مجلسِ شورایِ ملی نهاد قانون‌گذاری ایران بر اساس قانون اساسی مشروطه تا سال ۱۳۵۷.
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| تأسیس | سیزدهم مرداد ۱۲۸۵ش |
| بنیانگذار | مظفرالدین‌شاه |
| نوع فعالیت | نهاد قانون‌گذاری ایران بر اساس قانون اساسی مشروطه |
| گستره فعالیت | داخلی |
| اهداف | قانون‌گذاری |
| وظایف | پیشنهاد تجدید نظر در قانون اساسی، نظارت بر اجرای قوانین و عملکرد وزرا، انعقاد عهدنامه‌ها و اعطای امتیاز انحصار، اعطای امتیاز تشکیل کمپانی و شرکت‌های عمومی، استقراض داخلی یا خارجی و ساخت راه‌آهن یا شوسه به دست دولت |
| مکان | تهران |
| سایر | |
| وضعیت | غیرفعال |
| انحلال | ۱۳۵۷ |
پس از پیروزی نهضت مشروطه، نخستین مجلس شورای ملی در 13/5/1285، با فرمان مظفرالدین‌شاه تشکیل شد. این مجلس تا پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۴ دوره تشکیل شد.
امام‌خمینی دربارۀ مجلس شورای ملی معتقد بود شاه، دربار، بیگانگان و مراکز صاحب‌نفوذ، در برگزاری انتخابات و مذاکرات مجلس، اعمال نفوذ می‌کنند. پس از بازگشت امام‌خمینی به کشور و آشکارشدن نشانه‌های سقوط حکومت شاهنشاهی، شماری از نمایندگان و رئیس مجلس استعفا کردند. رئیس مجلس همبستگی بیشتر نمایندگان با انقلاب را اعلام کرد و در نهایت، تسخیر ساختمان مجلس در 22بهمن، مجلس را به‌طور کامل منحل کرد.
از نظر امام‌خمینی به‌جز مجلس دوره اول که متمایز از دیگر دوره‌ها بود، فساد در دیگر دوره‌ها به‌تدریج افزایش یافت. ایشان از مجلس دوره قاجار به مجلس «خان‌ها» و از مجلس دوره پهلوی به مجلس «شاهنشاهی» تعبیر می‌کرد. امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب، تعیین سرنوشت ملت، از طریق مجلس شورا را حق آنان دانست.
معرفی اجمالی
در نظام‌های سیاسی رایج و معاصر، سازوکاری که قانون یا قواعد لازم‌الاجرا را تهیه و وضع می‌کند، مجلس مشورتی است که نمایندگان حاضر در آن، به نوعی با رأی مردم برگزیده می‌شوند.[۱] برخی نظام‌ها پارلمانی متشکل از دو مجلس مشورتی‌اند. در این‌گونه نظام‌ها، مجلسی که اعضای آن متشکل از اقشار مختلف جامعه و منتخب عموم مردم است، مجلس رعایا، سافل، وکلا یا مبعوثین نام دارد.[۲] و مجلس دیگر را به اعتبار حضور اشراف، سالخوردگان و شیوخ، مجلس اشراف، اعیان، عالی، شیوخ یا سنا می‌نامند [۳] در کشورهای بسیاری، قوه مجریه برآمده از خواست مجلس شورا (قوه مقننه) است و در تعدادی دیگر، قوه مجریه مستقل از مقننه است و برای نظارت (بازخواست) رئیس اجرایی، راه‌های دیگری پیش‌بینی شده‌است.[۴] (ببینید: مجلس سنا)
پیشینه
پیشینه تشکیل مجلس شورا به شکل جدید، به قرن هفدهم میلادی و تحولات پس از رنسانس در انگلستان بازمی‌گردد.[۵] در ایران و ازجمله خواسته‌های مشروطه‌خواهان تشکیل دارالشورا بود؛[۶] زیرا آن را از مبانی تحقق مشروطه می‌دانستند [۷] و نخستین مجلس شورای ملی، اواخر دوره قاجار تشکیل شد.[۸] مظفرالدین‌شاه در فرمان نخست مشروطه در چهاردهم جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ق/ سیزدهم مرداد ۱۲۸۵ش تشکیل مجلسی تحت عنوان شورای ملی را صادر کرد؛ اما در پی اعتراض برخی مشروطه‌خواهان، با اصلاح فرمان، عنوان مجلس شورای ملی به مجلس شورای اسلامی تغییر یافت[۹] هرچند در نظامنامه انتخاباتی، عنوان مجلس شورای ملی[۱۰] به امضای مظفرالدین‌شاه رسید[۱۱]. با وجود پیش‌بینی تشکیل مجلس سنا در قانون اساسی،[۱۲] این مجلس به دلایل گوناگون تا ۱۳۲۸ مصادف با دوره شانزدهم مجلس شورای ملی، محقق نشد؛[۱۳] البته بنابر اصل ۴۷، مادامی که مجلس سنا منعقد نشده بود، تصمیمات مجلس شورای ملی پس از امضای پادشاه، قابل اجرا بود.[۱۴]
