استادان امام‌خمینی

استادان امام‌خمینی، مربیان و استادان مؤثر در شکل‌گیری شخصیت امام‌خمینی.

امام‌خمینی در طول دوران زندگی تحصیلی از بیش از بیست و پنج معلم و استاد بهره برده است. اساتید ایشان در مقاطع مختلف تحصیلی عبارتند از:

مکتبخانه: امام‌خمینی در پنج‌سالگی به مکتب رفت و در این مقطع از چند معلم بهره برد: ملاابوالقاسم بهشتی، شیخ‌جعفر، افتخارالعلما، فضل‌الله رجایی و حمزه محلاتی.

دوره مقدمات حوزه: امام‌خمینی در ده‌سالگی تحصیلات حوزوی خود را آغاز کرد. استادان ایشان در این مقطع عبارتند از: میرزامحمدمهدی نجفی، سیدمرتضی پسندیده، محمدرضا نجفی، محمد گلپایگانی، محمدعلی بروجردی و محمدعلی ادیب.

دوره سطح: در این دوره کتاب‌هایی چون شرح لمعه، مکاسب، قوانین، رسائل و کفایة الاصول خوانده می‌شود. امام‌خمینی در این درس‌ها از این استادان بهره برده است: عباس اراکی، سیدمحمدتقی خوانساری و سیدعلی یثربی.

دوره خارج فقه و اصول: به مرحله عالی درس فقه و اصول که به متن درسیِ خاصی محدود نمی‌شود درس خارج گفته می‌شود. امام‌خمینی در این مقطع از اساتیدی بهره گرفته است: عبدالکریم حائری یزدی، محمدرضا مسجدشاهی، میرمحمدصادق خاتون‌آبادی و سیدحسین بروجردی:

اساتید فلسفه و عرفان: استادانی در حوزه مشغول تدریس فلسفه و عرفان بودند و امام‌خمینی نزد برخی از آنان تحصیل کرده است: علی‌اکبر حکمی یزدی، سیدابوالحسن رفیعی قزوینی، محمدعلی حکیم ایمانی، محمدعلی شاه‌آبادی و میرزاجواد ملکی تبریزی.

اجازه نقل حدیث: امام‌خمینی از برخی استادان اجازه روایت دریافت کرده است؛ اجازه روایت کافی را از محمدرضا مسجدشاهی گرفته و محمدعلی شاه‌آبادی نیز اجازه روایت مفصلی برای ایشان صادر کرده است.

مقدمه

امام‌خمینی افزون بر جایگاه مرجعیت و رهبری انقلاب اسلامی ایران، از شخصیت‌های علمی جهان اسلام و جامع علوم گوناگون بود (ببینید: تالیفات و آثار امام‌خمینی) و افزون بر استعداد و هوش فوق‌العاده و محیط خانوادگی مناسب در مقاطع گوناگون تحصیلی از معلمان و استادان ممتاز و شایسته بهره گرفته است که هر یک به تناسب شخصیت علمی و فکری‌شان در شکل‌گیری شخصیت علمی و دینی وی اثرگذار بوده‌اند. ایشان در طول دوران زندگی تحصیلی تا آنجا که ثبت شده است، از بیش از بیست و پنج معلم و استاد بهره برده است. ایشان که احترام و عنایت ویژه‌ای برای استادان خود قائل بود، (ببینید: محمدعلی شاه‌آبادی، عبدالکریم حائری یزدی، و اخلاق و سیره امام‌خمینی) اهتمام زیادی در انتخاب استاد داشت و حتی حرکات دست و سر استاد را دارای اثر روی شاگرد می‌دانست؛ چه رسد به تقوا و پای‌بندی به مسائل شرعی، و از این‌رو توجه ویژه‌ای در پی‌گیری انتخاب استاد برای فرزند خود سیداحمد خمینی داشت.

