حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران
حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری، حمله موشکی ناو جنگی وینسِنس به هواپیمای ایرانی بر فراز خلیج فارس، تیر ۱۳۶۷.
مقدمه
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سلطه سیاسی و اقتصادی آمریکا از میان رفت و ایران که حافظ اصلی منافع آمریکا در منطقه بود، خطر اساسی برای آمریکا انگاشته شد. مخالفت جمهوری اسلامی ایران با سیاست قدرت‌های بزرگ، تسخیر سفارت آمریکا در تهران و شکست آمریکا در طبس، دولت آمریکا را بر آن داشت تا از نظر سیاسی و اقتصادی ایران را در انزوا قرار دهد[۱] و با بهره‌گیری از اختلافات مرزی، عراق را به تجاوز نظامی به ایران وادارد[۲] (ببینید: جنگ تحمیلی)؛ اما پیروزی‌های ایران در صحنه نظامی، سیاست قدرت‌های بزرگ ازجمله آمریکا را بر پایان‌دادن به جنگ و جلوگیری از پیروزی نهایی ایران قرار داد.[۳] بر همین اساس نیروی دریایی آمریکا از اوایل شهریور ۱۳۶۶ برابر اواخر آگوست ۱۹۸۷م، ۴۶ کشتی در خلیج فارس مستقر کرد.[۴]
اعزام ناو وینسنس
پس از احداث سکوهای موشکی مخفی ایران با برد صدکیلومتری موشک‌های کرم ابریشم و به دلیل موقعیت سوق‌الجیشی تنگه هرمز، مقامات آمریکایی اعلام کردند به دلیل تغییر توازن کلی امنیت در خلیج فارس و قدرت ایران در مسدودکردن این تنگه پُررفت و آمد، آمریکا رزم‌ناوِ فوق مدرنِ «وینسنس» را که مجهز به پیشرفته‌ترین وسایل رادار و تسلیحات ضد موشکی بود، از ۱/۳/۱۳۶۷ به منطقه اعزام و در تنگه هرمز مستقر کرده است.[۵] این رزم‌ناو به موشک زمین به هوا با برد ۴۰۸ کیلومتر و سیستم رادار Aegis مجهز بود[۶] و این رادار قادر بود تمام خلیج فارس را کنترل کند و در آنِ واحد صدها هدف بسیار کوچک دریایی تا هواپیماهای بزرگ جنگی و غیر جنگی را دقیق شناسایی کند و هم‌زمان به نبرد هوایی، زیردریایی و ناوجنگی بپردازد.[۷]
سرنگونی هواپیما و ادعای مقامات امریکا
روز یکشنبه ۱۲/۴/۱۳۶۷ش/ ۳/۷/۱۹۸۸م هواپیمای ایرباس جمهوری اسلامی ایران، پرواز ۶۵۵، با خلبانی محسن رضاییان، ۲۷۵ مسافر و ۱۶ خدمه، فرودگاه بندرعباس را به مقصد دبی ترک کرد. اوج‌گیری هواپیما در ساعت ۱۰:۱۵محلی (۶:۴۵ گرینویچ) بود و در ساعت ۱۰:۲۴، سطح پروازِ ۱۲۰۰۰ پا را گزارش کرد. پس از دریافت اجازه برای سطح پرواز ۱۴۰۰۰ پا، در ارتفاع ۱۲۶۰۰ پا مورد اصابت دو فروند موشک سطح به هوای ناو وینسنس قرار گرفت[۸] و در نزدیکی جزیره ایرانی «هنگام»، سقوط کرد.[۹] تمام ۲۹۱ سرنشین آن ازجمله: ۶۶ کودک، ۵۲ زن و ۴۶ تبعه کشورهای هندوستان، یوگسلاوی، افغانستان، پاکستان، ایتالیا و امارات متحده عربی کشته شدند.