وظایف و شرایط نمایندگان
وضع قانون درباره مصالح کشوری و مردمی ازجمله پیشنهاد تجدید نظر در قانون اساسی، نظارت بر اجرای قوانین و عملکرد وزرا، انعقاد عهدنامه‌ها و اعطای امتیاز انحصار، اعطای امتیاز تشکیل کمپانی و شرکت‌های عمومی، استقراض داخلی یا خارجی و ساخت راه‌آهن یا شوسه به دست دولت از مهم‌ترین وظایف مجلس شورای ملی بود. به جز امور مالی که تصویب آن از وظایف اختصاصی مجلس شورای ملی بود، دیگر قوانین پس از تصویب دو مجلس شورای ملی و سنا باید به تأیید شاه می‌رسید.[۱۵] دوره نخست مجلس شورای ملی به صورت طبقاتی و در تهران به صورت یک‌مرحله‌ای و دیگر ایالات دومرحله‌ای برگزار شد. شاهزادگان قاجاریه، علما و طلاب، اعیان، تجار، ملاکان، کشاورزان و اصناف مختلف با داشتن دیگر شرایط مانند تابعیت ایران، مردبودن، باسوادبودن (سواد فارسی)، نداشتن شغل دولتی، آگاهی به امور کشور، داشتن دست‌کم سی سال و حداکثر هفتاد سال سن، نظامی‌نبودن، ورشکسته و مجرم‌نبودن، شهرت محلی داشتن و معروف‌نبودن به فسق و فساد عقیده، حق نامزدی در انتخابات داشتند.[۱۶] قانون انتخابات برای انتخاب‌کنندگان نیز شرایط مالی قائل شد و اقشار پایین جامعه را از حق رأی‌دادن محروم کرد؛ چنان‌که مالکان باید صاحب ملکی با حداقل قیمت هزار تومان بودند، تاجران باید تجارت معین می‌داشتند و اصناف نیز باید صاحب دکانی با کرایه‌ای مطابق میانگین کرایه‌های محلی می‌بودند.[۱۷] دوره دوم با حذف ملاک طبقاتی، انتخابات در تمام کشور به صورت دومرحله‌ای برگزار شد.[۱۸] وکلای انتخاب‌شده با رأی مردم در هر منطقه، دوباره از میان خود، یک‌سوم را انتخاب کردند و برای نمایندگی راهی مجلس کردند.[۱۹] از دوره سوم به بعد، انتخابات به صورت عمومی و یک‌مرحله‌ای برگزار شد.[۲۰] بانوان از حق انتخاب‌کردن و انتخاب‌شدن محروم بودند.[۲۱] به موجب اصل پنجم، مدت زمان هر دوره از مجلس دو سال بود که پس از برگزاری هجده دوره، با اصلاح قانون در ۱۳۴۵ به چهار سال افزایش پیدا کرد.[۲۲]
شمار نمایندگان و رؤسا
مجلس شورای ملی تا پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، در ۲۴ دوره تشکیل شد. نخستین جلسه با حضور مظفرالدین‌شاه قاجار در کاخ گلستان گشایش یافت[۲۳] و پس از آن کاخ بهارستان به محل تشکیل جلسات مجلس شورای ملی اختصاص یافت.[۲۴] در مجلس اول، تعداد نمایندگان هر استان، متناسب با جمعیت آن استان بود و در تهران، از شاهزادگان قاجاریه چهار نفر، علما و طلاب چهار نفر، تجار ده نفر، ملاکان و کشاورزان ده نفر و از میان اصناف نیز از هر صنفی یک نفر انتخاب می‌شد تا در مجموع به ۳۲ نفر می‌رسید.[۲۵] در مجموع دوره‌های مجلس، حدود ۳۶۰۰ نفر به مجلس شورای ملی راه یافتند[۲۶] که ۳۶ نفر از آنان بانوانی بودند که در چهار دوره پایانی مجلس، موفق به راهیابی به آن شدند.[۲۷] در آن ۲۴ دوره، هفده تن ازجمله مرتضی قلی‌خان هدایت، محمدعلی فروغی، حسین پیرنیا، سیدمحمد تدین، حسن اسفندیاری نوری، سیدمحمدصادق طباطبایی، سیدحسن امامی، سیدابوالقاسم کاشانی، عبدالله ریاضی و جواد سعید ریاست مجلس را بر عهده داشتند.[۲۸]
