موسیقی
موسیقی حکم شرعی صدای موزون از ابزارهای خاص.
موسیقی؛ به صوت و آوای آهنگینی گفته می‌شود که با ابزار و آلات ویژه تولید می‌شود. برخی از فقها موسیقی را مطلقاً حرام دانسته‌اند و بعضی دیگر، میان موسیقی مطرب و غیر مطرب فرق گذاشته‌اند. امام‌خمینی، پیش از انقلاب مطلقاً موسیقی را حرام می‌دانست و پس از انقلاب، موسیقی مطرب را حرام و غیر مطرب را حلال می‌شمارد و تشخیص این دو نوع موسیقی را بر عهده عرف گذاشته‌است.
به نظر امام‌خمینی، موسیقی مناسب با مجلس لهو و لعب، مطرب و حرام است و موسیقی غیر مطرب به معنای غیر لهوی آن حرام نیست.
موسیقی در گذشته به سبب شرایط حاکم بر آن، همیشه مصداق لهو بوده‌است؛ اما اکنون بر اثر استفاده‌های متنوّعی که از آن می‌شود، به یک موضوع مشترک میان لهو و غیر لهو تبدیل شده‌است؛ بنابراین نمی‌توان حرمت همه انواع موسیقی را از روایات استنباط کرد.
امام‌خمینی؛ رواج موسیقی در زمان پهلوی را در راستای انحراف و سرگرم‌کردن جوانان برای جلوگیری از رشد آنان و وابسته‌کردن به بیگانگان ارزیابی می‌کرد. البته ایشان پس از انقلاب اسلامی، در عمل با به‌کارگیری موسیقی به‌طور مطلق در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مخالفت نکرد و حتی در اظهار نظری صریح، بیشتر موارد آن را از نظر شرعی، بی‌اشکال دانسته‌است.
مفهوم‌شناسی
موسیقی در معنایی عام، به صوت و آوای آهنگینی گفته می‌شود که با حنجره انسان یا ابزار و آلات ویژه تولید می‌شود.[۱] در شکل اول به آن موسیقی کلامی، آواز یا غنا گفته می‌شود که ذیل عنوان «غنا» بحث می‌گردد و در شکل دوم به آن موسیقی ابزاری یا آهنگ گفته می‌شود. مراد از موسیقی در کاربردهای رایج عرفی همین معنا است، که گاهی همراه با آواز و گاهی بدون آن اجرا می‌شود.[۲] (ببینید: غنا)
پیشینه
زمان و مکان پیدایش موسیقی به معنای عام، به‌درستی معلوم نیست؛ اما بی‌شک در کهن‌ترین دوران تاریخ بشر وجود داشته است و مانند سایر علوم و فنون، با گذشت زمان، گسترش یافته تا آنکه به یک فنّ و دانش تبدیل شده است. در ایران، همانند بسیاری از کشورها از نخستین ادوار تمدّنی در مراسم ملّی و مذهبی، در بزم‌ها و رزم‌ها وجود داشته است. در میان عرب‌های پیش از اسلام نیز به شکلی ساده و ابتدایی وجود داشته و پس از اسلام در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس در اثر ارتباط با ایرانیان، در دربار خلفا برای مجالس بزم و سرور به همراه رقص و پایکوبی و باده‌گساری، توسط خوانندگان و نوازندگان زن و مرد به کار گرفته شده است.[۳]
