدبن‌حسن طوسی، چهار کتاب مهم حدیثی شیعه، در قرن چهارم و پنجم بر اساس همان کتاب‌ها و اصول تألیف شدند. در سده دهم هجری کتاب‌های وافی از محمدمحسن فیض کاشانی، وسائل الشیعه از محمدحسن حر عاملی، بحار الانوار از محمدباقر مجلسی و عوالم العلوم از عبدالله بحرانی اصفهانی با سبکی نو به تدوین حدیث رونق دادند و پس از آنها نیز عده‌ای از علما مانند میرزاحسین نوری با نگارش کتاب‌هایی مانند مستدرک الوسائل به تکمیل آن پرداختند. در میان اهل سنت نیز پس از رفع ممنوعیت نوشتن حدیث، اقداماتی صورت گرفت. محمدبن‌شهاب زهری در قرن دوم هجری احادیث مدینه را گردآوری و برای عمربن‌عبدالعزیز فرستاد و او آنها را به صورت دفترهایی به شهرها فرستاد. از قرن دوم هجری شخصیت‌های بسیاری به نگارش حدیث روی آوردند؛ ازجمله مالک‌بن‌انس «الموطأ» را تألیف کرد. این زمان زمینه‌ساز دوران شکوفایی تدوین حدیث در قرن سوم و چهارم شد. صحاح شش‌گانه اهل سنت، صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابن‌ماجه، سنن ابی‌داوود، سنن ترمذی و سنن نسایی به ترتیب در این عصر تألیف شده‌اند. به جز صحاح شش‌گانه کتاب‌های حدیثی دیگری نیز در همین مقطع تألیف شدند. از قرن پنجم به بعد کار تدوین جوامع حدیثی، نگارش مستدرکات و نگارش شرح بر کتاب‌های حدیثی در میان اهل سنت پیگیری شد. امام‌خمینی افزون بر شرح‌هایی که بر احادیث نگاشته‌است، دیدگاه‌های قابل توجهی در لابه‌لای نوشته‌های فقهی، اصولی عرفانی و حتی سخنرانی‌های خویش دربارهٔ حدیث و شیوه‌های فهم آن، مطرح کرده‌است.

جایگاه و اهمیت حدیث

حدیث پس از قرآن کریم، منبع اصلی معارف و احکام اسلام است و در همه علوم اسلامی از قبیل تفسیر قرآن، اصول فقه، فقه، کلام، فلسفه، تاریخ، اخلاق و عرفان نقشی مهم و برجسته دارد. در قرآن کریم اصول اساسی مسائل اعتقادی و اخلاق و احکام بیان شده و شرح و تفصیل و تطبیق آن در شرایط گوناگون نیازمند شرح و تفسیر پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) است؛ از این‌رو روایات، مکمل و مفسر آیات قرآن به حساب می‌آیند و در مرتبه پس از آن قرار دارند. پبامبر (ص) قرآن و اهل بیت (ع) را عِدل یکدیگر معرفی کرده‌است؛ نیز از ایشان نقل شده‌است خداوند در قرآن احکام فراوانی از حلال و حرام را برای ایشان فرستاده‌است و سپس پیش‌بینی کرده پس از ایشان خواهند گفت که تنها حلال و حرام قرآن حلال و حرام دانسته شود و حال آنکه آنچه پیامبر حرام کرده، بسان حرام در قرآن خواهد بود. از نگاه علمای شیعه در اصل اعتبار و حجیت احادیث پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) تردیدی نیست.

دربارهٔ جایگاه و اهمیت احادیث، روایات بسیاری در فضیلت فراگیری، حفظ و مذاکره حدیث و به‌ویژه فهم حدیث آمده‌است، تا جایی که به‌دست‌آوردن یک حدیث دربارهٔ حلال و حرام از همه امور مادی، برتر از دنیا معرفی شده و منزلت شیعیان به اندازه نقل و فهم آنان از روایات دانسته شده‌است و گفته شده فهم یک روایت بهتر از نقل ده روایت یا هزار روایت است و هیچ فردی به مرتبه فقاهت نمی‌رسد، مگر آنکه توان درک مقصود اصلی از احادیث و کلام امامان (ع) را داشته باشد. به همین جهت مسلمانان نیز اهتمامی ویژه به حدیث داشته‌اند؛ تا جایی که برخی از راویان ازجمله محمدبن‌مسلم نزدیک به سی هزار حدیث حفظ بودند؛ چنان‌که سفرهای فراوان علمای شیعه و علمای اهل سنت برای دریافت حدیث که در کتاب‌های تاریخی به موارد آن اشاره شده، نشانگر این اهتمام و توجه است. با تشویق پیشوایان دین و اهتمام مسلمانان، حدیث شکل گرفت و تدوین شد و به جز دوره کوتاه منع حدیث پس از پیامبر (ص) آن هم در میان طوایفی از مسلمانان، نزد همه مذاهب اسلامی روایت حدیث به دو شکل مکتوب و شفاهی رواج یافت و چندین علم با موضوع حدیث به‌ویژه علم روایت و درایت که هر یک دارای شاخه‌های بسیار است، تأسیس شد. ابن‌خلدون اقسام علوم حدیث را بسیار و متنوع دانسته‌است. درکنار روایت حدیث، علومی مانند درایة الحدیث، علم الحدیث، غریب الحدیث، مختلف الحدیث و علم رجال شکل گرفته‌است. از سوی دیگر، حدیث از صدر اسلام در معرض تحریف و جعل افراد منحرف و سودجو بوده‌است و بنی‌امیه و ملحدان مانند ابن‌ابی‌العوجا، از مهم‌ترین جریان‌های تحریف‌گر احادیث پیامبر (ص) و ائمه اهل بیت (ع) بوده‌اند. محدثان برای حفاظت حدیث از تحریف و تصحیح و نقل درست آن، اجازه حدیث را مرسوم کردند و محدثان برای دریافت و نقل حدیث می‌بایست اجازه یا جواز دریافت و نقل می‌گرفتند.