دوره‌ها و عملکرد
دوره‌های مجلس شورای ملی را به لحاظ تاریخی در سه دوره مجزا می‌توان بررسی کرد:
- دوره نخست (قاجاریه): دوره نخست شامل مجلس اول تا پنجم است که از سیزدهم مهر ۱۲۸۵ش/ هفدهم شعبان ۱۳۲۴ق آغاز شد و تا ۲۲ بهمن ۱۳۰۴ش/ ۲۷ رجب ۱۳۴۴ق ادامه داشت. نگارش نظامنامه (قانون) اساسی مشروطه،[۲۹] تدوین متمم قانون اساسی،[۳۰] رسیدگی به بودجه دولت و هزینه دربار، تصویب اخراج مستشاران خارجی از ایران و رد هر گونه استقراض خارجی و تصویب تأسیس بانک ملی، از دستاوردهای مهم مجلس اول بود.[۳۱] مجلس اول به دستور محمدعلی‌شاه که از مخالفان سرسخت مشروطه بود و با حمایت برخی از روحانیان، درباریان، دهقانان و صنعتگران، به دست کلنل لیاخوف روسی فرمانده بریگارد قزاق در ۲/۴/۱۲۸۷ به توپ بسته شد و در ادامه با سرکوب مشروطه‌خواهان، منجر به آغاز دوره استبداد صغیر شد.[۳۲] این دوره با حمایت سه نفر از مجتهدان نجف محمدکاظم خراسانی، عبدالله لاهیجی مازندرانی و میرزاحسین خلیلی تهرانی از مشروطیت و قیام مردم تبریز، اصفهان، رشت و در آخر هم تهران، به سر آمد.[۳۳]
(ببینید: نهضت مشروطه)
مجلس دوم در ۲۴/۸/۱۲۸۸ش/ دوم ذی‌قعده ۱۳۲۷ق آغاز به کار کرد.[۳۴]. در این مجلس بنابر اصل دوم متمم قانون اساسی، پنج نفر از مجتهدان و فقهای متدین آگاه از مقتضیات زمان، برای نظارت بر تصویب قوانین و تأیید مغایرت‌نداشتن آن با قواعد اسلام، معرفی شدند. این افراد عبارت بودند از: میرزازین‌العابدین قمی (از قم)، سیدابوالحسن اصفهانی (نجف)، سیدحسن مدرس قمشه‌ای (اصفهان)، میرسیدعلی حائری (یزد) و میرزایحیی معروف به حاج‌امام‌جمعه خویی (تهران) و از میان آنان تنها مدرس و امام‌جمعه خویی به مجلس رفتند[۳۵] و بقیه استعفا کردند و حضور این دو نفر نیز در مجلس‌های بعدی به عنوان مجتهد تراز اول نبود و صرفاً نماینده مجلس بودند[۳۶] اصل دوم متمم قانون اساسی مشروطه، تنها در این دوره، آن‌هم به صورت ناقص اجرا شد.[۳۷] دوره دوم مجلس پس از واگذاری اداره برخی مراکز به مستشاران امریکایی[۳۸] و واکنش (اولتیماتوم) روسیه درباره آن و پافشاری تعدادی از نمایندگان[۳۹] به تشنج کشیده شد؛ بنابراین پس از پایان دوره در اواخر ۱۳۲۹ق، انتخابات تجدید نشد.[۴۰] پس از سه سال نبود مجلس، فشار افکار عمومی، برخی علما و روزنامه‌ها سرانجام موجب برگزاری انتخابات شد. سخنان سیدحسن مدرس در مخالفت با تعویق انتخابات، تعیین‌کننده بود [۴۱] مجلس سوم که با آغاز جنگ جهانی اول هم‌زمان شد، در هفدهم محرم الحرام ۱۳۳۳ق/ آذر ۱۲۹۳ش افتتاح شد[۴۲] و پس از افتتاح، حکومت مشروطه بار دیگر جان گرفت و روزنامه‌های زیادی منتشر شدند؛ [۴۳] اما با ورود نیروهای روس و انگلیس به ایران، این مجلس بیش از یک سال دوام نیاورد.[۴۴] در سال ۱۲۹۹ رضاخان سردار سپه کودتا کرد[۴۵] و پس از پنج سال و هفت ماه و هشت روز از فترت مجلس سوم، مجلس چهارم در تیر ۱۳۰۰ گشایش یافت.[۴۶] الغای قرارداد ۱۹۱۹م، استخدام مستشاران امریکایی جهت اصلاح امور مالی و عضویت ایران در جامعه ملل از مصوبات چهارمین مجلس بود.[۴۷] در مجلس پنجم اعلام انقراض سلطنت قاجار، واگذاری حکومت موقت به رضاخان و موکول‌کردن تعیین تکلیف قطعی حکومت به نظر مجلس مؤسسان، استفاده از تاریخ هجری شمسی، قانون نظام اجباری ارتش و ایجاد فراکسیون‌ها به تصویب نمایندگان رسید.[۴۸] مدرس در مجلس سوم تا ششم، نماینده بود.