[۱۰] پس از سقوط هواپیما، مقامات آمریکایی ادعا کردند که هواپیما خارج از کریدور بین‌المللی و در حال کم‌کردن ارتفاع و نزدیک‌شدن با حداکثر سرعت به طرف رزم‌ناو بوده است.[۱۱] در دید مسئولان وینسنس ـ که تنها چهار دقیقه برای شناسایی فرصت داشته‌اند ـ هواپیمای ایرباس، جنگنده اف ۱۴ به نظر آمده بود [!].[۱۲] رونالد ریگان رئیس‌جمهور آمریکا، اقدام ناو وینسنس را بجا و دفاع از خود دانست[۱۳]؛ اما بیم از خشم افکار عمومی مردم جهان، وی را واداشت تا در همان روز حادثه، طی نامه‌ای به دولت ایران اقدام ناو جنگی وینسنس را خطا بداند و از خانواده‌های قربانیان عذرخواهی کند[۱۴] و البته بعدها به سروان ویل راجرز (Will Rogers) فرمانده ناو وینسنس، لقب قهرمان و مدال لژیون لیاقت داد.[۱۵]
ادعای مقامات آمریکایی در حالی بود که هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران، در هفته از بندرعباس به دبی، پنج پرواز با ساعت‌های مشخص انجام می‌داد و خلبان در این مسیر، سابقه ۲۵ بار پرواز داشت.[۱۶] از سوی دیگر، رادارهای رزم ناو وینسنس می‌توانستند، نوع هواپیما را در فاصله ۶ تا ۱۰ ثانیه شناسایی کنند[۱۷] و اندازه بازتاب یک هواپیمای بزرگ مسافربری با اندازه بازتاب یک هواپیمای کوچک جنگنده به‌راحتی روی رادار قابل تشخیص است. همچنین لاشه ساقط‌شده هواپیما در زیر کریدور بین‌المللی کشف شد[۱۸] و مسئولان فرودگاه دبی و رئیس کمیته نیروهای مسلح آمریکا اذعان کردند ایرباس ایران داخل دالان بین‌المللی و در حال صعود، هدف قرار گرفته است.[۱۹]
واکنش داخلی
دولت جمهوری اسلامی ایران برخورد قانونی با عامل این جنایت و خروج ناوگان دریایی آمریکا از خلیج فارس را از نهادهای بین‌المللی به‌ویژه سازمان‌ملل متحد و شورای امنیت درخواست کرد.[۲۰] سیدعلی خامنه‌ای رئیس‌جمهور ایران طی بیانیه‌ای، رئیس‌جمهور وقت آمریکا را مسئول این کشتار بی‌رحمانه دانست و آن را بزرگ‌ترین جنایت جنگی دوران معاصر خواند و برای مردم ایران حق انتقام قائل شد.[۲۱] اکبر هاشمی رفسنجانی جانشین فرمانده کل قوا نیز تصریح کرد این جنایت آمریکا بی‌پاسخ نخواهد ماند.[۲۲] علی‌اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران در نامه‌ای به خاویر پرز دکوئیار دبیرکل سازمان ملل متحد، خواستار محکومیت صریح عاملان این فاجعه و اعزام فوری هیئت کارشناس به منطقه شد.[۲۳] اعلام عزای عمومی و حضور گسترده مردم در تشییع جنازه شهدا، ابراز تنفر عمیق مردم به آمریکا را موجب شد.