دوره مکتبخانه

در گذشته آموزش خط و قرآن و مقداری ادبیات فارسی و عربی بخشی از آموزه‌های مکتبخانه‌ها بود. امام‌خمینی در پنج‌سالگی به مکتب رفت و قرآن و ادبیات فارسی را در خمین فرا گرفت. در این مقطع از چند تن معلم و مربی بهره برد:

1. ملاابوالقاسم بهشتی: مکتبخانه بهشتی نزدیک خانه پدری امام‌خمینی و نخستین کانون آموزشی و تربیتی ایشان بود. بهشتی به توانمندی جسمی کودکان نیز توجه داشت و در زمان فراغت، شاگردان را به ورزش کشتی وا می‌داشت.
2. شیخ‌جعفر: امام‌خمینی چنان‌که خود نوشته است، نزد شیخ‌جعفر، پسرعموی مادر خود درس‌های ابتدایی را خوانده است.
3. افتخارالعلما: میرزامحمد معروف به افتخارالعلما از مکتبخانه‌داران خمین در حدود سال ۱۳۲۲ق نیز از معلمان ابتدایی امام‌خمینی بود. وی یک روز در میان، داستان زندگی انبیا(ع) و ائمه(ع) را برای شاگردان خود درس می‌گفت و گاهی مادرش که زنی باسواد و در حساب و نجوم و ادبیات عرب مهارت داشت، به جای او درس می‌گفت. افتخارالعلما لهجه لری داشت و فردی بی‌باک و متهور و در ارتقای فرهنگ مردم خمین مؤثر بود.
4. فضل‌الله رجایی: امام‌خمینی در مکتبخانه فضل‌الله رجایی فرزند ملاحسین خوانساری، نزدیک مسجد اسماعیل‌بیگ خمین نیز درس خوانده است. وی عموی مادر امام‌خمینی و مورد احترام مردم و علمای خمین بود و به علوم نجوم و ریاضیات و عربی تسلط داشت.
5. حمزه محلاتی: محلاتی استاد خط امام‌خمینی در مدرسه جدید (احمدیه) بود.

دوره مقدمات حوزه

امام‌خمینی در ده‌سالگی تحصیلات حوزوی خود را آغاز کرده و دوره مقدمات را که آغاز دوره طلبگی شمرده می‌شود و معمولاً ادبیات عرب، منطق و اصول عقاید به طلبه درس داده می‌شود، در خمین و اراک و بخشی از آن را در قم فرا گرفته است. استادان او در این مقطع عبارت بودند از:

1. میرزامحمدمهدی نجفی: نجفی، فرزند میرزااحمد، دایی امام‌خمینی از استادان دوره مقدمات ایشان بود. وی در مسجد جامع خمین امام جماعت بود و مردم را ارشاد می‌کرد. نجفی دستی در سیاست داشت و به رخدادهای سیاسی و اجتماعی واکنش نشان می‌داد. وی گرچه با جنبش مشروطه همراه نبود، اما با خان‌ها و اربابانِ ستمگر منطقه مبارزه می‌کرد و در مبارزات علما علیه کارهای دین‌ستیزانه رضاشاه پهلوی نیز شرکت داشت. با وجود مخالفت رضاشاه با لباس روحانیت و مراسم عزاداری سیدالشهدا(ع) وی هرگز لباس روحانیت را از تن درنیاورد و در منزلش عزاداری امام‌حسین(ع) برپا می‌کرد و در سال ۱۳۱۵ درگذشت و در قم به خاک سپرده شد. (ببینید: خانواده امام‌خمینی)
2. سیدمرتضی پسندیده: پسندیده برادر بزرگ امام‌خمینی نیز از استادان دوره مقدماتی ایشان بود. امام‌خمینی چنان‌که خود نوشته است، در ادبیات بخشی از کتاب سیوطی و مطول و همچنین بخشی از منطق و در عقائد، کتاب شرح الباب الحادی عشر را نزد پسندیده خوانده است؛ چنان‌که نزد وی آموزش خط نیز می‌دید. پسندیده که در شکل‌گیری شخصیت امام‌خمینی مؤثر بود، عالمی شجاع و جسور بود و از آغاز جوانی با جریان‌های سیاسی مرتبط بود و در جریان نهضت اسلامی امام‌خمینی نیز از حامیان ایشان بود و نامه‌های خود را به ایشان با عبارت «روحی فداک» آغاز می‌کرد. امام‌خمینی برای پسندیده احترام ویژه‌ای قائل بود و در نامه‌های خود نیز با احترام از ایشان یاد و درباره ایشان سفارش می‌کرد؛ چنان‌که پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز بسیار به وی احترام می‌گذاشت و جلوتر از وی نیز حرکت نمی‌کرد.
3. محمدرضا نجفی: نجفی، فرزند محمدجواد مجتهد، پسرعمه و شوهر خواهر امام‌خمینی، از استادان آغازین منطق ایشان بوده است. وی فاضلی برجسته و دارای رساله عملیه بود و رساله‌ای نیز در باب نماز جماعت از وی باقی مانده که به کوشش سیدمرتضی پسندیده چاپ شده است. گزارشی وجود دارد که نشان می‌دهد ماموران رضاشاه وی را زیر نظر داشته‌اند. نام وی در مصالحه‌نامه‌های باقی‌مانده به چشم می‌خورد.
4. محمد گلپایگانی: امام‌خمینی در سال ۱۳۳۹ق برای تحصیل به اراک رفته است و بخش دیگری از منطق را نزد محمد گلپایگانی از استادان مدرسه سپهدار اراک به پایان برده است.
5. محمدعلی بروجردی: امام‌خمینی بخشی دیگر از کتاب مُطوّل را در حوزه اراک نزد محمدعلی بروجردی خوانده است.
6. محمدعلی ادیب: امام‌خمینی بخش پایانی کتاب مُطوّل را پس از ورود به قم نزد محمدعلی ادیب تهرانی که در مدرسه فیضیه درس می‌داد فرا گرفته است. رابطه ادیب تهرانی با ایشان افزون بر رابطه استاد-شاگردی، رابطه پدرانه بود. وی به حجره امام‌خمینی در مدرسه دارالشفا رفت‌ و آمد می‌کرد.