به اعتقاد امام‌خمینی حدیث، سند اسلام است و بی‌توجهی به آن، بی‌توجهی به قرآن شمرده می‌شود. ایشان پس از آنکه مهم‌ترین پیش‌نیاز اجتهاد را قرآن‌شناسی و سنت‌شناسی می‌شمارد، انس با روایات اهل بیت (ع) و شیوه فهم آنها را برای استنباط درست لازم می‌شمرد. ایشان کتاب‌های حدیثی را منبع احکام و دستورهای اسلام می‌داند و آخرین سفارش‌ها و وصیت‌نامه خود را با حدیث ثقلین آغاز می‌کند. ایشان معتقد است سخنان معصومان (ع) به منبع علم رحمانی متصل است و دارای نورانیتی است که در دیگر سخنان یافت نمی‌شود. ایشان به اهمیت حفظ و نقل حدیث توجه ویژه داشت و خود خبره حدیث بود و از عالمانی چون محمدرضا مسجدشاهی، شیخ‌عباس قمی، سیدمحسن عاملی و سیدابوالقاسم دهکردی اجازه نقل حدیث داشت که آن را در آغاز کتاب چهل حدیث خود بازگو کرده‌است (ببینید: اجازات امام‌خمینی).

اقسام حدیث و اعتبار آن

حدیث از زوایای مختلف در خور تقسیم است: در یک تقسیم‌بندی، خبر به متواتر، مستفیض و واحد تقسیم شده‌است. خبر نقل‌شده در صورتی که علم‌آور باشد، به گونه‌ای که واسطه نقل آن جماعتی باشند که عادتاً هماهنگی در میان آنها برای جعل حدیث و دروغگویی ممتنع است، به آن خبر متواتر گفته می‌شود و خبری که راویان آن در هر طبقه بیش از دو یا سه نفر باشند، اما به حد تواتر نرسد، مستفیض گفته می‌شود؛ همچنین در صورتی که علم‌آور نباشد و ظن‌آور باشد، خبر واحد نامیده می‌شود، خواه راوی آن یک نفر باشد یا بیشتر. حدیث از ابعاد دیگر نیز تقسیماتی دارد؛ از جهت صفات راویان به خبر صحیح، حَسن، موثق و ضعیف تقسیم شده‌است. حدیث صحیح آن است که همه سلسله سند روایت را راویان امامی عادل تشکیل دهند و حدیث حسن حدیثی است که راوی آن امامی ممدوح باشد؛ یعنی به وثاقت او تصریح شده باشد. حدیث موثق به حدیثی گویند که در سلسله سند فردی غیر امامیِ ثقه باشد؛ اگرچه بقیه امامی عادل باشند. حدیث ضعیف آن است که راوی آن امامیِ عادل یا ممدوح یا مخالفی که وثاقت او تأیید شده، نباشد. همچنین حدیث از جهت اتصال یا عدم اتصال سند به معصوم (ع) به خبر مسند، معلق، مقطوع، منقطع و مرسل و از جهت منبع خبر به حدیث قدسی (کلام خداوند) و غیر قدسی تقسیم شده‌است.

در حجیت سخنان پیامبر (ص) تردیدی نیست. آیات قرآنی ازجمله «ما آتاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» و آیات دیگر بر این مطلب دلالت دارند. از نگاه علمای شیعه سخن امامان معصوم (ع) در حکم سخن پیامبر اکرم (ص) است. از میان اقسام حدیث، علما حجیت خبر متواتر را پذیرفته‌اند؛ زیرا خبر متواتر یقین‌آور و موجب قطع است و قطع به‌خودی‌خود حجت است و حجیت آن نیازی به جعل و تعبد شرعی ندارد؛ اما در حجیت خبر واحد اختلاف است. گستردگی خبر واحد در کتاب‌های حدیثی، سبب شده که علما به این بحث توجه گسترده کنند. امام‌خمینی ضمن مبحث امارات در اصول فقه و در تقریرات اصولی به بحث از خبر واحد و دلایل حجیت آن پرداخته و بحث از آن را جزو مسائل علم اصول دانسته‌است. دربارهٔ حجیت خبر واحد دو دیدگاه نقل شده‌است. سید مرتضی، ابن‌زهره، ابن‌براج و ابن‌ادریس آن را حجت نمی‌دانند. از سوی دیگر، شیخ طوسی و گروهی دیگر از اصولیان بر حجیت خبر واحد ثقه، اِدعای اجماع کرده‌اند. علامه حلی و عموم عالمانِ پس از وی مانند عاملی، مجلسی، میرزای قمی و آخوند خراسانی و علمای معاصر قائل به حجیت خبر واحد شده‌اند.