موسیقی به سبب تأثیرات سحرگونه، پیوسته در طول تاریخ مورد توجه طبقات مختلف مردم بوده است. در نوشته‌ها از تأثیر نغمات و اصوات در نفوس و ایجاد نشاط و تقویت اراده در کارهای دشوار و خستگی‌آور عضلانی، برانگیختن حسّ سلحشوری در جنگ‌ها، کاهش غضب و ناراحتی یا تولید محبت و الفت و جز آنها نیز سخن گفته‌اند.[۴] امروزه تأثیر موسیقی در درمان پاره‌ای از بیماری‌های روانی و حتی تأثیر آن در حیوانات و چگونگی رشد گیاهان نیز مطرح است.[۵] البته این‌گونه نیست که همگان در تأثیرگذاری مثبت موسیقی در بخش‌های مذکور اتفاق نظر داشته باشند؛ و کسانی مخالف این نظریات هستند. در عین حال چیزی که جای اختلاف ندارد، استفاده‌های نادرست از موسیقی و تأثیرگذاری نامطلوب موسیقی‌های رایج در جوامع است که از این‌رو همیشه عالمان و فقیهان با اشاعه و ترویج موسیقی در جامعه، مخالفت کرده‌اند.[۶]
گروهی از اندیشمندان مسلمان، چون فارابی،[۷] ابن‌سینا،[۸] و خواجه‌نصیر طوسی،[۹] از دانش موسیقی بحث کرده‌اند. در این فن با عنوان یکی از شاخه‌های علم ریاضی، دربارهٔ حالات نغمه‌ها و ایقاع و چگونگی ترکیب لحن‌ها و به‌کارگیری ابزارهای موسیقی بحث شده است.[۱۰] موسیقی در بُعد عَملی در طی قرون متمادی به‌طور عمده به صورت لهوی و همراه با ابتذال، هرزگی و انواع فساد بوده است. موسیقی در دوران معاصر بر اثر روی‌کارآمدن رسانه‌های شنیداری و دیداری در سطح وسیعی به کار گرفته می‌شود و از نظر فنّی با ابداع سبک‌های نوین و اختراع ابزارهای جدید و درهم‌آمیختگی زیاد آن در سطح جهان در حد بی‌سابقه‌ای رشد کرده است و پیوسته به ابعاد جدیدی از آن پرداخته می‌شود.
موسیقی در متون اسلامی
علاوه بر قرآن کریم که مفسران مصداق برخی آیات[۱۱] را نواختن آلات موسیقی و گوش‌دادن به صدای آنها دانسته‌اند،[۱۲] تقریباً در همه کتاب‌های جامع روایی، از شیعه[۱۳] و سنی،[۱۴] ده‌ها حدیث دربارهٔ موسیقی وجود دارد. اگرچه سند شماری از این احادیث ضعیف شمرده می‌شود، اما در میان آنها روایات صحیح متعددی وجود دارد.[۱۵] در این روایات، موسیقی در مواردی همچون نواختن دف در عروسی‌ها، مجاز شمرده شده است؛[۱۶] ولی به‌طور غالب، این حدیث‌ها به نکوهش و بازداشتن از موسیقی و ابزار آن پرداخته است. طبق برخی از این روایت‌ها پیامبر اعظم(ص) به‌طور صریح از برخی ابزار مانند مزمار، طبل و تنبور نهی کرده است.[۱۷] در برخی دیگر شیوع موسیقی از نشانه‌های آخرالزمان یا موجب نزول بلا شمرده شده و در پاره‌ای دیگر، شنیدن صدای موسیقی زیر عنوان شنیدن لهو، موجب فساد قلب و رویش نفاق در آن دانسته شده است.[۱۸] در برخی دیگر مداومت بر نواختن برخی از ابزارها تا چهل روز، عامل چیرگی شیطان و از میان‌رفتن غیرت معرّفی شده است.[۱۹] در مجموع، ابزارهایی چون تنبور، عود، مزمار، طبل، بربط و دف، در روایات ذکر شده است.