واکنش امام‌خمینی
امام‌خمینی در پاسخ به نامه حسینعلی منتظری ـ که ضمن تسلیت، این جنایت را موجب روشن‌شدن چهره منافقانه آمریکا در جهان دانسته و خواستار مبارزه عملی و اصولی با انواع سلطه‌های آمریکا در داخل و خارج شده بود،[۲۴] با تسلیت به تمامی بازماندگان، سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران را زنگ خطری برای تمامی مسافرت‌های هوایی دانست. ایشان جنگ علیه ایران را جنگ تمام کفر در برابر تمام اسلام دانست، نه جنگ عراق، اسرائیل، شیوخ خلیج فارس، مصر، اردن و مراکش. ایشان همچنین تأکید کرد امروز وقت استقامت، جهاد، برنامه‌ریزی و پیروزی است و نباید گذاشت تلاش فرزندان انقلابی در جبهه، از میان برود؛ باید با دست اتحاد، برای جنگ تمام عیار علیه آمریکا و پیروانش آماده شد و تردید و غفلت به هر شکلی خیانت به اسلام و رسول‌الله(ص) است.[۲۵] ایشان استقامت رزمندگان اسلام در برابر بزرگ‌ترین نمایش قدرت و آرایش ناوهای جنگی آمریکا و اروپا در خلیج فارس را از افتخارات بزرگ ملت دانست.[۲۶] این پیام که تردید دربارهٔ جنگ را خیانت به اسلام تلقی کرده بود، سبب حضور گسترده مردم در جبهه‌های نبرد شد.[۲۷]
امام‌خمینی در پاسخ تلگرام تبریک زائدبن‌سلطان آل نهیان رئیس دولت امارات متحده عربی به مناسبت عید قربان، ضمن تشکر و تبریک متقابل به ملت و دولت وی، یادآوری کرد با وجود مصیبت‌ها که از سویی ۲۹۰ مسافر بی‌گناه مورد هدف موشک قرار گرفته و از سوی دیگر، بمباران شیمیایی صدام حسین در حلبچه و سایر مناطق، هر روز هزاران انسان را چون برگ خزان روی زمین می‌ریزد و سکوت دولت‌های مسلمان منطقه که از یک محکومیت لفظی نیز دریغ می‌ورزند، چه جای عید و تبریک است!.[۲۸]
بازتاب خارجی
دولت‌های شوروی، چین و هند اقدام آمریکا را محکوم کردند و تأکید کردند افکار عمومی تمام دنیا جریحه‌دار شده است.[۲۹] راجیو گاندی نخست‌وزیر هند، حضور نیروهای خارجی در خلیج فارس را سبب افزایش وخامت اوضاع دانست.[۳۰] دولت‌های سوریه، لیبی، تانزانیا، مکزیک، چکسلواکی، مصر، نیکاراگوئه، یونان، پاناما، استرالیا، ایتالیا، بلژیک، ژاپن، لهستان، نروژ، کره‌جنوبی، کانادا، آرژانتین، الجزایر، فرانسه و سوئیس در موضع‌گیری رسمی، اقدام ناو آمریکایی را محکوم کردند و برخی این جنایت را عمل غیرانسانی و نقض حقوق بشر دانستند.[۳۱] حزب کمونیست ایتالیا، دبیرکل حزب رفاه ترکیه، ارتش جمهوری‌خواه ایرلند، صلیب سرخ جهانی، پارلمان فنلاند، رئیس کمیسیون دفاع و امنیت پارلمان اندونزی و پاپ ژان پل دوم هم این حمله را وحشیانه خواندند.[۳۲] پرز دکوئیار دبیرکل سازمان‌ملل متحد نیز بر پیگیری ماجرا تا روشن‌شدن مسئولیت حادثه تأکید کرد.[۳۳]
بُعد حقوقی حمله امریکا
ایران در ۱۳ ژوئیه ۱۹۸۸م/ ۲۲/۴/۱۳۶۷ و ۵ دسامبر ۱۹۸۸م/ ۱۴/۹/۱۳۶۷ از ایکائو[۳۴] خواست نقض حقوق هواپیمایی کشور ایران از طرف آمریکا را بررسی کند. این شورا به جای بررسی فنی نقض حقوق هواپیمایی کشور و شناسایی مسئولیت آمریکا در آن و ارائه راهکار جهت حل اختلاف به شورای امنیت، در هفدهم مارس ۱۹۸۹م/ ۲۶/۱۲/۱۳۶۷ تنها به ابراز تأسف پرداخت و بر اصل عدم کاربرد زور علیه هواپیمای غیرنظامی اکتفا کرد.[۳۵] این شورا همچنین در اقدامی غیر فنی، سقوط هواپیمای مسافربری ایران را ناشی از اشتباه شناسایی ناو وینسنس دانست.[۳۶]
