شهاب‌الدین سهروردی

شهاب‌الدین سهروردی، حکیم مسلمان ایرانی و بنیان‌گذار مکتب اشراق.

زندگی‌نامه

شهاب‌الدین یحیی‌بن‌حبش بن امیرک، ابوالفتوح سهروردی معروف به شیخ اشراق در سال ۵۴۹ق، در سهرورد از توابع شهرستان زنجان زاده شد . وی در مراغه نزد مجدالدین جیلی، فلسفه و کلام آموخت. سپس به اصفهان سفر کرد و نزد فخرالدین مردینی و ظهیرالدین فارسی بیهقی، بهره‌ها برد . ظهیرالدین فارسی شاگرد قاضی عمر‌بن‌سهلان ساوی است و آثار او، تأثیر بسزایی در شیخ اشراق گذاشته و در شکل‌گیری تفکر منطقی وی نقش اساسی داشته است. به دلیل اثرگذاری همین حکیم ساوی است که او بخشی از عمر خود را صرف تحصیل، تألیف و تدریس فلسفه مشاء کرده است . شیخ اشراق مسافرت‌های بسیاری داشت و با عرفای زیادی دیدار کرد . او روزها، روزه بود و زندگی را به‌سختی می‌گذرانید و با ریاضت‌های سخت به مقامات عالی سالکان رسید .

شیخ اشراق در سال ۵۷۹ق به حلب سفر کرد و در مذاکرات علمی به مقام والایی رسید و مورد توجه ملک‌ظاهرالدین فرزند صلاح‌الدین ایوبی و حاکم حلب قرار گرفت . وی در بیان مسائل عرفانی صراحت لهجه داشت و به بیان اسرار سیر و سلوک می‌پرداخت و با طرح دیدگاه‌‌های علمی و فلسفی جدید خود که برای بسیاری از علمای ظاهر آن سرزمین قابل هضم نبود، مورد بغض و کینه قرار گرفت . علما و فقها نیز شکایت وی را نزد مَلِک‌ظاهرالدین بردند و چون وی به شیخ اشراق عنایت داشت، به سخن آنان اعتنا نمی‌کرد؛ از این‌رو علما نامه‌ای بر ضد او به صلاح‌الدین پدر ظاهرالدین نوشتند و او هم حکم قتل شیخ را صادر کرد . ملک‌ظاهرالدین بر خلاف میل درونی، سهروردی را در حلب زندانی کرد و وی در سن ۳۸سالگی به نحو مرموزی کشته شد. تذکره‌نویسان او را شیخ مقتول و پیروانش، وی را شیخ شهید لقب داده‌اند .

امام‌خمینی از سهروردی با القابی چون شیخ مقتول ، صاحب آثار نفیس و مصنفات عزیز ، موصوف به فهم معارف الهیه ، حکیم نورانی و احیاکننده طریقه حکمت افلاطون یاد کرده و بر این باور است که این حکیم بزرگ اشراقی، میان فلسفه و ریاضات نفسانی جمع کرده و از علمای بزرگ روح به‌ شمار می‌آید . بنابر نظر ایشان در هر قرن یک یا چند تن هستند که در ترقی کمال نفسی به مقام عقلانی می‌رسند؛ ازجمله شیخ اشراق که وجود روحانی خود را دیده بود . همچنین وی به مقام خلوت، تجرد و صفای باطن موصوف بوده است .

از آثار امام‌خمینی به دست می‌آید که ایشان به فلسفه اشراق کاملاً توجه داشته و گاهی اصطلاحات آنها را ازجمله «نفوس اسفهبدیه» و «هیئات مظلمه» را به کار برده است و این گرایش خاص ایشان به فلسفه اشراق را باید در بعد اخلاقی و عرفانی ایشان جستجو کرد (ببینید: فلسفه، علم). ایشان در نامه خود به میخائیل گورباچف، وی را به خواندن کتاب‌های سهروردی ازجمله حکمت اشراق دعوت کرده است، و اینکه هر موجودی مادی به نور صرف که منزه از حس است، نیازمند می‌باشد و ادراک شهودی ذاتِ انسان از حقیقت خویش، مبرّا از پدیده‌های محسوس خواهد بود (ببینید: نامه به میخائیل گورباچف).