موسیقی در متون فقهی بیشتر در باب مکاسب محرمه، ذیل بحث کسب درآمد با آلات لهو و در باب شهادت در بحث عدالت شاهد، مطرح شده است و در آن مسایلی از قبیل خرید و فروش ابزار موسیقی، ساخت، استفاده از آن و شنیدن صدای آن، بحث شده است. فقیهان با توجه به دلایلی که دربارهٔ لهو و ملاهی وارد شده است، ازجمله آیه لهو الحدیث[۲۰] و روایاتی که در خصوص ابزار موسیقی وجود دارد، در همه این مسایل نظر به حرمت داده‌اند و با نگاهی به متون فقهی، حکم مزبور دربارهٔ مسایل موسیقی را می‌توان از احکام مورد اتفاق فقیهان شیعه[۲۱] و بیشتر فقیهان اهل سنّت در همه عصرها[۲۲] دانست. تنها در خصوص استفاده از دف در جشن عروسی یا ختنه‌سوران، بسیاری از فقیهان گذشته، به استناد حدیث مربوط، فتوا به حلیت آن داده‌اند[۲۳] و این فتوا به سبب ضعیف‌بودن سند حدیث[۲۴] مورد توجه شماری دیگر از فقیهان به‌ویژه فقیهان معاصر واقع نشده و معارضاتی به دنبال داشته است.[۲۵] استفاده از برخی ابزارها مثل طبل و شیپور به منظور اعلام جنگ یا اعلام وقت یا فراری‌دادن حیوانات، ازجمله کم‌شمار مسایلی است که برخی فقیهان آن را مطرح کرده و حکم به حرمت یا حلیت آن داده‌اند؛ چنان‌که به‌کارگیری ابزارهای غیر متعارف که کاربرد دیگری دارند، در تولید موسیقی نیز مطرح شده است و دربارهٔ آن فتوای حلیت وجود دارد.[۲۶]
امام‌خمینی در بعضی از کتاب‌های فقهی خود، به صورت مختصر بحث موسیقی را مطرح کرده است؛[۲۷] اما بعدها در چارچوب پاسخ به استفتائات به ابعاد مختلف موسیقی پرداخته و نظریات جدیدی داده است.
دیدگاه فقهای معاصر
دگرگونی‌هایی که در دنیای معاصر در زمینه موسیقی به وجود آمده است، بستر جدیدی برای نگاه فقهی به موضوع موسیقی فراهم کرده و دیدگاه‌های تازه‌ای به دنبال داشته است. فقها در این زمینه به دو گروه تقسیم شده‌اند: برخی موسیقی را مطلقاً حرام دانسته‌اند و فرقی میان مطرب و غیر مطرب قائل نشده[۲۸] و بعضی دیگر، میان موسیقی مطرب و غیر مطرب فرق گذاشته‌اند.[۲۹]
امام‌خمینی از پیشگامان نگاه نو به موسیقی و نظریه‌پردازی جدید در این زمینه است. در دیدگاه سنتی، موسیقی تقریباً به‌طور مطلق حرام دانسته می‌شد. ظاهر سخن ایشان در کتاب تحریر الوسیله که پیش از انقلاب نوشته شده، مطابق دیدگاه سایر فقیهان است و از ابزارهای موسیقی چون نی، بربط و مانند آن به عنوان آلات لهو یاد کرده، آنها را یکی از مصادیق ابزارهای حرام، یعنی ابزارهایی که صرفاً منافع حرام دارند، دانسته است. از این‌رو ایشان خرید و فروش، اجاره و ساخت این قبیل ابزار را حرام و شکستن آن را واجب می‌شمرد.[۳۰]
با این همه امام‌خمینی در زمان‌های بعد، موسیقی مطرب را حرام و غیر مطرب را حلال می‌شمارد و تشخیص این دو نوع موسیقی را بر عهده عرف دانسته، بر این باور است موسیقی مشکوک، یعنی موسیقی‌ای که عرف نتواند تشخیص دهد مطرب است یا غیر مطرب، از نظر شرعی اشکال ندارد.