(ببینید: سلسله قاجاریه و مجلس سنا)
- دوره دوم (پهلوی اول): مجلس ششم تا دوازدهم از ۱۹ تیر ۱۳۰۵ش/ ۳۰ ذیحجه ۱۳۴۴ق آغاز شد و تا ۹ آبان ۱۳۲۰ش/ ۱۰ شوال ۱۳۶۰ق پایان یافت. مجلس‌های این دوران، به‌ویژه هفتم تا دوازدهم، به دلیل سیاست مستبدانه رضاشاه پهلوی، شاهد نطق‌های فرمایشی نمایندگان، مجری دستورهای پهلوی و نبود کارایی مشورتی بود. تصویب قانون وحدت لباس، لغو امتیاز نفتی دارسی و قانون تأسیس دانشگاه تهران از اقدامات این مجالس بود.[۴۹] با ورود متفقین به ایران، در ۲۵/۶/۱۳۲۰ استعفای پهلوی در مجلس اعلام شد و فردای آن روز، فرزند ارشدش محمدرضا، سوگندنامه خود را در مجلس قرائت کرد.[۵۰]
(ببینید: رضا پهلوی)
- دوره سوم (پهلوی دوم): مجلس سیزدهم تا بیست و چهارم از ۲۲ آبان ۱۳۲۰ش/ ۲۳ شوال ۱۳۶۰ق آغاز شد و تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ادامه داشت. لایحه استخدام دکتر میلسپو و مستشاران امریکایی، لغو امتیاز همه روزنامه‌ها و مجلات (مجلس سیزدهم) و منع دولت از هر نوع مذاکره با دولت‌های خارجی درباره دادن امتیاز نفت، تحریم انتخابات مجلس تا زمان خروج متفقین از کشور (مجلس چهاردهم)، ملزم‌کردن دولت به گفتگو با شرکت نفت ایران و انگلیس جهت استیفای حقوق ملت ایران، تصویب تشکیل مجلس مؤسسان دوم برای ایجاد برخی اصلاحات در قانون اساسی[۵۱] و ملی‌شدن صنعت نفت[۵۲] از اقدامات مهم نمایندگان مجلس تا کودتای امریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش بود. (ببینید: ملی‌شدن صنعت نفت) در سال‌های پس از کودتا، قوانینی چون واگذاری امتیاز استخراج نفت به یک کنسرسیوم بین‌المللی و پرداخت غرامت ملی به شرکت نفت انگلیس، تصویب پیمان نظامی سنتو،[۵۳] قانون تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور،> موافقت‌نامه دفاعی ایران و امریکا[۵۴] و لایحه مصونیت قضایی کارکنان و مستشاران امریکا در ایران[۵۵] با رأی نمایندگان تصویب شدند.
امام‌خمینی که از پاییز ۱۳۴۱ رویکرد انتقادی خویش به رژیم پهلوی را علنی کرده[۵۶] و با آغاز سال ۱۳۴۲، نهضت اسلامی مردم با رهبری ایشان شکل گرفته بود[۵۷] به تصویب کاپیتولاسیون شدیداً اعتراض و آن را تقبیح کرد. رژیم پهلوی که با پیش‌بینی پیامدهای اجتماعی این قانون، مراحل طرح و تصویب این لایحه را در دو مجلس، به صورت پنهانی برگزار کرده بود، از افشای این لایحه، همچنین خطاب امام‌خمینی به شخص محمدرضا پهلوی و اعتراض ایشان به رابطه ایران با امریکا و اسرائیل، سخت ترسید؛ چنان‌که کارگزاران پهلوی نیز از وجهی دیگر توجه کردند که «چرخ زمان، به عقب برنمی‌گردد»، با تبعید امام‌خمینی به ترکیه، روند بازگشت‌ناپذیر زوال حکومت‌های سلطنتی آغاز شد[۵۸] و علمای آگاه و مردم به رهبری امام‌خمینی کوشیدند مانع بازگشت مشروطه به زمان استبداد و مصادره عدالت‌خواهی و قانون‌مندی عهد مشروطیت به دست شاه و دربار شوند.[۵۹] برخی دیگر از مصوبات مجلس‌های این دوره، عبارت بود از: جدایی بحرین از ایران در مجلس دوره ۲۲ [۶۰] بازگیری جزایر سه‌گانه خلیج فارس در مجلس دوره ۲۳ [۶۱] و تغییر تاریخ رسمی کشور به تاریخ ساختگی شاهنشاهی در دوره ۲۴.[۶۲]
نقش‌آفرینان مجلس شورای ملی
امام‌خمینی که خود در این دوران زندگی کرده بود، معتقد بود شاه، دربار، بیگانگان و مراکز صاحب‌نفوذ ازجمله عوامل تأثیرگذار بر برگزاری انتخابات و مذاکرات مجلس بودند. تقلب گسترده و أخذ آرای باطل از مسائل تمامی دوره‌های مجلس بود. در مجلس‌های عهد قاجار، خان‌ها و مالکان هر منطقه در تحمیل آرای خود به نام مردم، دستی بازداشتند.[۶۳] در دوره پهلوی اول، انتخابات کاملاً به صورت فرمایشی درآمد. رضاشاه به طور محرمانه از استانداران و فرمانداران درخواست فرستادن تعدادی خاص از افراد می‌کرد که پس از فرستادن نام آنان به مرکز، گزینش می‌شدند و از صندوق‌های رأی نام آنان درمی‌آمد.[۶۴] او به‌تدریج نمایندگان مخالف خود همچون مدرس را تبعید کرد یا کشت.[۶۵] در زمان پهلوی دوم نیز به‌رغم ادعای برگزاری انتخابات آزاد[۶۶] دخالت‌ها همچنان وجود داشت.[۶۷] با افزایش قدرت وی، به‌ویژه پس از کودتای ۱۳۳۲ش دخالت وی، درباریان و مقامات دولتی در انتخابات و اداره مجلس افزایش یافت،[۶۸] دخالت اشرف پهلوی در انتخابات مجلس شانزدهم و اعتراض محمد مصدق و ابطال انتخابات [۶۹] نامه سیدابوالقاسم کاشانی به دبیرکل سازمان ملل متحد در اعتراض به روند انتخابات مجلس هجدهم[۷۰] و ابطال انتخابات مجلس بیستم،[۷۱] نشان‌دهنده وضع یادشده است. قدرت‌های خارجی از دیگر عوامل تأثیرگذار بر مجلس بودند که حضور مستقیم یا غیر مستقیم آنان در انتخابات و مصوبات مجلس مشهود بود.[۷۲]