جمهوری اسلامی ایران در واکنش به این تصمیم، بر اساس مفاد مواد ۸۴ و ۸۵ معاهده ایکائو در اردیبهشت ۱۳۶۸/ ۱۷ می ۱۹۸۹م، در دیوان بین‌المللی لاهه علیه آمریکا اقامه دعوی کرد[۳۷] و طی نامه‌ای به رئیس دوره‌ای شورای امنیت، تشکیل جلسه‌ای فوری برای رسیدگی به جنایات آمریکا را درخواست کرد. در این جلسه که در چهاردهم ژوئیه ۱۹۸۸م/ ۲۳/۴/۱۳۶۷ تشکیل شد و در روزهای پانزدهم، هجدهم و بیستم ژوئیه (۲۴، ۲۷ و ۲۹ تیر) ادامه یافت،[۳۸] وزیر امور خارجه ایران، با استناد به بند ب از ماده ۳ تعریف تجاوز، مصوب مجمع عمومی در ۱۹۷۴م، آمریکا را متجاوز اعلام کرد و از شورا خواست تا این کشور را محکوم کند؛ اما جرج بوش معاون رئیس‌جمهور آمریکا این حمله را دفاع از خود نامید.[۳۹] در این ایام، قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران پذیرفته شد[۴۰] و این امر همراه با مذاکراتی که در شورا و خارج از آن میان نمایندگان ایران و آمریکا اتفاق افتاد، زمینه تهیه پیش‌نویس قطعنامه‌ای را فراهم کرد که از طرف آمریکا وتو نشود.[۴۱]
در نهایت شورای امنیت در جلسه شماره ۲۸۲۱ در ۲۹/۴/۱۳۶۷/ ۲۰/۷/۱۹۸۸م قطعنامه ۶۱۶ را صادر کرد. مفاد این قطعنامه، عبارت بود از ابراز تأسف از سرنگونی هواپیمای ایرباس ایران، تسلیت به بازماندگان، تقاضای رسیدگی فنی سقوط این هواپیما از سازمان بین‌المللی هواپیمایی کشوری، درخواست از همه کشورها برای اجرای قرارداد شیکاگو و ضرورت اجرای کامل قطعنامه ۵۹۸.[۴۲] آمریکا به دلیل داشتن حق وتو در شورای امنیت محکوم نشد[۴۳] و در نهایت این پرونده با پرداخت ۸/۶۱ میلیون دلار خسارت برای خانواده‌های قربانیان و ۴۰ میلیون دلار خسارت برای سقوط هواپیما، از سوی دولت وقت آمریکا و بدون قبول مسئولیت حادثه مختومه شد.[۴۴]
پیامد نظامی و سیاسی حادثه
پس از تصویب قطعنامه ۵۹۸ پایان‌دادن به جنگ برای همه قدرت‌ها به‌ویژه آمریکا به امری جدی بدل شد و مقامات آمریکا به‌صراحت اعلام کردند که ادامه جنگ به هیچ وجه به نفع آمریکا نیست. در این حال عراق به‌ویژه در سال ۱۳۶۶ با برخورداری از حمایت وسیع نظامی و سیاسی، به ایجاد تغییرات مهمی در سیستم فرماندهی و سازماندهی نیروهای خود موفق شد[۴۵] و با استفاده از حضور نظامی آمریکا در خلیج فارس، ابتکار عمل را به دست گرفت.[۴۶] در ادامه این وضع، حمله به هواپیما پیام روشن و قاطع آمریکا به ایران یعنی ممانعت جدی از پیروزی ایران بود و اینکه آمریکا برای تجاوز به ایران حدی قائل نیست.[۴۷]
از سوی دیگر، پیش از آن، صدام حسین، با تجهیز و سکوت دولت‌های اروپایی برای نخستین بار پس از جنگ جهانی اول، در جبهه‌ها دست به سلاح‌های شیمیایی برد تا جایی که در ۲۵/۱۲/۱۳۶۶/ ۱۶/۳/۱۹۸۸م شهر حلبچه (در کردستان عراق) را که نیروهای ایرانی تصرف کرده بودند بمباران کرد. در این بمباران حدود پنج‌هزار تن شهید و بیش از هفت‌هزار تن مجروح شدند.[۴۸] همچنین موشک‌باران شهرهای ایرانیِ دور از جبهه، نشان از حد ناشناسی صدام و عدم‌پایبندیِ او به اصول انسانی داشت.[۴۹]
بنابراین ایران با توجه به مجموع عوامل و ممکن‌نبودن تأمین نیازهای جنگ، پس از بررسی جوانب مسئله در حضور امام‌خمینی، موافقت خود را با قطعنامه ۵۹۸ و اجرای آتش‌بس اعلام کرد.[۵۰] در نامه رئیس‌جمهور ایران به دبیرکل سازمان ملل متحد تصریح شد با توجه به ابعاد بی‌سابقه و غیرقابل پیش‌بینی تجاوز به ایران که ضمن واردکردن کشورهای دیگر، غیر نظامیان بی‌گناه را نیز دربر گرفته است و اهمیتی که جمهوری اسلامی ایران برای جان انسان‌ها، اجرای عدالت و برقراری صلح و امنیت منطقه‌ای قائل است، قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد را می‌پذیرد.[۵۱] امام‌خمینی نیز در ۲۹/۴/۱۳۶۷ پیامی به همین مناسبت صادر کرد و در عین تلخ‌شمردن پذیرش قطعنامه، ضرورت آن را به سبب حوادث و عوامل موجود در کشور دانست و اظهار امیدواری کرد ابعاد این مسئله در آینده روشن گردد[۵۲] (ببینید: قطعنامه ۵۹۸).