امام‌خمینی نیز ضمن پذیرش حجیت خبر واحد و ارائه دلیل برای آن، به بررسی دلایل مخالفان پرداخته‌است. ایشان ضمن بحث از دلیل‌های حجیت خبر واحد، مهم‌ترین دلیل آن را بنای عُقلا و تأیید آن از سوی شارع می‌داند (ببینید: خبر واحد). ملاک حجیت خبر واحد را برخی وثوق خبری و برخی دیگر وثوق مخبری دانسته‌اند. وثوق خبری که از آن به وثوق صدوری نیز تعبیر می‌شود، اطمینان به صدور مضمون خبر از سوی معصومان (ع) است و وثوق مخبری، اطمینان به صحت سند روایت و وثاقت راویان موجود در سند است که از آن به وثوق سندی نیز تعبیر می‌شود. بیشتر فقیهان شیعه قائل به وثوق خبری‌اند. به باور آنان اگر خبری ضعیف باشد، ولی قرینه‌هایی بر صدق آن وجود داشته باشد، به آن عمل خواهد شد. بر مبنای وثوق مُخبری اگر سند روایتی ضعیف باشد، به آن عمل نمی‌شود؛ هرچند مشهور به آن روایت عمل کرده باشند؛ زیرا با عمل مشهور، اطمینان به صدور خبر برای نوع مردم پیدا نمی‌شود؛ علاوه بر این به باور قائلان به وثوق مخبری با فرض حصول اطمینانِ نوعی به وثوق خبر، دلیلی بر حجیت آن وجود ندارد؛ از این‌رو نه عمل مشهور را جبران‌کننده ضعف سند می‌دانند و نه رویگردانی آنان را موهن اعتبار روایت. امام‌خمینی با پذیرش مبنای وثوق خبری، عمل مشهور قدما طبق روایت را جبران‌کننده ضعف سند آن و رویگردانی آنان را سبب وهن روایت دانسته‌است. به باور ایشان امور دیگری مانند بسیاربودنِ روایاتِ هم‌مضمون قوت متن و وجود مضامین عالی نیز موجب اطمینان به وثوق خبر و جبران ضعف سند می‌شود (ببینید: خبر واحد).

شناخت و فهم حدیث

درایة الحدیث علمی است که موضوع آن به‌طور مشخص متن و محتوای حدیث است و با استفاده از آن، شیوه فهم و تفسیر روایات دانسته می‌شود. امام‌خمینی همسو با دیگر فقها قواعد و شیوه‌هایی را در لابه‌لای نوشته‌های اصولی و فقهی خود برای فهم درستی حدیث مطرح کرده‌است:

1. عرضه روایات بر قرآن: قرآن افزون بر ملاک درستی و نادرستی احادیث، وسیله‌ای برای فهم احادیث نیز شمرده شده‌است. نزد فقهای شیعه این معیار از موازین مهم شناخت حدیث است و امام‌خمینی نیز عرضه احادیث بر قرآن را از اصول مسلم شناخت روایات معرفی کرده‌است؛ بر این اساس ایشان روایاتی را که دارای مؤید قرآنی‌اند، هرچند سندشان کامل نباشد، پذیرفته و از این راه روایات بسیاری را نقد و رد کرده‌است.
2. عرضه حدیث به سنت قطعی: به تأکید امام‌صادق(ع) تنها احادیث مطابق با قرآن و سنت قطعیِ پیامبر (ص) پذیرفته می‌شوند. امام‌خمینی نیز آن را از ملاک‌های اعتبار روایات شمرده؛ چنان‌که روایاتی که حیله‌های ربوی را تأیید می‌کنند، به جهت مخالفت آنها با کتاب و روایاتِ مستفیض نقد و رد کرده‌است.
3. توجه به محاورات عرفی و لغوی: پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) به زبان متعارف و شناخته‌شده زمان خود سخن گفته‌اند؛ از این‌رو فهم سخن آنان، با دقت در محاورات عرفیِ رایجِ در زمان ایشان ممکن خواهد شد؛ بنابراین فقها در مقام فتوا، روایات را حمل بر فهم متعارف عرف کرده‌اند. امام‌خمینی نیز عرف زمان صدور را دخیل در فهم روایات شمرده و تأکید کرده‌است باید از آمیختن مطالب عقلی و عرفانی به فقه پرهیز کرد؛ بر همین اساس ایشان یکی از شرایط اجتهاد را فهم محاورات عرفی کتاب و سنت می‌داند. افزون بر این، امام‌خمینی هرچند سخن لغت‌شناس را حجت شرعی نمی‌داند، اما مراجعه به او را به عنوان دانای فن، لازم می‌داند و در موارد زیادی خود نیز به لغت مراجعه کرده‌است.
4. توجه به مناصب معصومان (ع): پیامبر (ص) و ائمه (ع) دارای مناصب و شئون گوناگونی چون تبلیغ احکام، قضاوت و رهبری اجتماع بوده‌اند و سخنان آنان به مقتضای مناصب یادشده بیان شده‌است. حدیثی که در مقام بیان احکام باشد، حکمی ثابت و جاودانه و برای همه زمان‌ها خواهد بود؛ اما دسته‌ای دیگر با توجه به شرایط و موقعیت‌های ویژه ممکن است قضایی یا حکومتی یا غیر آن باشند. با توجه به این اصل، پاره‌ای از تعارض‌ها در سیره و رفتار معصومان (ع) و نیز موضع‌گیری‌های متفاوت آنان، حل می‌گردد. امام‌خمینی معیاری را نیز برای تمییز سخنان معصومان در مناصب گوناگون بیان کرده‌است؛ برای نمونه، اگر صدور روایت برای بیان مأموریت فرمانده ارتش یا مانند آن باشد، این حکمی حکومتی است و اگر در مقام قضا باشد، قضایی است و اگر غیر آن دو باشد، بیان حکم شرعی است.
5. ارشاد روایات به امور عقلایی: مضمون برخی از روایات، تأیید روش‌های عقلا در زندگی است. توجه به این اصل در فهم درست روایات دخیل است؛ ازجمله بیشتر فقها برای اثبات جواز تقلید، به بنای عُقلا مبنی بر لزوم رجوع غیر عالم و غیر متخصص به عالم و متخصص استناد کرده‌اند؛ همچنین به آیه نفر و آیه سؤال و برخی روایات استناد شده‌است. امام‌خمینی همسو با این نظر و با توجه به اینکه بنای عقلا را شارع امضا کرده و پذیرفته‌است، برای اثبات جواز تقلید به آن استناد کرده‌است (ببینید: تقلید). ایشان روایاتی که به ثبت و ضبط روایات و نوشتن آنها دستور داده‌اند و نیز ارجاع به کتاب‌های حدیثی را بر اساس همان ارشاد به بنای عقلا دانسته‌است. همچنین ایشان روایات قرعه و روایات قاعده «علی الید» را ارشاد به امور عقلایی برشمرده است.
6. وضع الفاظ برای روح معنا: یکی از اصولی که در فهم روایات و معارف دینی حل بسیاری از مشکلات شمرده می‌شود، توجه به این نکته است که الفاظ برای روح معنا وضع شده‌اند. برخی از محدثان و اندیشمندان اسلام در شرح و تفسیر نصوص دینی، به این نکته تصریح کرده‌اند؛ ازجمله محمدباقر مجلسی اجمالاً بر پایه این اصل، به پیروی از امامان معصوم (ع) واژه‌هایی همانند عرش، کرسی، لوح و قلم را در قرآن و حدیث شرح کرده‌است. سیدمحمدحسین طباطبایی نیز همین شیوه را پذیرفته و از جمود بر ظاهر لفظ پرهیز داده‌است. امام‌خمینی نیز این اصل را کلید معرفت و اساس فهم و رموز قرآنی می‌داند. ایشان پس از ذکر روایات عقل و جهل یادآور شده‌است که مقصود اصلی از این روایات فهم نکته‌های علمی و فلسفی و جهات تاریخی و ادبی نیست، بلکه مقصود اصلی سبکبارکردن نفوس و توجه انسان به عالم غیب است (ببینید: روح معانی).