فرجام مجلس شورای ملی
در واپسین روزهای سلطنت محمدرضا پهلوی، تحولات ایران، برخی آثار خود را در تصمیم‌گیری‌های نمایندگان نمایان ساخت. کناره‌گیری تعدادی از نمایندگان از حزب رستاخیز، رأی به دولت‌های متفاوت جعفر شریف‌امامی، غلامرضا ازهاری و شاپور بختیار، تصویب سه لایحه دولت بختیار مبنی بر انحلال ساواک، تشکیل بازرسی کل کشور در وزارت دادگستری و انحلال بازرسی شاهنشاهی و محاکمه نخست‌وزیران و وزرا از سال ۱۳۴۲ به بعد، از آخرین مصوبات مجلس شورای ملی بود[۷۳]. پس از بازگشت امام‌خمینی به کشور و آشکارشدن نشانه‌های سقوط حکومت شاهنشاهی[۷۴] از آنجاکه ایشان در طول نهضت بر غیر قانونی‌بودن مجالس دوران پهلوی تأکید کرده و در آستانه خروج محمدرضا پهلوی اخطار کرده بود که نمایندگان مورد مؤاخذه ملت قرار می‌گیرند،[۷۵] تعدادی از نمایندگان مجلس استعفا کردند و حتی در پانزدهم بهمن به دیدار امام‌خمینی رفتند و ایشان در این دیدار مجلس شورای ملی را غیر ملی و امریکایی و غیر قانونی خواند و قراردادهای دولت و مجلس را تحمیلی و برخلاف قانون نامید.[۷۶] شب ۲۱ بهمن جواد سعید، رئیس مجلس، ضمن استعفا، همبستگی بیشتر نمایندگان با انقلاب را اعلام کرد و در ۲۲/۱۱/۱۳۵۷ با تسخیر ساختمان، مجلس به طور کامل منحل شد.[۷۷]
ارزیابی امام‌خمینی
از نظر امام‌خمینی به جز مجلس دوره اول که تا حدودی از دیگر دوره‌ها متمایز بود، فساد در دیگر دوره‌ها به‌تدریج افزایش یافت [۷۸] و از مجلس شورای ملی، جز لفظی باقی نمانده بود.[۷۹] ایشان از مجلس‌های دوره قاجار به مجلس «خان‌ها» و از مجلس‌های دوره پهلوی به مجلس «شاهنشاهی» تعبیر می‌کرد[۸۰] که بر اساس مشاهدات خود ایشان، انتخاباتی صحیح، آزاد و مردمی برگزار نشد.[۸۱] امام‌خمینی به دلیل عمل‌نشدن به متمم قانون اساسی که از مهم‌ترین مواد آن تشکیل شورای نظارتی فقها بر انتخابات و مصوبات مجلس بود[۸۲] و تحمیل رضاخان پهلوی با زور سرنیزه انگلستان [۸۳] و استقرار محمدرضا پهلوی به دست متفقین، مجلس‌های تمام دوره‌ها را غیر قانونی و به نفع منافع غرب ارزیابی می‌کرد.[۸۴] ایشان نمایندگانِ چنان مجلس‌هایی را (جز تعدادی انگشت‌شمار)، وکیل مردم نمی‌دانست و معتقد بود آنان با زور و بدون اطلاع و رأی مردم تعیین (انتصاب) می‌شدند، غیر قانونی بودند و از آنجاکه پایگاه مردمی نداشتند و دنبال منفعت خود بودند، با چاپلوسی قدرت‌های داخلی و خارجی و صحنه‌سازی، برای تبرئه رژیم از جنایاتی که مرتکب شده بود، تلاش می‌کردند.[۸۵] این نمایندگان به جز شماری انگشت‌شمار، اشخاصی بی‌عرضه، فاسد، فاقد عِرق ملی، خائن، ناصالح و وابسته بودند که در خدمت بیگانه کار می‌کردند. آنان اشرافی، مرفه و بی‌قید به اسلام بودند که درکی از مشکلات مستمندان نداشتند و قوانین ذلت‌باری برای کشور وضع کردند.[۸۶]
امام‌خمینی که در دوره رضاشاه، چندبار از نزدیک، شاهد برگزاری مجلس شورای ملی بود، مدرس را از معدود نمایندگانی می‌شناخت که با شخصیتی روحانی، بانفوذ در مجلس و مقاوم در برابر بیگانگان، در صدد اجراکردن اسلام بود (ببینید: مقاله سیدحسن مدرس) ایشان بر این باور بود که از آغاز مجلسی که تمام نمایندگان آن ملی باشند و مصالح و مفاسد کشور را تشخیص دهند وجود نداشته‌است[۸۷] و به دلیل ارتکاب خیانت‌های متعدد، ازجمله تصویب لایحه کاپیتولاسیون، تغییر تاریخ اسلام به شاهنشاهی و سکوت در برابر دستورها و فرمان‌های خلاف قانون اساسی شاه، شدیداً با آنان برخورد کرد.[۸۸] امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، داشتن مجلس شورا و تعیین سرنوشت از این طریق را حق ملت دانست و معتقد بود شکل‌گیری مجلس باید صحیح و آزاد باشد و مردم حق انتخاب وکیل و تصمیم درباره مقدرات خود را داشته باشند.[۸۹] نخستین دوره مجلس شورای اسلامی در هفت خرداد ۱۳۵۹ با پیام ایشان آغاز به کار کرد.