[۳۱] ایشان در بحث غنا میان ایجاد طرب که ملاک صدق غناست و لهوی‌بودن، تفکیک قائل می‌شود (ببینید: غنا)، امّا در مورد موسیقی، گفته است مراد از مطرب، موسیقی مناسب با مجلس لهو و لعب است؛[۳۲] موسیقی غیر مطرب نیز به معنای غیر لهوی و مانند موسیقی‌هایی است که برای شورآفرینی در جنگ به کار می‌روند. ایشان بر همین مبنا به‌کارگیری آلات موسیقی (نوازندگی)، خرید و فروش، اجاره، ساخت و نگهداری آنها، همچنین تعلیم و یادگیری نوازندگی در مورد ابزاری که مخصوص لهو باشد، یعنی موسیقی مطرب را جایز نمی‌داند، اما این امور را دربارهٔ ابزاری که در موسیقی غیر لهوی به‌کار گرفته می‌شوند، جایز می‌شمارد و در اصطلاح چون از این ابزار هم در نوع لهوی و هم در غیر لهوی، استفاده می‌شود، به آنها «آلات مشترک» گفته می‌شود.[۳۳] البته ایشان در فتوایی تصریح می‌کند اگر بر فرض آلات مختص به لهو، استفاده مشروع بیابند، یعنی استفاده از آنها در مورد موسیقی غیر مطرب رایج گردد، این دسته ابزار نیز جزو ابزار مشترک شمرده خواهند شد؛ از این‌رو خرید و فروش آن و سایر تصرفات در آن با هدف کسب منافع حلال، اشکالی ندارد.[۳۴]
به‌طور کلی در دلیل‌آوری فرق موسیقی مطرب و غیر مطرب گفته می‌شود موسیقی در گذشته به سبب شرایط حاکم بر آن، همیشه مصداق لهو بوده است؛ اما اکنون بر اثر استفاده‌های متنوّعی که از آن می‌شود، به یک موضوع مشترک میان لهو و غیر لهو تبدیل شده است؛ بنابراین نمی‌توان حرمت همه انواع موسیقی را از روایات استنباط کرد؛ زیرا در بسیاری از این روایات، موسیقی و ابزار آن با عنوان لهو و آلات ملاهی و مانند آن، نکوهش شده است؛ پس نمی‌تواند بر حرمت موسیقی غیر لهوی دلالت کند. ممکن است اطلاق روایاتی که به‌کارگیری ابزار موسیقی را نهی کرده‌اند، به سبب فرض لهوی‌بودن موسیقی در زمان خود باشد. صرف این احتمال ـ حتی اگر اثبات هم نشود ـ اطلاق این روایات بر موسیقی غیر لهوی را مخدوش می‌سازد. در نتیجه، دلیلی برای حرام‌بودن موسیقی‌های غیر لهوی و غیر مطرب که در این زمان وجود دارند، در دست نخواهدبود،[۳۵] و چون لهو و طرب از موضوعاتی است که در منابع شرعی از آیات و احادیث، تعریف ویژه‌ای دربارهٔ آن وارد نشده است، بر اساس قاعده، تشخیص چنین موضوعی بر عهده عرف خواهد بود. چنانچه عرف در تشخیص مطرب و تعیین حد و مرز آن نسبت به غیر مطرب دچار شبهه گردد، یعنی در موارد خاص نتواند تشخیص دهد و شک کند که آیا مطرب است یا غیر مطرب، به عنوان یک شبهه موضوعی، طبق قاعده، اصل برائت در آن جاری می‌شود. در نتیجه حکم به حلال‌بودن موارد مشکوک، می‌گردد.[۳۶]
بر پایه استدلال یادشده، روشن می‌شود دیدگاه جدید، یعنی فرق‌گذاشتن میان موسیقی مطرب و غیر مطرب، با دیدگاه سنّتی، تعارض ندارد و دیدگاه جدید از باب تغییر حکم یا تبدّل رأی نیست؛ بلکه ناشی از تغییر موضوع در موسیقی است که با مبانی علمی سازگار است؛[۳۷] چنان‌که از برخی نوشته‌های امام‌خمینی نیز این حکم به دست می‌آید؛ زیرا ایشان با اشاره به تغییر موضوعات برخی مسایل، مانند انفال، رهان در سبق، رمایه و شطرنج، صدور احکام جدید در این امور را لازم می‌داند[۳۸] شاهد این مدعا، نقلی است که فرزند امام‌خمینی مطرح کرده است که ممنوع‌بودن موسیقی‌های رادیو و تلویزیون در رژیم پهلوی، به سبب مصلحت‌اندیشی بوده است؛ یعنی همه موسیقی‌های آن زمان حرام نبوده، موسیقی‌های غیر مطرب حلال بوده است؛ ولی چون بیشتر موسیقی‌ها و برنامه‌های آن زمان، فسادآور بوده، امام‌خمینی به‌طور کلی گوش‌دادن به رادیو و تلویزیون و دیدن برنامه‌ها و حتی خرید و فروش و نگهداری رادیو و تلویزیون را ممنوع اعلام کرد.