دوره سطح حوزه

در حوزه علمیه پس از گذراندن درس‌ها ادبیات عرب و منطق، در فقه کتاب‌هایی چون شرح لمعه و مکاسب و در اصول فقه آثاری چون معالم الاصول، قوانین، رسائل و کفایة الاصول خوانده می‌شود. امام‌خمینی در این درس‌ها از این استادان بهره برده است:

1. عباس اراکی: امام‌خمینی شرح لمعه را نزد آقاعباس اراکی ادریس‌آبادی از استادان مدرسه سپهدار اراک خوانده است. وی که طبق گزارشی دیگر، عباس تهرانی نامیده شده است، مورد توجه امام‌خمینی و نزدیک به بیست سال بیمار بود و ایشان در بیشتر پنجشنبه‌ها از وی عیادت می‌کرد. تهرانی نیز ارادت فوق‌العاده‌ای به امام‌خمینی داشت.
2. سیدمحمدتقی خوانساری: خوانساری از استادان مقطع سطح امام‌خمینی در قم بود. وی عالمی اجتماعی و مبارز بود و در مبارزات استقلال‌طلبانه عراق علیه انگلیس شرکت کرد و مدتی به دست دشمن اسیر شد و پس از پایان اسارت در مسائل اجتماعی ایران وارد شد. امام‌خمینی به خوانساری بسیار ابراز علاقه می‌کرد؛ افزون بر شرکت در نماز جماعت وی در مدرسه فیضیه و مهمان‌کردن استاد در خانه، در دوره نقاهت به عیادت او در همدان ‌رفت و پس از درگذشت ایشان در این شهر در مرگش بسیار گریست. به درخواست امام‌خمینی سیدحسین بروجردی گروهی را به استقبال جنازه خوانساری در ورود به قم فرستاد و بر جنازه ایشان نماز گزارد. امام‌خمینی برای طلاب و مردم از مجاهدت‌های خوانساری در نبرد با انگلیس و اسارت وی به دست متجاوزان، یاد می‌کرد. خوانساری نیز با امام‌خمینی دوستی عمیق داشت. وی به خانه امام‌خمینی می‌رفت و در جلسات سیاسی مشترک علما در خانه ایشان شرکت می‌کرد.
3. سیدعلی یثربی: امام‌خمینی درس‌های سطح را نزد سیدعلی یثربی کاشانی در قم کامل کرده است. ایشان که از این استاد خود با احترام یاد می‌کرد در پایان درس به همراه وی در درس خارج ‌عبدالکریم حائری یزدی حاضر می‌شدند.
4. امام‌خمینی از استاد درس معالم الاصول خود نیز یاد کرده است؛ اما نام او معلوم نیست. ایشان گفته است وی بسیار محجوب و کمرو بود و شرم و حیای او مانع از استفاده کامل از وی می‌شد.