(ببینید: مجلس شورای اسلامی)
پانویس
- ↑ قاضی، بایسته‌های حقوق اساسی، ۱۹۹.
- ↑ فروغی، حقوق اساسی (یعنی) آداب مشروطیت دول، ۴۳ ـ ۴۴.
- ↑ فروغی، حقوق اساسی (یعنی) آداب مشروطیت دول، ۴۴؛ جعفری لنگرودی، ترمنولوژی حقوق، ص۶۱۹.
- ↑ عالم، بنیادهای علم سیاست، ۳۲۲ ـ ۳۳۳.
- ↑ دورانت، تاریخ تمدن، ۱۱/۴۶۲؛ پالمر، تاریخ جهان نو، ۱/۲۶۸.
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۴۴۲.
- ↑ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱/۱۲۰؛مقاله نهضت مشروطه.
- ↑ پیرنیا و اقبال، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، ۸۵۳؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱/۱۱۹ و ۱۲۰.
- ↑ پیرنیا و اقبال، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، ۸۵۳؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱/۱۱۹ ـ ۱۲۰؛ صالح، سرگذشت قانون، ۲۴۱.
- ↑ شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۴۴۵.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی.
- ↑ قانون اساسی و متمم آن)
- ↑ فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانون‌گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ۲۱۰ و ۳۳۳.
- ↑ قانون اساسی و متمم آن.
- ↑ قانون اساسی و متمم آن.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، اطلاعات جانبی، ۴۶ ـ ۴۷؛ مجموعه قوانین و آیین نامه‌های انتخابات مجلس شورای ملی و مجلس سنا، ۷.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، اطلاعات جانبی، ۴۶.
- ↑ صالح، سرگذشت قانون، ۲۵۱ ـ ۲۵۲.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۲، ۲۷۷.
- ↑ صالح، سرگذشت قانون، ۲۵۲.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۲، ۲۷۷.
- ↑ قانون اساسی و متمم آن.
- ↑ شمیم، سرگذشت قانون، ۴۴۸.
- ↑ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱/۱۷۰.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات، اطلاعات جانبی، ۴۷.
- ↑ شجیعی، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ۴/۴۶۳ ـ ۵۵۹؛ فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانون‌گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ۱ ـ ۳۳۰.
- ↑ الموتی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷ (روزشمار زندگی نخست‌وزیران ایران)، ۴/۵۲.
- ↑ الموتی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷ (روزشمار زندگی نخست‌وزیران ایران)، ۴/۵۲؛ شجیعی، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، شجیعی، ۴/۵۶۰.
- ↑ شمیم، سرگذشت قانون، ۴۴۸.
- ↑ شمیم، سرگذشت قانون، ۴۵۶.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۱.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، ۱۲۰ ـ ۱۲۱؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱/۶۳۲ و ۶۷۰؛ ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ۴/۷۵۶.
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب؛ درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر، ۱۲۳؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۲ ـ ۱/۱۴۹ ـ ۱۵۰.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۲، ۱.
- ↑ ترکمان، نظرات هیئت مجتهدین بر قوه قانون‌گذار، ۲/۳۹ ـ ۴۰؛ حائری، اسناد روحانیت و مجلس، ۱/۳۱.
- ↑ ترکمان، نظرات هیئت مجتهدین بر قوه قانون‌گذار، ۲/۴۰ ـ ۴۱.
- ↑ حائری، اسناد روحانیت و مجلس، ۱/۱۳.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره دوم، ۱۳۸، ۱۹۵، ۲۰۴ و...
- ↑ اردلان، زندگی در دوران شش پادشاه (خاطرات حاج‌عزالممالک اردلان)، ۶۳ ـ ۶۵.
- ↑ بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ۱/۱۱.
- ↑ مزینانی، سر گذشت، افکار و آثار آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس، ۳۴۵ ـ ۳۴۶؛ اتحادیه، احزاب سیاسی در مجلس سوم، ۶۹ ـ ۷۴.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات، دوره ۳، ۱.
- ↑ بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ۱/۱۵.
- ↑ عسکری رانکوهی، دوره سوم مجلس شوران ملی، ۱۲۸ ـ ۱۳۰.