[۳۹] همچنین از ایشان نقل شده است که گوش‌دادن به موسیقی‌های مجاز صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران را در صورتی که از رادیو و تلویزیون کشور دیگری پخش شود، جایز نمی‌دانسته است؛[۴۰] یعنی چون رسانه‌های آن کشورها در برنامه‌های خود اهداف نامشروع، ضد اخلاقی و ضد ایرانی را دنبال می‌کنند، گوش‌دادن و دیدن هر گونه برنامه از رادیو و تلویزیون آنها، به مصلحت نیست.[۴۱]
برخی مراجع تقلید نیز در زمان امام‌خمینی و بسیاری از ایشان پس از وی، در فتوای خود همانند ایشان میان موسیقی مطرب و غیر مطرب فرق گذاشتند، امّا فتوای حلّیت موسیقی غیر مطرب و به‌طور کلی فرض موسیقی حلال، در آغاز امر، با توجه به سابقه ذهنی دربارهٔ موسیقی و ابزار لهو، گران به نظر می‌رسید؛ به‌ویژه زمانی که ابزار لهو را به سبب فرض استفاده از آن در موسیقی حلال، از ابزارهای مشترک شمرده، در نتیجه، استفاده و خرید و فروش آن برخلاف آنچه در برخی از نصوص آمده است، حلال دانسته شود. از این‌رو محمدحسن قدیری؛ یکی از شاگردان و از اعضای دفتر امام‌خمینی در قم، نامه‌ای به ایشان نوشت و ضمن نقل حدیثی از پیامبر(ص) که به‌طور صریح از ابزاری چون نی نهی می‌کند،[۴۲] با استناد به اطلاق آن، یادآوری کرد نی‌زدن حرام است؛ چه ابزار لهو دانسته شود و چه ابزار مشترک، و دلیلی برای انصراف آن وجود ندارد. همچنین یادآور شد قصد حلال در ابزار مشترک، مجوّز خرید و فروش آن نیست، بلکه لازم است قصد حرام در میان نباشد. امام‌خمینی در پاسخ وی با اشاره به لزوم توجه به مسئله، تفاوت اوضاع زمانه و تغییر موضوع، تأکید کرده است نداشتن قصد حرام به معنای داشتن قصد حلال است؛ زیرا عموماً کسانی که معامله می‌کنند، با توجه و قصد معامله می‌کنند و فردِ متوجّه، وقتی قصد حرام ندارد، یعنی قصد حلال دارد؛ نه آنکه اصلاً قصدی نداشته باشد.[۴۳]
ترویج موسیقی مبتذل
در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی اشاعه و ترویج موسیقی را نکوهش کرده، آن را مولّد روح عشق‌بازی، شهوت‌رانی و می‌گساری که شجاعت، جوانمردی و جدّیت را از انسان دور ساخته، و موجب خماری و تنبلی می‌شود، معرفی کرد، و خاطرنشان ساخت جوانی که به موسیقی عادت کند، از مسایل جدّی زندگی، ازجمله مسایل سیاسی غافل شده، نمی‌تواند برای جامعه مفید باشد. ایشان رواج موسیقی در زمان رژیم پهلوی را در راستای انحراف و سرگرم‌کردن جوانان برای جلوگیری از رشد آنان و وابسته‌کردن به بیگانگان و به‌تاراج‌بردن گنجینه‌های کشور ارزیابی کرد.[۴۴] از این‌رو در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی، بارها به مسئولان امر، سفارش کرد موسیقی را از صدا و سیما حذف کنند و از تهمت کهنه‌پرستی نهراسند. از نظر ایشان موسیقی خیانت به مملکت بود و عادت به آن، عادت خبیثی بود که صدا و سیما باید آرام‌آرام، با عادت‌دادن مردم به مسایل آموزنده آن را از میان ببرد.[۴۵] ایشان در ادامه نیز بر لزوم پرهیز از پخش غنا و موسیقی حرام که گاه در صدا و سیما وجود داشت، تأکید کرد و خواهان آن شد در مواردی که امکان تفکیک مصادیق حرام از اصل برنامه نیست، خود برنامه کنار گذاشته شود.[۴۶]