دوره خارج فقه و اصول

مرحله عالی درس فقه و اصول که به متن درسیِ خاصی محدود نمی‌شود و تحصیل مسئله‌محور است نه متن‌محور و استاد دیدگاه‌های خود را نیز مطرح می‌کند، درس خارج گفته می‌شود. امام‌خمینی در این مقطع نیز از چند تن از استادان بهره گرفته است:

1. ‌عبدالکریم حائری یزدی: امام‌خمینی بخش عمده درس‌های خارج فقه و اصول را (از سال ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ق/ ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۵ش) نزد ‌عبدالکریم حائری یزدی خوانده است. از نگاه علمی و معنوی و طول مدت تحصیل، وی از مهم‌ترین استادان امام‌خمینی بوده است و ایشان در نوشته‌های خود از وی به «شیخنا العلامه» تعبیر می‌کند؛ چنان‌که در سروده‌های خود حائری را با تعابیری چون ابر بخشایشگر، دریای سخاوتمند، گنج نعمت، پشت و پناه مسلمانان، گنجینه دانش سلف، پناهگاه بزرگان علم و دین و ملجا طلاب علم، پشت و ملجا اسلامیان و پشتیبان کشتی اسلام، ابر فیض، پرچم‌دار عدالت و حجت کبرا پس از صاحب‌زمان، مایه عزت و کرامت و ابر رحمت برای قم یاد کرده است؛ ‌ نیز در سخنی، او را گوهرکم‌نظیر علم و تقوا و از نوادر روزگار برشمرده که با آن جایگاه علمی و اجتماعی، ساده می‌زیست، روی زمین می‌نشست و در خانه کار می‌کرد. امام‌خمینی اهمیت تاسیس حوزه علمیه قم به دست حائری را کمتر از تاسیس جمهوری اسلامی ایران نمی‌شمرد و معتقد بود در صورت حضور حائری در زمان انقلاب اسلامی، او نیز از فرصت پیش‌آمده استفاده می‌کرد و به تاسیس نظام اسلامی دست می‌زد. ایشان در مباحث اصولی و فقهی دیدگاه‌های استاد را مطرح و به تجزیه و تحلیل و نقد آن می‌پرداخت.
2. محمدرضا مسجدشاهی: مسجدشاهی از سال ۱۳۴۴ تا نیمه ۱۳۴۶ق در قم به تدریس مشغول بود. وی عالمی غیور و مبارز بود. او از آقانورالله اصفهانی در مقابله با اقدامات ضد دینی رضاشاه پهلوی حمایت کرد و برای حمایت از وی در سال ۱۳۰۶ش به همراه عده‌ای دیگر از علما به قم هجرت کرد. امام‌خمینی از مسجدشاهی با عنوان علامه، متکلم، فقیه اصولی و ادیب متبحر یاد کرده است و خود را از افراد ثابت‌قدم درس وی شمرده که در تمام مدت حضور مسجدشاهی در قم از وی استفاده کرده است. ایشان وی را شخصیت بافضیلتی معرفی کرده که سرعت بیانش مانع از مفهوم‌شدن مطالب بلند و پرمغزش می‌شد. ایشان در کتاب مکاسب محرمه، دیدگاه‌های مسجدشاهی را به صورت