- ↑ بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ۱/۶۰ ـ ۶۹.
- ↑ شجیعی، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ۴/۲۰۶؛ هاشمیان، دوره چهارم مجلس شورای ملی (پروگرام افتتاح مجلس شورای ملی دوره چهارم توسط احمدشاه، مجله پیام بهارستان، ۹۹۳ ـ ۹۹۴.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۴.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۵.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۶ ـ ۱۲.
- ↑ الموتی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷ (روزشمار زندگی نخست‌وزیران ایران)، ۴/۴۰ و ۴۱.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات، دوره ۱۵.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات، دوره ۱۶.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات، دوره ۱۸.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات، دوره ۱۹.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات، دوره ۲۱.
- ↑ مقاله انجمن‌های ایالتی و ولایتی.
- ↑ مقاله‌های حمله به مدرسه فیضیه؛ پانزده خرداد؛ سربازگیری طلاب.
- ↑ مقاله‌های کاپیتولاسیون؛ تبعید امام‌خمینی.
- ↑ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، ۲۳۷ ـ ۲۴۲.
- ↑ امین، سرگذشت سرشت و سرنوشت همه‌پرسی، ۵۸ ـ ۶۸.
- ↑ تبریزی و دیگران، حاکمیت ایران بر جزائر سه‌گانه خلیج فارس، ۱۷۹ ـ ۲۰۴؛ امیری پری، بررسی مسئله جرائد سه‌گانه در دوره پهلوی با نگاه به عملکرد دولت و مجلس (۱۳۳۲ ـ ۱۳۵۰)، ۷۷ ـ ۷۹.
- ↑ مقاله تغییر تاریخ هجری.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۳۵ و ۱۷/۲۴۵ ـ ۲۴۶، ۴۶۹ ـ ۴۷۲.
- ↑ پهلوی، مأموریت برای وطنم، ۵۳؛ گلشاییان، گذشته‌ها و اندیشه‌های زندگی یا خاطرات من، ۱/۴۲۲؛ رستمی، پهلوی‌ها، ۱/۲۸.
- ↑ مدرسی، مرد روزگاران، مدرس شهید نابغه ملی ایران، ۳۳۴ ـ ۳۳۵.
- ↑ سولیوان و پارسونز، خاطرات دو سفیر، ۳۴۷، ۳۶۴، ۳۶۷، ۳۷۲ و ۳۹۸.
- ↑ عاقلی، خاطرات سیاسی محمد ساعد مراغه‌ای، ۱۵.
- ↑ کیا، ارتش تاریکی، ۱۰۲ ـ ۱۰۳؛ الموتی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷ (روزشمار زندگی نخست‌وزیران ایران)، ۴/۴۲.
- ↑ مهدوی‌نیا، نخست‌وزیران ایران، زندگی سیاسی عبدالحسین هژیر،۳۰۶.
- ↑ مجموعه نامه‌ها و بیانیه‌های آیت‌الله کاشانی.
- ↑ عابدی و دولتیاری، انتخابات مجلس شورای ملی دوره بیستم، مطالعه موردی حوزه انتخابیه خواف، ۱۲۵ ـ ۱۲۷.
- ↑ پهلوی، مأموریت برای وطنم، ۹۷ و ۹۹؛ امیرعلایی، چند خاطره سیاسی، ۷۷؛ گلشاییان، گذشته‌ها و اندیشه‌های زندگی یا خاطرات من، ۱/۴۲۲.
- ↑ لوح مشروح مذاکرات، دوره ۲۴.
- ↑ مقاله‌های بازگشت امام‌خمینی؛ دهه فجر انقلاب اسلامی.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۵/۳۷۴ و ۴۷۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۶۴ ـ ۶۵.
- ↑ خوشزاد، آخرین مجلس مشروطه؛ دوره بیست و چهارم مجلس شورای ملی و انقلاب اسلامی، ۲۹۲ ـ ۲۹۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۰۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۸۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۸۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۳/۳۵۴؛ ۴/۷۲ ـ ۷۳؛ ۱۲/۱۵۱، ۱۸۰ ـ ۱۸۱؛ ۱۷/۴۶۹ ـ ۴۷۰ و ۱۸/۳۳۵.
- ↑ امام خمینی، کشف اسرار، ۲۳۳؛ امام خمینی، صحیفه، ۳/۲۴۲ و ۲۴۴ ـ ۲۴۵.
- ↑ امام خمینی، کشف اسرار، ۱۸۵ ـ ۱۸۶؛ امام خمینی، صحیفه، ۴/۱۷۳ و ۲۰۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۷ ـ ۳۰۸؛ ۴/۷۲؛ ۱۶/۱۷۸ ـ ۱۷۹ و ۱۷/۴۶۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۳/۳۸۸ ـ ۳۸۹، ۴۶۴؛ ۴/۷۲؛ ۵/۴۱۳ و ۶/۱۲، ۷۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱/۴۱۵ ـ ۴۱۶، ۴۲۱؛ ۳/۳۰۷ ـ ۳۰۸؛ ۶/۴۶، ۷۹؛ ۱۲/۳۸۸ و ۱۷/۲۴۵، ۳۷۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۵/۳۱۶ ـ ۳۱۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱/۴۱۱، ۴۲۳؛ ۳/۴۴۹ و ۵/۳۹۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۶/۱۵۲ و ۹/۶۰، ۱۲۴.