به نظر می‌رسد با توجه به اشراف و نظارت کلی امام‌خمینی بر صدا و سیما، این استنباط وجود دارد که ایشان به سبب شیوع موسیقی مبتذل در دوران پهلوی، بر آن بود تا رسیدن به طرح مطلوب موسیقی، موسیقی موجود حذف شود و در حدّ ضرورت، از آن استفاده گردد و به اشاعه و ترویج آن توسط مسئولان جمهوری اسلامی ایران، دامن زده نشود تا موسیقی در مسیر پالایش از ابتذال و در جهت اهداف انقلاب قرار گیرد. البته امام‌خمینی در مدت رهبری پس از انقلاب اسلامی، در عمل با به‌کارگیری موسیقی به‌طور مطلق در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و مراکز مربوط دیگر، مخالفت نکرد و در این مراکز نیز به شکل معمول از موسیقی استفاده می‌شده است؛[۴۷] حتی در اظهار نظری صریح، در آذر ۱۳۶۶ بیشتر موارد آن را از نظر شرعی، بی‌اشکال دانسته است.[۴۸] همچنین سرود «ای مجاهد شهید مطهر» که دربارهٔ شهید مرتضی مطهری ساخته شده بود، در حضور ایشان و با ابزارهای موسیقی به صورت زنده اجرا شد[۴۹] و ایشان این سرود را بی‌اشکال دانست.[۵۰]
از سوی دیگر، گفته شده است که امام‌خمینی در سال‌های آخر عمر خود نظر جدیدی ابراز کرده است و در جلسه‌ای که چند نفر از مسئولان کشور حضور داشته‌اند، خاطرنشان کرده است که این چیزهایی که امروز از رادیوی جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شود، حلال است؛ اما اگر همین‌ها در فلان کشور (عربستان) اجرا شود، حرام است.[۵۱] این نگاه امام‌خمینی به ملاک لهوبودن در فضا و احوال عمومی جامعه و کشور تفسیر شده است.[۵۲] در گزارشی دیگر آمده است که در جلسه سران کشور که در خانه سیداحمد خمینی تشکیل شده بود و تلویزیون هنگام ورود امام‌خمینی آهنگ یکی از خوانندگان را پخش می‌کرد، امام‌خمینی در پاسخ به پرسش اکبر هاشمی رفسنجانی که چگونه در گذشته موسیقی را حرام می‌دانست و اینک حلال، خاطرنشان کرد که اینک نیز همین موسیقی را اگر از رادیوی عربستان پخش شود، حرام می‌داند و افزود که ایشان خبر رادیوی رژیم پهلوی را نیز حرام می‌دانست و موسیقی که جای خود دارد؛ اما این موسیقی از نظام اسلامی پخش می‌شود و حلال است؛[۵۳] بر این اساس فتوای ایشان تغییر نکرده است و ملاک حکم اولی همان مطرب‌بودن است و این نظر بر اساس حکم ثانوی پخش‌شدن از رسانه نظام فاسد است.[۵۴]
از سوی دیگر، گفته شده امام‌خمینی که علاقمند به دیدار با سازندگان سرود شهید مرتضی مطهری بود، پیشانی محمدعلی راغب سازنده این سرود را بوسید و او را تشویق به ادامه راه کرد و تأکید کرد در کشور باید موسیقی‌ای تولید شود که از غرب فاصله بگیرد و موسیقی با ادبیات اصیل و عرفانی ترویج گردد.[۵۵]
پانویس
- ↑ مصطفی و دیگران، المعجم الوسیط، ۲/۸۹۱؛ دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۳/۱۹۲۵۷.