7. توجه به عنصر زمان و مکان: توجه به تحولات زمانی و مکانی از دیگر نکته‌ها در فهم درست روایات است. به عنوان نمونه، گروهی از فقها بر اساس برخی از روایات و دلایل دیگر فروش سلاح به کافران را در زمان جنگ حرام دانسته‌اند؛ ولی امام‌خمینی معتقد است که حرمت فروش سلاح به کافران حکمی قطعی که در همه زمان‌ها و مکان‌ها یکسان باشد، نیست، بلکه در هر زمان و مکان ممکن است حکمی داشته باشد؛ زیرا حرمت فروش در صورتی است که غیر مسلمان از سلاح علیه مسلمانان استفاده کند؛ از این‌رو اگر فروش سلاح به تقویت کفار بینجامد، ممنوع است و اگر چنین نباشد ممنوع نیست؛ چنان‌که مشرک و کافربودن خریدار نیز ملاک نیست. باید در هر زمان، حاکم اسلامی بر اساس شرایط و مصالح تصمیم‌گیری کند؛ همچنین استفاده از چیزهای نجس همانند خون و مردار در گذشته حرام بوده‌است، اما امروزه که مصرف‌های دیگر عقلایی دارند، حرام نیستند (ببینید: اجتهاد).
8. شناخت راه جمع میان اخبار متعارض: از موضوعات مهم حدیث‌شناسی تعارض دو یا چند حدیث است. امام‌خمینی ضمن برشمردن انواع تعارض و چگونگی جمع میان احادیث متعارض بر این باور است که دو خبر متعارض را باید در محیط تشریع و قانون‌گذاری دید؛ زیرا قانون‌گذار، نخست اصول و کلیات را القا می‌کند و آن‌گاه به بیان تبصره‌ها و قیدهای آن می‌پردازد؛ بر این اساس ادله احکام واقعی و احکام شک و حاکم و محکوم، عام و خاصّ متعارض نیستند و مشمول اخبار علاجیه قرار نمی‌گیرند. ایشان این موارد را از مصادیق جمع عرفی دانسته‌است (ببینید: تعارض ادله).
9. ارجاع حدیث متشابه به محکم: همان‌گونه که قرآن دارای آیات محکم و متشابه است، احادیث معصومان (ع) نیز این‌گونه‌اند. حدیث متشابه حدیثی است که معنایی غیر از معنای ظاهری در آن احتمال می‌رود؛ بنابراین شامل مؤوّل و مجمل نیز می‌شود. امام‌خمینی به وجود روایات متشابه اشاره کرده و توجه‌نکردن به روایات متشابه را سبب کج‌فهی در فهم روایات دانسته‌است. ایشان با نقل حدیثی از امام‌رضا(ع)، دربارهٔ وجود روایات متشابه یادآور شده‌است ارجاع احادیث متشابه به محکمات، کار فقیه است و نمونه‌هایی را برای ارجاع متشابه به محکم آورده‌است.
10. توجه به اختلاف نسخه‌ها: اختلاف خطوط عربی، تقطیع و تبویب، تصحیف و نقل به معنا از علل پیدایش اختلاف نسخه‌هاست. امام‌خمینی بررسی اختلاف نسخه‌ها را راهی برای فهم و صحت حدیث دانسته‌است و با بررسی اختلاف نسخه‌ها، افزون بر فهم حدیث، در جهت تصحیح الفاظ حدیث اقدام کرده‌است. ایشان ازجمله در کتاب «الخلل فی الصلاة» دراین‌باره بحثی مفصل دارد و در مقام تطبیق، پس از ذکر حدیثی از وسائل الشیعه آن را با نسخه وافی و مرآة العقول و کافی و تهذیب و استبصار مطابقت داده و ارزیابی کرده و اشتباه ناسخان و کاتبان را یادآور شده‌است.
11. بررسی محتوایی حدیث: بررسی محتوایی حدیث، یکی از راه‌های شناخت صحت و سلامت حدیث است. امام‌خمینی در آثار خود برای نقد حدیث از این روش استفاده کرده‌است. به باور ایشان اعتماد به روایات از باب تعبد محض نیست، بلکه به استناد سیره عقلا و ردنکردنِ شارع است؛ بنابراین اضطراب متن، آشفتگی معنا، وهن تعبیر، مخالفت با اجماع و شهرت، از اعتبار حدیث می‌کاهد. به نظر ایشان، سخنان معصومان منزه از آن است که در آن وهن در تعبیر و آشفتگی معنا یا تناقض راه یابد؛ از این‌رو ایشان روایت‌هایی از این دست را به‌صراحت رد می‌کرد؛ برای مثال، ایشان صدور روایتی را که مشعر به جواز دروغ بوده‌است، به دلیل منافات‌داشتن آن با جایگاه معصوم رد کرده‌است یا دربارهٔ روایت «کل شیئ هو لک حلال حتی تعلم انه حرام»، احتمال اعم از شبهه بدوی و علم اجمالی را به دلیل مناسب‌نبودن تجویز ارتکاب حرام از معصوم (ع) نمی‌پذیرد و از سوی دیگر، روایت «مجاری الامور و الاحکام علی ایدی العلماء» را گرچه از نظر سند ضعیف می‌داند، به دلیل صداقت مضمون، صادر از معصوم می‌شمرد.
12. توجه به متون فقهی نخستین: در عصر پیامبر اکرم (ص) و ائمه (ع) که به عصر تشریع معروف است، احکام دین به صورت مستقیم از معصومان (ع) دریافت می‌شد و پس از آن، دوره تفسیر و تدوین متون دینی، موسوم به فقه مأثور آغاز شد و پس از آن دوره فقه اجتهادی آغاز شد که شیخ طوسی با تفریع فروع، به شبهه اهل سنت که شیعه را از پاسخ به فروع عاجز می‌دانستند، پاسخ داد. سیدحسین بروجردی کتاب‌های فقهی ابن‌بابویه و صدوق را نقل احادیث امامان معصوم (ع) بدون دخل و تصرف و تنها تصرف در حد تنظیم و باب‌بندی و فتواهای آن را کاشف از وجود نص می‌دانست. بر این مبنا در وقت تعارض، حق تقدم را به فتاوای موجود در این کتاب‌ها می‌داد. امام‌خمینی نیز این مبنا را پذیرفته و به متون فقهی نخستین همانند کتاب‌های ابن‌جنید، شیخ صدوق، علی‌ابن‌بابویه، ابن‌ابی‌عقیل، ابن‌شاذان، شیخ مفید، سید مرتضی، سلار و ابن‌حمزه اعتبار حدیثی داده و از آنها به عنوان فقه مأثور یاد کرده‌است. افزون بر شیوه‌های یادشده، از نگاه امام‌خمینی توجه به جهت صدور روایت، عرضه روایات اهل بیت (ع) بر روایات اهل سنت، توجه به تعلیل در روایات و توجه به جعل و دروغ‌پردازی در روایات، بر فهم روایات تأثیر زیادی دارد.