منابع
- آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب؛ درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران، نی، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.
- اتحادیه، منصوره، احزاب سیاسی در مجلس سوم، تهران، تاریخ ایران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- اردلان، امان‌الله، زندگی در دوران شش پادشاه (خاطرات حاج‌عزالممالک اردلان)، بی‌جا، نامک، ۱۳۷۲ش.
- الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷ (روزشمار زندگی نخست‌وزیران ایران)، لندن، لیکا، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا.
- امیرعلایی، شمس‌الدین، چند خاطره سیاسی، تهران، سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
- امیری پری، فاطمه، بررسی مسئله جرائد سه‌گانه در دوره پهلوی با نگاه به عملکرد دولت و مجلس (۱۳۳۲ ـ ۱۳۵۰)، مجله اسناد بهارستان، دوره جدید، شماره ۲، ۱۳۹۲ش.
- امین، سیدحسن، سرگذشت سرشت و سرنوشت همه‌پرسی، مجله حافظ، شماره ۱۷، ۱۳۸۴ش.
- بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۷۱ش.
- پالمر، رابرت روزول، تاریخ جهان نو، ترجمه ابوالقاسم طاهری، تهران، امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۸۳ش.
- پهلوی، محمدرضا، مأموریت برای وطنم، تهران، سهامی افست، ۱۳۴۵ش.
- پیرنیا (مشیر الدوله)، حسن و عباس اقبال، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، کتابفروشی خیام، چاپ نهم، ۱۳۸۰ش.
- تبریزی، جواد و دیگران، حاکمیت ایران بر جزائر سه‌گانه خلیج فارس، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره ۴۶، ۱۳۸۷ش.
- ترکمان، محمد، نظرات هیئت مجتهدین بر قوه قانون‌گذار، مجله تاریخ معاصر ایران کتاب دوم، ۱۳۶۹ش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۳ش.
- حائری، عبدالحسین، اسناد روحانیت و مجلس، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. *خوشزاد، اکبر، آخرین مجلس مشروطه؛ دوره بیست و چهارم مجلس شورای ملی و انقلاب اسلامی، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- دورانت، ویلیام جیمز و آریل دورانت، تاریخ تمدن، عصر ناپلئون، ترجمه اسماعیل دولتشاهی و علی‌اصغر بهرام‌بیگی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش.
- رستمی، فرهاد، پهلوی‌ها، تهران، تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، تهران، علم، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- شجیعی، زهرا، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، تهران، سخن، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
- شمیم، علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، بهزاد، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- صالح، پاشا علی، سرگذشت قانون، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
- عابدی، سعید و فاطمه دولتیاری، انتخابات مجلس شورای ملی دوره بیستم، مطالعه موردی حوزه انتخابیه خواف، مجله تاریخ نو، شماره ۱۳، ۱۳۹۴ش.
- عاقلی، باقر، خاطرات سیاسی محمد ساعد مراغه‌ای، تهران، نامک، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸ش.
- عسکری رانکوهی، عظیم، دوره سوم مجلس شوران ملی، مجله وحید، شماره ۵۸، ۱۳۴۹ش.
- فروغی، محمدعلی (ذکاءالملک)، حقوق اساسی (یعنی) آداب مشروطیت دول، تهران، کویر، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- فرهنگ قهرمانی، عطاءالله، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانون‌گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ب‌جا، بی‌نا، ۲۵۳۶شاهنشاهی.
- فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.
- قاضی، ابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، تهران، دادگستر ـ میزان، چاپ چهارم، ۱۳۷۸ش.
- کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ بیستم، ۱۳۸۳ش.
- کیا، ب، ارتش تاریکی، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- گلشاییان، عباسقلی، گذشته‌ها و اندیشه‌های زندگی یا خاطرات من، تهران، انیشتین، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- لوح مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی و اسلامی، نسخه دوم، تهران، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ـ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، بی‌تا.
- مجموعه قوانین و آیین نامه‌های انتخابات مجلس شورای ملی و مجلس سنا، بی‌جا، وزارت کشور، بی‌تا.
- مدرسی، علی، مرد روزگاران، مدرس شهید نابغه ملی ایران، تهران، هزاران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مزینانی، محمدصادق، سر گذشت، افکار و آثار آیت‌الله شهید سیدحسن مدرس، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، علمی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
- مهدوی‌نیا، جعفر، نخست‌وزیران ایران، زندگی سیاسی عبدالحسین هژیر، تهران، پانوس، چاپ اول ۱۳۷۳ش.
- هاشمیان، هادی، دوره چهارم مجلس شورای ملی (پروگرام افتتاح مجلس شورای ملی دوره چهارم توسط احمدشاه، مجله پیام بهارستان، دوره دوم، شماره ۳، ۱۳۸۸ش.
پیوند به بیرون
- منیره شریعت‌جو، مجلس شورای ملی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۸۳-۹۱.