مفصل مطرح و از او تجلیل کرده و نقدهایی نیز بر وی وارد کرده است؛ نیز در بحث مجاز از بحث‌های الفاظ در علم اصول فقه، مبنای این استاد خود را نقل و تقویت کرده است. نظر ایشان در بحث غنا متاثر از نظر مسجدشاهی است. وی که از استادان فقه و اصول امام‌خمینی بوده است، دانش عروض و قافیه را نیز به ایشان آموخته است و امام‌خمینی رساله وی را در این فن استنساخ کرده و بخشی از فلسفه غرب، ازجمله کتاب نقد فلسفه داروین نوشته مسجدشاهی را نزد مولف خوانده است.
3. میرمحمدصادق خاتون‌آبادی: امام‌خمینی در مدت حضور خاتون‌آبادی از علمای اصفهان در جریان نهضت آقانورالله اصفهانی در قم در سال ۱۳۴۶ق، در درس فقه و اصول او شرکت کرد. وی که از شاگردان برجسته آخوند محمدکاظم خراسانی و سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی بوده است و شاگردانی مانند سیدحسین بروجردی و جلال‌الدین همایی داشته است، جد مادری سیدمحمد حسینی بهشتی است و امام‌خمینی شیفته بیان و دانش وی بود؛ چنان‌که پس از بازگشت استاد به اصفهان از تعطیلی درس وی ناراحت شد و با دیده گریان استاد را بدرقه کرد؛ چنان‌که در دیدار سیدمحمدرضا بهشتی با ایشان به تفصیل درباره شخصیت آن استاد سخن گفته و خاطرنشان ساخته است که مردم به درستی وی را نشناختند.
4. سیدحسین بروجردی: پس از مهاجرت سیدحسین بروجردی در محرم ۱۳۶۴ق/ دی ۱۳۲۳ش به قم، امام‌خمینی چنان‌که خود نوشته است، برای استفاده از درس و تقویت موقعیت بروجردی در درس وی شرکت ‌کرد و از درس فقه و اصول ایشان بهره گرفت و درس اصول وی را می‌نوشت. بعدها این تقریرات به نام لمحات الاصول منتشر شد. امام‌خمینی برای اقامت بروجردی در قم و موفقیت وی برای اداره حوزه علمیه فعالیت زیادی کرد. ایشان با همه جایگاه علمی و حوزوی در برابر بروجردی دوزانو و مؤدب می‌نشست و گفته شده تا استاد زنده بود به احترام ایشان برای تدریس بر منبر ننشست. ایشان در برنامه‌ریزی برای اداره حوزه قم، به بروجردی مشورت می‌داد و افزون بر یادکرد از زهد و ساده‌زیستی و تقوای بروجردی درس ایشان را سازنده و مجتهدپرور می‌شمرد و به طلاب یادآور می‌شد حضور ایشان در قم یادآور مجالس درس علمای بزرگی چون شیخ طوسی است. بروجردی نیز برای امام‌خمینی جایگاه ویژه‌ای در نظر داشت و در کارهای حساس با ایشان مشورت می‌کرد. وی در سفر به مشهد در تیر ۱۳۲۴، حوزه قم را به امام‌خمینی سپرد.