جایگاه منابع حدیثی

چهار کتاب حدیثی شیعه نزد عالمان شیعه از اعتبار خاصی برخوردارند و مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه به‌شمار می‌آیند تا جایی که به «اصول اربعه» شهرت یافته‌اند. قدمت زمانی و نزدیکی آنها به زمان حضور معصومان، تنظیم و باب‌بندی زیبا و حجم زیاد و گستردگی مباحث از عوامل این شهرت است. اخباریان به قطعیت روایاتِ کتاب‌های چهارگانه یا اطمینان به صدور آنها اعتقاد دارند؛ ولی اصولیان در عین اهمیت‌دادن به این کتاب‌ها این ادعا را نپذیرفته‌اند. امام‌خمینی نیز این ادعا را نپذیرفته‌است. ایشان افزون بر کتاب‌های چهارگانه دربارهٔ بسیاری از کتاب‌های حدیثی اظهار نظر کرده‌است که به مهم‌ترینِ آنها اشاره می‌شود:

1. کتاب‌های چهارگانه: الکافی تألیف محمدبن‌یعقوب کلینی رازی (م۳۲۹ق) ملقب به ثقة الاسلام است. وی در دقت علمی، ثبت و ضبط حدیث و نیز وثاقت، مقامی برجسته در نزد عالمان شیعی ازجمله نجاشی، شیخ مفید، محقق کرکی، شهید اول و دیگران دارد و عالمان شیعه از این کتاب ستایش‌های بسیار کرده‌اند. امام‌خمینی نیز این کتاب را متقن‌تر از دیگر کتاب‌ها و کلینی را نیز در ضبط احادیث بسیار دقیق‌تر از دیگران دانسته‌است؛ برای نمونه، ایشان پس از نقل روایت «اذا نشّ العصیر أو غلی حرم…» یادآور شده که روایت در نسخه صحیح کافی با «واو»، است و در تهذیب با «أو» ذکر شده‌است؛ ولی اولی به جهت منضبط‌بودن کافی مقدم است. من لایحضره الفقیه، تألیف محمدبن‌علی ملقّب به صدوق است. از او نیز علما به نیکی یاد کرده‌اند و او را از استوانه‌های فقه شیعه شمرده‌اند. او کتاب‌های روایی بسیاری دارد که برجسته‌ترینِ آنها این کتاب است. صدوق در آغاز این کتاب یادآور شده‌است تنها روایاتی را نقل خواهد کرد که آنها را صحیح و میان خود و خدای متعالْ حجّت می‌داند؛ ولی با توجه به وجود برخی روایات ضعیف در این کتاب، این اشکال پیش آمده که چگونه صدوق همه روایات این کتاب را حجت دانسته‌است. امام‌خمینی یادآور شده هرچند صدوق، روایات ضعیف را نیز نقل کرده‌است، اما برگشت او از تعهد خود، در اول کتاب بسیار بعید است. در برابر، برخی معتقدند صدوق بر عهد خود باقی است؛ ولی مراد وی از حدیث صحیح آن است که حدیث در یک یا دو اصل مشهور از «اصول اربعمأه» باشد؛ ولی از قرن هشتم به بعد، صحیح به معنای آن است که تمام راویانِ سند حدیث، همه عادل امامی باشند. خلط این دو معنای صحیح، موجب این اشتباه شده‌است. از سوی دیگر، برخی همه روایات مرسله صدوق را حجت شمرده‌اند و برخی آن را محدود به مرسله‌های من لایحضره الفقیه کرده‌اند و برخی مربوط به مرسله‌های جزمی وی شمرده‌اند. امام‌خمینی نیز همین دیدگاه را پذیرفته‌است (ببینید: رجال)؛ از این‌رو ایشان در روایت «اللهم ارحم خلفایی» یادآور شده‌است که روایت به جهت کثرت طُرق آن مورد اعتماد است و اگر مرسل هم باشد، از مرسلات صدوق است که اعتبار آن از مرسلات ابن‌ابی‌عمیر کمتر نیست. تهذیب الاحکام تألیف محمدبن‌حسن، معروف به شیخ طوسی است. علمای شیعه طوسی را از بزرگ‌ترین علمای شیعه شمرده‌اند. امام‌خمینی او را یکی از استوانه‌های فقه شیعه شمرده که باید به سخنان، طریقه او در فقه و روش استنباط او توجه کامل کرد. در زمان نگارش این کتاب تعارض و اختلاف روایات از ایرادهای عمده اهل سنت بر شیعه به‌شمار می‌رفته‌است. طوسی اسباب این تعارض و وجه جمع معقول میان آنها را مطرح کرده‌است. الاستبصار این کتاب نیز از آثار شیخ طوسی است. هدف وی در این کتاب جمع عرفی میان اخبار متعارض است. امام‌خمینی در آثار خود به این ویژگی اشاره کرده‌است. ایشان پس از آنکه یازده نوع از جمع عرفی را بیان می‌کند، یادآور می‌شود طوسی در کتاب استبصار بسیاری از آنها را آورده‌است. امام‌خمینی در مجموع بر این باور است که این کتاب‌های چهارگانه از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ به گونه‌ای که اگر مؤلفان کتاب‌های یادشده از اصل یا کتابی نقل نکنند یا کم نقل کنند، سبب بی‌اعتباری آن اصل می‌شود و این امر بر توثیق اهل رجال نیز مقدم است. ایشان رجوع به کتاب‌های حدیثی را امری عقلایی و مورد امضای شارع می‌داند؛ ولی معتقد است سند و دلالت آنها باید بررسی شود و این گفته که کتاب‌های چهارگانه قطعی‌اند یا نویسندگان آنها شهادت به صحت آنها داده‌اند، درست نیست.
2. نهج‌البلاغه: مجموعه‌ای از خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار امیرالمؤمنین علی (ع) است که سید رضی آن را گرد آورده‌است. امام‌خمینی نهج البلاغه را پس از قرآن، بزرگ‌ترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی‌بخش بشر و دستورهای معنوی و حکومتی آن را بالاترین راه نجات بشریت دانسته و افتخار کرده‌است که این کتاب از امام معصوم شیعیان است. ایشان نهج البلاغه را روح نازله امیرالمؤمنین علی(ع) برای تعلیم و تربیت و مرهمی برای دردهای فردی و اجتماعی انسان دانسته‌است. ایشان در پاره‌ای از موارد به عنوان مؤید یا قسمتی از علت حکم از نهج البلاغه استفاده کرده‌است. از تعبیر ایشان دربارهٔ صحیفه سجادیه که اصحاب آن را مانند نهج البلاغه قبول کرده‌اند، استفاده می‌شود که نهج البلاغه نیز مورد وثوق و اطمینان اجمالی به صدور آن است ولی این امر موجب اطمینان به صدور همه بندهای آن از حضرت (ع) نخواهد بود.