پانویس
- ↑ Benard and Khalilzad, ۱۶۷؛ ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۹.
- ↑ خامنه‌ای، حدیث ولایت، ۳۴؛ اردستانی، جنگ تحمیلی، ۴۲.
- ↑ ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۱۶.
- ↑ ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۱۹.
- ↑ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ۵۸۶.
- ↑ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ۵۸۶؛ Washington post، ۱۷ اکتبر، ۲۰۱۳.
- ↑ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ۵۸۶؛ ۱۷ Fisher,.
- ↑ Washington post، ۴/۷/۱۹۸۸.
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ۱۲/۴/۱۳۶۷؛ Washington post، ۶/۷/۱۹۸۸.
- ↑ خبرگزاری جمهوری اسلامی؛ کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱ و ۳.
- ↑ Washington post، ۴/۷/۱۹۸۸.
- ↑ Washington post، ۴/۷/۱۹۸۸؛ نامه انقلاب اسلامی، ۱۰.
- ↑ Washington post، ۴/۷/۱۹۸۸م.
- ↑ Washington post، ۱۱/۷/۱۹۸۸م.
- ↑ wikipedia، پرواز شماره ۶۵۵ ایران ایر.
- ↑ پارسادوست، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، ۵۸۷.
- ↑ wikipedia، ناو وینسنس؛ نامه انقلاب اسلامی، ۱۰.
- ↑ نامه انقلاب اسلامی، ۱۰؛ کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱ و ۲.
- ↑ Cody، ۵/۷/۱۹۸۸م.
- ↑ کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱، ۲ و ۱۴/۴/۱۳۶۷، ۱، ۳.
- ↑ اطلاعات، ۱۴/۴/۱۳۶۷، ۲؛ کامرون، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ۲۳۴.
- ↑ جمهوری اسلامی، ۱۵/۴/۱۳۶۷، ۱؛ کامرون، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ۲۳۴.
- ↑ ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۲۱؛ اطلاعات، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱ و ۲.
- ↑ منتظری، خاطرات، ۲/۱۱۴۵–۱۱۴۶.
- ↑ خاطرات، صحیفه، ۲۱/۶۸–۷۰.
- ↑ خاطرات، صحیفه، ۲۱/۸۹.
- ↑ اطلاعات، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۲.
- ↑ خاطرات، صحیفه، ۲۱/۷۲.
- ↑ کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱۲.
- ↑ اطلاعات، ۲۱/۴/۱۳۶۷، ۱۶.
- ↑ کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱۲؛ درودیان، پایان جنگ، ۵/۱۰۷–۱۰۹.
- ↑ نامه انقلاب اسلامی، ۲۳–۲۷؛ کیهان، ۱۳/۴/۱۳۶۷، ۱۲؛ ۱۴/۴/۱۳۶۷، ۱۲ و ۱۵/۴/۱۳۶۷، ۱۰.
- ↑ اطلاعات، ۱۶/۴/۱۳۶۷، ۳.
- ↑ ICAO، نهاد حقوقی سازمان ملل متحد.