درس‌های فلسفه

با وجود فضای ضد فلسفه در قم در عصر امام‌خمینی، استادانی در حوزه مشغول تدریس فلسفه بودند و امام‌خمینی نیز نزد برخی از آنان تحصیل کرده است:

1. علی‌اکبر حکمی یزدی: حکمی یزدی، در قم به تدریس حکمت، ریاضیات و هیئت مشغول بود. ایشان بارها از جایگاه مهم حکمی یزدی و قدرنشناسی برخی از مقدسان سخن گفته و او را از فیلسوفان بزرگ و از علمای صادق و پرهیزکار شمرده و یادآور شده است بزرگانی مانند سیدمحمدتقی خوانساری و میرزا‌­محمدتقی اشراقی نزد ایشان درس خوانده‌اند. امام‌خمینی نیز ریاضیات، هیئت و حساب و شرح چغمینی و هیئت قدیم را از میرزاعلی‌اکبر حکمی یزدی آموخته است. امام‌خمینی در فلسفه خود را شاگرد سیدابوالحسن رفیعی قزوینی می‌داند؛ ولی برخی گفته‌اند که ایشان بخشی از کتاب اسفار ملاصدرا را نزد حکمی یزدی خوانده و سپس به دلیل اختلاف نظر در شیوه تدریس، درس او را ترک کرده است.
2. سیدابوالحسن رفیعی قزوینی: رفیعی قزوینی پس از تاسیس حوزه علمیه قم برای تقویت و استفاده از درس حائری یزدی به قم رفت و ضمن استفاده از درس وی، به تدریس مشغول شد. امام‌خمینی از درس فلسفه وی استفاده کرده است و به مدت چهار سال شرح منظومه ملاهادی سبزواری و قسمتی از کتاب اسفار صدرالمتالهین را نزد وی خوانده است. بنا به گزارشی دیگر، امام‌خمینی چند روزی بیشتر در درس اسفار ایشان شرکت نکرده است؛ زیرا منظومه را نزد ایشان به گونه‌ای خوانده که خود را از این درس بی‌نیاز می‌دیده است. ایشان وجود رفیعی قزوینی را نیز برای حوزه و تحکیم بنیان‌های اعتقادی طلاب لازم می‌شمرد و بسیار تلاش کرد او را در حوزه نگه‌دارد و به سیدمصطفی خمینی و هم‌بحث‌ او سیدجلال‌الدین آشتیانی توصیه کرد مانع از هجرت رفیعی قزوینی از حوزه قم به قزوین شوند. رفیعی قزوینی نیز احترام خاصی برای امام‌خمینی قائل بود و ایشان را عالمی بسیار فاضل، وارسته و مهذب و بانظم می‌دانست. رفیعی قزوینی در زمان حیات حائری یزدی به قزوین بازگشت و طالبان حکمت برای استفاده از محضر وی به قزوین می‏‌رفتند. وی در سال‌های پایانی عمر خود، تهران را محل سکونت خود قرار داد و در مسجد جمعه تهران امام جماعت بود. امام‌خمینی نیز در تابستانی که در تهران بود در نماز جماعت او شرکت می‌کرد. قزوینی به نمازگزاران مسجد خود سفارش کرد در صورت تاخیر او، برای اقامه نماز جماعت به امام‌خمینی اقتدا کنند. وی از مبارزه امام‌خمینی علیه رژیم پهلوی حمایت می‌کرد و در وقت تبعید ایشان به ترکیه طی نامه‏‌ای خطاب به سفارت ترکیه از امام‌خمینی با عنوان «مهمان عالی‌قدر» یاد کرد که قدم به خاک ترکیه نهاده است و ایشان را یکی از مراجع بزرگ اسلام و نمونه کامل علم و فضیلت معرفی و بر ضرورت احترام ایشان تاکید کرد.
3. محمدعلی حکیم ایمانی: امام‌خمینی در حدود بیست‌سالگی در یکی از سفرهای تابستانی به خوانسار از محمدعلی حکیم ایمانی، استاد فلسفه بهره برده است.

درس‌های عرفان و غیر آن

در زمان تحصیل امام‌خمینی در قم برخی از شخصیت‌های بزرگ حوزه مانند محمدعلی شاه‌آبادی درس‌های عرفان و اخلاق عمومی و خصوصی داشتند که امام‌خمینی در برخی از مجالس آنان شرکت می‌کرده است:

1. محمدعلی شاه‌آبادی: بیشترین استفاده‌ امام‌خمینی در علوم معنوی و عرفانی از محمدعلی شاه‌آبادی بوده است. شاه‌آبادی در سال ۱۳۴۷ق از تهران به قم رفت و به تدریس مشغول شد. امام‌خمینی از طریق صادق شاه‌آبادی، برادرزاده محمدعلی شاه‌آبادی با وی آشنا شد و کتاب شرح فصوص الحکم، منازل السائرین، مصباح الانس و بخش‌هایی از فتوحات مکیه را نزد وی خواند و در درس اخلاق ایشان شرکت می‌کرد. ایشان شش تا هفت سال در درس شاه‌آبادی شرکت کرد و او را در فلسفه و عرفان استادی کامل می‌شمرد. پس از مهاجرت شاه‌آبادی به تهران، ایشان در هر فرصت برای بهره‌گیری از استاد به تهران می‌رفت. شاه‌‌آبادی دین را با دولت و عرفان را با سیاست پیوند زده بود و در برابر اقدامات ضد دینی رضاشاه پهلوی می‌‌ایستاد و در منبر به‌صراحت از وی انتقاد می‌کرد. امام‌خمینی، شاه‌آبادی را دریای دانش که همواره حرف تازه‌ای دارد، شمرده و یادآور شده است اگر شاه‌آبادی هفتاد سال نیز تدریس می‌کرد، درس ایشان را ترک نمی‌کرد. شاه‌آبادی تاثیر زیادی بر شکل‌گیری شخصیت امام‌خمینی گذاشت و ابعاد عرفانی، سیاسی و اجتماعی ایشان تا حدودی مرهون ارتباط با شاه‌آبادی بوده است. شیوه مبارزاتی شاه‌آبادی بر مقاومت و ایستادگی امام‌خمینی در برابر رژیم پهلوی تاثیر می‌گذاشت. امام‌خمینی تعلیقه خود بر فصوص الحکم و مصباح ‌الانس را به موازات شرکت در درس شاه‌آبادی نوشته است. امام‌خمینی از حق حیات شاه‌آبادی به گردن خود یاد کرده و خود را از عهده شکر آن عاجز شمرده است.
2. میرزاجواد ملکی تبریزی: ملکی تبریزی از شاگردان ملاحسینقلی همدانی و از استادان اخلاق حوزه علمیه قم بود. وی عالمی ستم‌ستیز بود و سردمداران رژیم پهلوی را به بنی‌امیه و بنی‌عباس تشبیه می‌کرد و مردم را از همکاری با آنان برحذر می‌داشت. برخی گفته‌اند امام‌خمینی از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۴۳ق در درس اخلاق خصوصی و نماز جماعت ملکی تبریزی در مسجد بالاسر فاطمه معصومه(س) شرکت کرده است؛ اما امام‌خمینی خود تصریح کرده است که ایشان شاگرد ملکی تبریزی نبوده و تنها دو جلسه در درس وی شرکت کرده و آن را نپسندیده است. ایشان برای ملکی تبریزی جایگاه ویژه‌ای قائل بود و از وی با عناوین «برخی از اعاظم مشایخ از اهل سیر و سلوک معرفت» و «شیخ جلیل القدر» و «عارف بالله» یاد کرده و علاقه‌مندان به تهذیب نفس را به مطالعه کتاب‌های وی راهنمایی کرده است. ایشان به زیارت قبر ملکی تبریزی در قبرستان شیخان قم می‌رفت؛ چنان‌که در سال ۱۳۵۷ پس از بازگشت از سفر تبعید، بر سر قبر وی حاضر شد.
3. ابوالقاسم کبیر قمی: کبیر قمی از یاران ‌عبدالکریم حائری یزدی در تاسیس حوزه قم بود. امام‌خمینی مدت کوتاهی در درس وی شرکت کرد، و برخی به نقل از امام‌خمینی مدت آن را شش‌ماه شمرده‌اند و دلیل عمده آن بهره‌گیری از نفس‌های قدسی و مسائل اخلاقی و عرفانی مطرح‌شده در درس این عالم پارسا بود. ایشان در نماز جماعت این استاد شرکت می‌کرد و به دیدار وی در منزلش می‌رفت؛ چنان‌که سبک زندگی او را الگوی خوبی برای طلاب شمرده است.
4. محمدعلی اراکی: اراکی از شاگردان باسابقه حائری یزدی نیز مدت کوتاهی برای امام‌خمینی تفسیر صافی درس گفته است. اراکی مورد توجه خاص امام‌خمینی بود؛ چنان‌که به وقت بیماری اراکی، خطاب به پزشکانِ معالج زحمات آنان را عبادت خواند و به مراقبت از ایشان سفارش کرد. اراکی نیز از امام‌خمینی با احترام کامل یاد می‌کرد و از غیرت دینی و شجاعت ایشان ابراز شگفتی می‌کرد. او نهضت امام‌خمینی را همانند نهضت عاشورا در جهت احیای دین می‌دانست و همواره از آن حمایت می‌کرد.

اجازه نقل حدیث

امام‌خمینی از برخی استادان اجازه روایت دریافت کرده است؛ چنان‌که در آغاز کتاب شرح چهل حدیث اجازه روایت کافی را از طریق محمدرضا مسجدشاهی، شیخ‌عباس قمی، سیدمحسن امین عاملی و سیدابوالقاسم دهکردی اصفهانی به محمدباقر مجلسی و از طریق وی به محمدبن‌یعقوب کلینی، صاحب کتاب کافی رسانده است. محمدعلی شاه‌آبادی نیز اجازه روایت مفصلی برای امام‌خمینی صادر کرده است. (ببینید: اجازات امام‌خمینی)

پیوند به بیرون

• زینب ابراهیمی-سیدعباس رضوی، مقاله «استادان امام‌خمینی»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۶۳۸-۶۴۹.