3. مصحف فاطمه(ع): مصحف فاطمه (ع) مجموعه مطالبی است که جبرئیل پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) تا شهادت فاطمه(ع) به ایشان می‌گفت و فاطمه (ع) برای علی (ع) املا می‌کرد و ایشان آن را می‌نوشت. در این مصحف سخنی از حلال و حرام نیست، بلکه مشتمل بر حوادث غیبی است که در آینده رخ می‌دهند. امام‌خمینی یکی از افتخارات شیعه را «صحیفه فاطمیه» می‌شمارد و آن را در ردیف مناجات شعبانیه، دعای عرفه و صحیفه سجادیه ذکر می‌کند. ایشان در شکل‌گیری «صحیفه فاطمیه» به روایتی معتبر اشاره می‌کند که در آن چگونگی شکل‌گیری این صحیفه آمده‌است. ایشان محتوای صحیفه فاطمه (ع) را حوادثی می‌داند که در آینده رخ خواهد داد که ازجمله آنها حوادثی است که در آینده برای ذریه فاطمه (ع) پیش خواهد آمد و آنچه در زمان امام‌مهدی(ع) رخ خواهد داد. ایشان احتمال می‌دهد مسائل مربوط به ایران نیز در آن باشد.
4. صحیفه سجادیه: صحیفه سجادیه مجموعه دعاهایی است که امام‌باقر(ع) و زیدبن‌علی از امام‌سجاد(ع) نقل کرده‌اند. برخی از علما تواتر روایاتِ کتاب را گواه درستی و اعتبار محتوای صحیفه سجادیه دانسته‌اند. امام‌خمینی از این کتاب به عنوان زبور آل‌محمد و نمونه کامل قرآن صاعد و بزرگ‌ترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس و صحیفه نورانیه الهیه که از آسمان عرفان عارف بالله و عقل نورانی سیدالساجدین (ع) برای رهایی بندگان از زندان طبیعت و فهماندن ادب عبودیت نازل شده یاد کرده‌است. ایشان فصاحت و بلاغت و قوت مضمون صحیفه را هرچند به‌طور کلی مایه نوعی اطمینان به صدور آن می‌داند، اما آن را مایه اعتبار همه جمله‌های آن در فقه نمی‌داند (ببینید: رجال).
5. مصباح الشریعه: این کتاب منسوب به امام‌صادق (ع) است. محدث نوری در خاتمة مستدرک الوسائل به صورت مفصل دربارهٔ اعتبار این کتاب بحث کرده و در نهایت اعتبار آن را پذیرفته‌است. امام‌خمینی در مباحث فقهی استناد به آن را درست نمی‌داند و این کتاب را روایت نمی‌داند و محتوای آن را برداشت عالمانی که گرایش‌های عرفانی داشته‌اند، از کلمات معصومان (ع) می‌شمارد؛ ولی با این حال، در آثار عرفانی و اخلاقی خود، در موارد بسیار از آن استفاده کرده‌است.
6. تحف العقول فی اخبار آل الرسول: مؤلف این کتاب ابن‌شعبه حرانی از معاصران صدوق است و روایات آن مرسل است. وی خود یادآور شده، بیشتر این احادیث را به سماع دریافت کرده و به جهت آسانی نقل و اخلاقی‌بودن روایات، اسناد آن را حذف کرده‌است. شیخ مرتضی انصاری در آغاز کتاب المکاسب به روایت مفصلی از این کتاب استناد کرده‌است. امام‌خمینی پس از نقل روایت «مجاری الامور و الاحکام علی ایدی العلماء» یادآور شده هرچند این روایت مرسل است، اما صاحب وسائل بر این کتاب اعتماد کرده و روایت نیز موافق اعتبار و عقل است.
7. فقه الرضا(ع): در انتساب این کتاب به امام‌رضا (ع) اختلاف است. امام‌خمینی این کتاب را از امام‌رضا (ع) ندانسته و معتبر نمی‌شمارد، بلکه آن را تألیف برخی از علما می‌داند.
8. بحار الأنوار: امام‌خمینی این تألیف محمدباقر مجلسی را مجموعه‌ای از چهارصد کتاب و رساله و در حقیقت کتابخانه کوچکی می‌داند که به نام بحار الانوار خوانده شده‌است. ایشان خاطرنشان کرده مجلسی همه آن کتاب‌ها و رساله‌ها را که به واسطه کوچک‌بودن و گذشت زمان در معرض نابودی بود، بدون التزام به صحت همه آنها گردآوری کرد و در صدد نوشتن کتابی عملی یا دستورها و قوانین اسلام نبود تا دربارهٔ آن بررسی کند و درست را از نادرست جدا کند. دلیل آن وجود کتاب‌های نادرست از نظر مجلسی در این مجموعه است؛ با این حال، نمی‌توان همه اخبار بحار الانوار را به بهانه مخالفت با عقل و حس یا موافق‌نبودن با سلیقه خود رد کرد، بلکه باید آن را با معیارهای معین‌شده سنجید و درستی و نادرستی آن را تعیین کرد.
9. مستدرک الوسائل: این کتاب تألیف میرزاحسین نوری است. امام‌خمینی به‌مناسبت بحث از حجیت ظواهر کتاب، محتوای آن را چون کتاب دیگر وی (فصل الخطاب)، روایات ضعیف و بدون سند می‌داند؛ چنان‌که به روش وی در جمع‌آوری روایات ضعیف به‌ویژه آنچه در کتاب دوم آورده، به‌شدت حمله کرده‌است.
10. تفسیر عیاشی: تألیف ابوعمرو محمدبن‌مسعود عیاشی است. این کتاب، تفسیری روایی بر همه قرآن است و همه روایات آن نیز مستند و رجال اسناد آن از ماوراءالنهر بوده‌اند؛ ولی امروزه تنها دو جلد از این تفسیر تا سوره مائده با حذف رجال سند و مرسل در دست است؛ البته این مجموعه مورد اعتماد محمدبن‌حسن حر عاملی بوده و یکی از مصادر وسائل الشیعه است. به نظر امام‌خمینی هرچند خود عیاشی ثقه است، اما طریقی درست برای شناخت تفسیر او وجود ندارد. صاحب وسائل نیز طریق خود را به عیاشی نقل نکرده‌است؛ مگر اینکه اطمینان پیدا شود آنچه در این مجموعه آمده، از خود عیاشی است.