- ↑ سایت ICAO؛ فلسفی و بیگ‌زاده، گاه‌شمار حقوق و روابط بین‌الملل در دهه نود، ۵۹۱.
- ↑ سایت ICAO؛ آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۱۹۹.
- ↑ فلسفی و بیگ‌زاده، گاه‌شمار حقوق و روابط بین‌الملل در دهه نود، ۵۹۱.
- ↑ http://www.un.org؛ آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۲۰۲.
- ↑ آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۲۰۱–۲۰۲.
- ↑ جمهوری اسلامی، ۲۸/۴/۱۳۶۷، ۱؛ ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۲۱.
- ↑ آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۲۰۲.
- ↑ http://www.un.org.
- ↑ آقایی، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، ۲۰۲.
- ↑ امیرخانی، شلیک کن و فراموش نکن، ۱۶۴–۱۶۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، ۵۶۷.
- ↑ ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۵۹.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۹۷.
- ↑ خاطری، جنگ شیمیایی عراق علیه ایران، ۱۹–۲۶.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، ۸–۱۱.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۹۹–۱۰۰؛ کیهان، ۲۸/۴/۱۳۶۷، ۱.
- ↑ جمهوری اسلامی، ۲۷/۴/۱۳۶۷، ۱؛ هاشمی رفسنجانی، پایان دفاع، ۵۷۲؛ ولایتی و دیگران، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، ۲۱–۲۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۹۲.
منابع
- آقایی، سیدداود، ایران و سازمان‌های بین‌المللی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- اردستانی، حسین، جنگ تحمیلی (تأثیر تحولات صحنه نبرد بر استراتژی قدرت‌های بزرگ)، مجله امنیت ملی، شماره ۱، ۱۳۷۸ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۱۳، ۱۴، ۱۶ و ۲۱/۴/۱۳۶۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امیرخانی، خدیجه، شلیک کن و فراموش نکن! (سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران توسط ناو وینسنس آمریکا)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- پارسادوست، منوچهر، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۵، ۲۷ و ۲۸/۴/۱۳۶۷ش.
- خاطری، شهریار و احمد جنتی‌محب، جنگ شیمیایی عراق علیه ایران به روایت اسناد سازمان ملل متحد، تهران، صریر، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، حدیث ولایت، نرم‌افزار.
- خبرگزاری جمهوری اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۱۲/۴/۱۳۶۷ش.
- درودیان، محمد، پایان جنگ (سیری در جنگ ایران و عراق)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- فلسفی، هدایت‌الله و ابراهیم بیگ‌زاده، گاه‌شمار حقوق و روابط بین‌الملل در دهه نود، مجله تحقیقات حقوقی، شماره ۱۱–۱۲، ۱۳۷۱–۱۳۷۲ش.
- کامرون، ر. هیوم، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ترجمه هوشنگ راسخی، عزمی ثابت، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- کیهان، روزنامه، ۱۳، ۱۴، ۱۵، ۲۸/۴/۱۳۶۷ش.
- منتظری، حسینعلی، خاطرات آیت‌الله منتظری، قم، بی‌نا، ۱۳۷۹ش.
- نامه انقلاب اسلامی، مجله، شماره ۴۸، ۱۳۶۷ش.
- ولایتی، علی‌اکبر و اصغر صادقی و محمود یزدان‌فام، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، تهران، کتاب مرجع، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، حقیقت‌ها و مصلحت‌ها، به کوشش مسعود سفیری، تهران، نی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۷، پایان دفاع، آغاز بازسازی، به کوشش علیرضا هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
- Benard, Cheryl and Khalilzad, Zalmay, The Government of God, Irans Islamic, Republic Newyork, Columbia University Press ۱۹۸۴.
- Cody, Edward, Washington post, 5, July, ۱۹۸۸.
- Fisher, Max, Washington post, 17, October, ۲۰۱۳.
- Security Council, Document, 20, July, 1988. www.un.org/en.
- www.icao.int/Pages/default.aspx.
- en.wikipedia. org/wiki/File:A۳۰۰ ـ Iran.
- Washington post, 4, 6,11, July, ۱۹۸۸.
پیوند به بیرون
- سیداحمد حسینی، «حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۲۳.