- ↑ حسینی، الموسیقی، ۱۷.
- ↑ همایی، تاریخ ادبیات ایران، ۱۷۰–۱۷۷؛ زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ۵/۴۰–۴۱.
- ↑ اخوان‌الصفاء، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ۱/۱۸۳–۱۸۵.
- ↑ مختاری، غنا و موسیقی، ۱/۸۳.
- ↑ ادامه مقاله.
- ↑ فارابی، احصاء العلوم، ۶۰–۶۲.
- ↑ ابن‌سینا، رسائل، ۲۸۵–۲۹۶.
- ↑ خواجه نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱/۳۰۱–۳۰۵.
- ↑ بهایی، الکشکول، ۲/۲۰۰.
- ↑ لقمان، ۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۸/۴۹۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۶/۲۰۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۶/۴۳۱–۴۳۵؛ مجلسی، بحار الانوار، ۷۶/۲۳۹–۲۴۷.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن ماجه، ۱/۶۱۱–۶۱۳؛ هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۲/۲۰۶.
- ↑ انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۲۸۵–۲۸۶؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۰۷–۳۰۸ و ۳۱۵–۳۱۶.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن ماجه، ۱/۶۱۲؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۳/۹۱ و ۱۴/۳۰۵–۳۰۶.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۴–۳۱۵.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۲–۳۱۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۲.
- ↑ لقمان، ۶.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۸/۲۲۴؛ نراقی، مستند الشیعه، ۱۸/۱۵۹–۱۶۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۲/۲۵ و ۴۱/۵۱؛ خویی، موسوعه، ۳۵/۲۴۲–۲۴۴.
- ↑ نووی، المجموع فی شرح المهذب، ۲۰/۲۳۰.
- ↑ طوسی، المبسوط، ۸/۲۲۴؛ حلی، شرائع الاسلام، ۴/۱۱۷؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴/۱۸۳.
- ↑ تبریزی شهیدی، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، ۱/۱۰۷.
- ↑ امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۱۶؛ خویی، صراط النجاة، ۲/۲۹۰؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۵۶؛ تبریزی، صراط النجاة، ۶/۴۱۸.
- ↑ نراقی، مستند الشیعه، ۱۸/۱۶۶–۱۶۷.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۳؛ امام خمینی، زبدة الاحکام، ۱۳۷.
- ↑ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۵۷.
- ↑ خویی، منیة السائل، ۱۶۲–۱۶۳؛ سیستانی، الفتاوی المیسره، ۴۳۷؛ حکیم، حواریات فقهیه، ۳۳۵.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱/۴۷۳؛ امام خمینی، وسیلة النجاة، ۳۲۰.
- ↑ امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۲–۱۸.
- ↑ امام خمینی، استفتائات، ۳/۶۰۳.
- ↑ امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۲، ۱۶ و ۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۹.
- ↑ حسینی، الموسیقی، ۲۳۴؛ گرجی، نقش زمان و مکان در احکام، ۱۴/۲۸۵.
- ↑ ایرانی، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، ۱۱۳ و ۱۱۵.
- ↑ ایرانی، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، ۱۱۶؛ طاهری خرم‌آبادی، سازگاری دین و نیازهای جدید، ۱۴/۱۹۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۰–۱۵۱.
- ↑ خمینی، آینه آفتاب، ۲۱۱.
- ↑ خمینی، آینه آفتاب، ۲۱۱.
- ↑ ایرانی، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، ۱۱۴.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۴۹–۱۵۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۵۷–۱۵۸ و ۲۰۰–۲۰۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۵۷–۱۵۸ و ۲۰۴–۲۰۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۹۰.
- ↑ امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۱–۱۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۴۶.
- ↑ دعایی، پایگاه اطلاع‌رسانی جماران.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۴۰.
- ↑ خامنه‌ای، غناء، متن درس خارج‌فقه رهبر معظم انقلاب، ۲۶۸.