احادیث فقهی در کتاب‌های غیر حدیثی

بخشی از روایات فقهی، در کتاب‌های غیر حدیثی نقل شده‌اند. امام‌خمینی بر آن است که روایاتی که در کتاب‌های فقهی استدلالی مانند الخلاف، تذکرة الفقهاء، منتهی المطلب، مدارک الاحکام و المعتبر، با الفاظ روایات نقل نشده‌اند و نیز برخی از کتاب‌های استدلالی فقه که روایاتی از اهل سنت برای جدل با آنان نقل کرده‌اند، مثل روایات کتاب‌های سید مرتضی و الخلاف طوسی، قابل استدلال به عنوان روایت نیستند. ایشان دربارهٔ کتاب فقهی صدوق (المقنِع) نیز یادآور شده گرچه صدوق در مقدمه این کتاب می‌گوید وی سند این روایات را حذف کرده تا حفظ آن آسان باشد، اما احتمال دارد معنای این سخن وی آن باشد که تمام روایات این کتاب، در کتاب‌های اصول وجود دارد و آن کتاب‌های اصول، موثق‌اند؛ بنابراین تمام این روایات، با سند صحیح به صدوق رسیده‌اند و احتمال دارد که معنای سخن او این باشد که سند او به آن اصول، سند صحیحی بوده‌است؛ اما اصحاب آن اصول را توثیق نکرده‌است؛ یعنی سند صحیح دارد که تمام آنچه نقل کرده، در آن اصول، موجود بوده‌است و این احتمال دوم، بهتر و قوی‌تر از احتمال اول است.

به نظر امام‌خمینی گرچه ابن‌ادریس روایات مستطرفات السرائر را از اصول اربعمأة مثل کتاب بَزَنطی و ابن‌بُکیر گرفته‌است و اصول اربعمأة، در زمان مشایخ سه‌گانه که کتب اربعه را می‌نوشتند، معروف بوده و آنان سند خود را به صاحبان اصول، ذکر کرده‌اند؛ ولی ابن‌ادریس چون سند خود را به آن اصول ذکر نکرده و احتمال دارد ایشان با اجتهاد و حدس خود به دست آورده باشد که این اصول از همان مؤلفان است، پس این احادیثِ او قابل اعتماد نیستند، به‌خلافِ صدوق و امثال او که اصلاً اهل اجتهادکردن و حدس نبودند و تنها به خبر حسّی اعتماد می‌کردند؛ به همین جهت، مرسلات صدوق قابل اعتمادند، به‌خلاف مرسلاتِ ابن‌ادریس. ایشان همانند همین سخن را دربارهٔ کتاب الاختصاص شیخ مفید گفته و یادآور شده مرسلات صدوق، قابل اعتمادند؛ ولی مرسلات مفید قابل اعتماد نیستند؛ زیرا وی اهل اجتهاد مصطلح است و شاید انتساب روایت به معصوم به صورت جزم بر اساس اجتهاد وی باشد؛ برخلاف صدوق که از اجتهاد استفاده نمی‌کرده‌است و قرائنی نزد او بوده که برای دیگران هم قابل اعتماد است.

کتاب‌های حدیثی امام‌خمینی

امام‌خمینی افزون بر استفاده و استناد به احادیث در آثار فقهی و غیر فقهیِ خود تألیفاتی نیز در شرح برخی از احادیث نگاشته‌است، ازجمله:

1. شرح چهل حدیث: این کتاب شرح مجموعه‌ای از احادیث اخلاقی، اعتقادی و تفسیری است و امام‌خمینی آن را با توجه به ارزش حفظ چهل حدیث در روایات با استفاده از احادیث کافی نگاشته‌است و در آغاز آن سند خود به محمدبن‌یعقوب کلینی را بازگو کرده‌است (ببینید: شرح چهل حدیث).
2. شرح حدیث جنود عقل و جهل: این کتاب، شرح بخشی از حدیثی معروف از امام‌صادق (ع) است که حضرت در آن، ۷۵ سپاه برای عقل و ۷۵ سپاه برای جهل شمرده و کلینی آن را در اصول کافی روایت کرده‌است (ببینید: شرح حدیث جنود عقل و جهل).
3. التعلیقة علی الفوائد الرضویه: الفوائد الرضویه نام شرحی است که قاضی‌سعید قمی (۱۰۴۹–۱۱۰۳ق) بر حدیث رأس الجالوت نگاشته‌است و امام‌خمینی که به دیدگاه‌های وی اهتمام داشته (ببینید: قاضی‌سعید قمی)، دیدگاه‌های خود دربارهٔ محتوای کتاب را به صورت تعلیقه مطرح ساخته‌است (ببینید: التعلیقة علی الفوائد الرضویه).
4. شرح دعاء السحر: دعای سحر نقل‌شده از امام‌باقر (ع) است که امام‌خمینی در ۲۷سالگی (۱۳۴۷ق) شرحی به زبان عربی بر آن نگاشته‌است. ایشان در این کتاب، اشاره‌های متعددی به دیدگاه‌های استاد خود محمدعلی شاه‌آبادی کرده و از اسرار الصلاة میرزاجواد ملکی تبریزی، شرح الاسماء الحسنی ملاهادی سبزواری، القبسات میرداماد، الاسفار الاربعه صدرالمتألهین و کتاب‌های فیض کاشانی، الفتوحات المکیه ابن‌عربی و شرح فصوص الحکم قیصری، مطالبی نقل کرده و به نقد و توضیح آنها پرداخته‌است (ببینید: شرح دعاء السحر).
5. بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر: قاعده لاضرر که مبتنی بر حدیث مشهور و متواتر «لاضرر و لاضرار» از پیامبر اکرم (ص) است و بنا بر نظر مشهور فقها مقصود از آن نفی حکم ضرری است، آثار فراوانی در ابواب متعدد فقه دربارهٔ آن تألیف شده‌است. امام‌خمینی در سال ۱۳۶۸ق به عربی شرحی بر آن نوشته و دیدگاه خاص خود در سلطانی‌بودن دستور پیامبر (ص) را بیان کرده‌است و با نام بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر منتشر شده‌است (ببینید: بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر).

منابع

محمدصادق مزینانی، «حدیث، علم»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۳۲۶.