- ↑ خامنه‌ای، غناء، متن درس خارج‌فقه رهبر معظم انقلاب، ۲۶۸.
- ↑ خمینی، کیهان.
- ↑ سروش محلاتی، نظریه اخیر امام‌خمینی دربارهٔ موسیقی، ۲۴.
- ↑ راغب، روزنامه جمهوری اسلامی، ۸.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، رسائل ابن‌سینا، قم، بیدار، ۱۴۰۰ق.
- ابن‌ماجه قزوینی، محمدبن‌یزید، سنن ابن‌ماجه، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- اخوان‌الصفاء، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، بیروت، دارالاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، ج۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، ج۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، زبدة الاحکام (عربی)، مطابق با فتوای آیت‌الله العظمی الامام‌الخمینی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، المکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، وسیلة النجاة مع تعالیق الامام‌الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ایرانی، علی‌اکبر، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
- بهایی عاملی، محمدبن‌حسین، الکشکول، بیروت، اعلمی، چاپ ششم، ۱۴۰۳ق.
- تبریزی شهیدی، میرزافتاح، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، تبریز، اطلاعات، ۱۳۷۵ق.
- تبریزی، میرزاجواد، صراط النجاة، قم، دارالصدیقة الشهیده (س)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حسینی، علی، الموسیقی، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- حکیم طباطبایی، سیدمحمدسعید، حواریات فقهیه، تحقیق سیدعبدالهادی حکیم، بیروت، المنار، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- خامنه‌ای، سیدعلی، غناء، متن درس خارج‌فقه رهبر معظم انقلاب، تهران، فقه روز، چاپ اول، ۱۳۹۸ش.
- خمینی، سیداحمد، آئینه آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- خمینی، سیداحمد، روزنامه کیهان، ۱۱/۲/۱۳۷۰ش.
- خواجه‌نصیر طوسی، محمدبن‌محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- خویی، سیدابوالقاسم، صراط النجاة، قم، دفتر نشر برگزیده، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- خویی، سیدابوالقاسم، منیة السائل، بی‌نا، بی‌تا.
- خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام‌الخوئی، مصباح الفقاهه، ج۳۵، تقریر میرزامحمدعلی توحیدی تبریزی، قم، مؤسسه احیاء آثار الإمام‌الخویی، چاپ چهارم، ۱۴۳۰ق.
- دعایی، سیدمحمود، پایگاه اطلاع‌رسانی جماران، کد خبر ۷۷۵۹۷، ۱۸/۱۲/۱۳۹۳ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- راغب، محمدعلی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۲/۹/۱۳۹۹ش.
- زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۳۳ش.
- سروش محلاتی، محمد، نظریه اخیر امام‌خمینی دربارهٔ موسیقی، مجله حریم امام، شماره ۳۸۰، ۱۳۹۸ش.
- سیستانی، سیدعلی، الفتاوی المیسره، قم، دفتر آیت‌الله سیستانی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طاهری خرم‌آبادی، سیدحسن، سازگاری دین و نیازهای جدید، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی و سیدفضل‌الله یزدی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق سیدمحمدتقی کشفی، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- فارابی، ابونصر، احصاء العلوم، مقدمه و شرح علی بوملحم، بیروت، الهلال، چاپ اول، ۱۹۹۶م.
- کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- گرجی، ابوالقاسم، نقش زمان و مکان در احکام، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- گلپایگانی، سیدمحمدرضا، ارشاد السائل، بیروت، دارالصفوه، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مختاری، رضا و محسن صادقی، غنا و موسیقی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- مصطفی، ابراهیم و دیگران، المعجم الوسیط، قاهره، دارالدعوه، بی‌تا.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نراقی، ملااحمد، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- نووی، یحیی‌بن‌شرف، المجموع فی شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- همایی، جلال‌الدین، تاریخ ادبیات ایران، تهران، فروغی، چاپ چهارم، ۱۳۶۶ش.
- هیثمی، علی‌بن‌ابی‌بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
پیوند به بیرون
- هادی قشقاوی، موسیقی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۶۲۴–۶۳۰.