مذهب شیخ اشراق

شهاب‌الدین سهروردی ازجمله فیلسوفانی است که آیین و مذهب او مورد اختلاف است. برخی درباره مذهب وی معتقدند او به ظاهر شافعی‌مذهب بوده است . برخی دیگر تلاش دارند وی را حکیمی اسماعیلی‌مذهب معرفی کنند ؛ اما وی در آثار خود کلماتی دارد که افزون بر اینکه باورهای اوست، تا حدودی به اعتقادات شیعه نزدیک است. او همانند شیعه برای امام شرایط و نوعی عصمت قائل است که در عرفان از آن به انسان کامل تعبیر می‌شود ؛ در حالی‌که علمای اهل سنت از امام جامعه چنین ترسیمی ندارند. توجه به اندیشه فلسفی و سیاسی شیخ اشراق و نگاه حکومتی وی که معتقد است حاکمان باید از پاکان باشند، این مطلب را تأکید می‌کند که ترسیم وی از شرایط جامعه و اوصافی که او برای حاکمان بر می‌شمارد، با نگاه و افکار و اندیشه شیعی قابل تطبیق است . وی رئیس جامعه را در هر عصری «خلیفة الله» می‌داند و ریاست جامعه را حق کسانی می‌داند که در جایگاه قطب و انسان کامل باشند؛ در این صورت است که جامعه تحت تدبیر و امامت او نورانی می‌شود . به اعتقاد برخی، شیخ اشراق هنگامی که تکفیر شد، در مسائلی مانند ختم نبوت و دایره ولایت مورد مؤاخذه قرار گرفت که بدون شک اشاره به عقاید شیعی اوست . بر این اساس، برخی معتقدند حکم قتل شیخ به دلیل شیعه‌بودن وی بوده است .

آثار و تألیفات

شیخ اشراق آثار فراوانی دارد که می‌توان آنها را از نظر سبب نگارش و گرایش فکری، به چند دسته تقسیم کرد:

1. چهار اثر بزرگ به روش فلسفه مشاء التلویحات اللوحیة و العرشیه، اللمحات فی الحقایق، المقاومات و المشارع و المطارحات. به اعتقاد شیخ اشراق این چند کتاب به سنت مشائیان و اصول فلسفی آنها تنظیم شده است و تمام قواعد فلسفی مشائیان در این چند کتاب خلاصه شده است .
2. حکمة الاشراق که به روش اشراقی تنظیم شده است. سهروردی در اوج نبوغ که ناشی از دید عقلانی همراه با دید شهودی او بود، اصول فلسفه اشراقی خود را در کتاب حکمة الاشراق ارائه کرد. او نه تنها در قلمرو افکار فلسفی فصل جدیدی گشود، بلکه فلسفه ایران باستان را در قالب اسلامی آن که منبع الهام‌بخش فلسفه اشراق است، احیا کرد . این کتاب در واقع شاهکار فلسفی سهروردی است که به تصریح خود شیخ اشراق، مطالب آن به طور ناگهانی از طریق روح‌القدس به او القا شده است . از مهم‌ترین شرح‌های این کتاب، شرح قطب‌الدین شیرازی، شرح شمس‌الدین محمد شهرزوری، شرح محمدباقر جیلانی، حاشیه محمدبن‌اسعد، حاشیه ملاصدرا و شرح انواریه نظام‌الدین احمدبن‌هروی است .
3. رساله‌های تعلیمی کوتاه، نظیر هیاکل النور، الالواح العمادیه، پرتونامه، اعتقاد الحکماء، یزدان‌شناخت و بستان القلوب .
4. رساله‌هایی که به زبان رمز نوشته شده و معرِّف سفر سالک از مرحله آغازین تا وصول به معرفت است. شیخ اشراق این رساله‌ها را نوعاً به زبان فارسی نوشته است که عبارت‌انداز: عقل سرخ، آواز پر جبریل، لغت موران، روزی با جماعت صوفیان و صفیر سیمرغ .
5. تفاسیر و تحریرهای متون اولیه، مانند ترجمه رسالة الطیر ابن‌سینا به فارسی، تفسیر فارسی الاشارات و التنبیهات ابن‌سینا، رسالة فی حقیقة العشق و تفسیر آیاتی از قرآن کریم و حدیث .
6. نیایش‌ها و مناجات‌ها که همه اینها زیر عنوان الواردات و التقدیسات القلبیة آورده شده است .

منابع فلسفه اشراق

در فلسفه اشراق مکاتب و فلسفه‌های متنوع، کانون تو/جه قرار گرفته‌اند و برخی به طور جدی نقش ایفا کرده‌اند؛ تا آنجا‌که یکی از منابع مهم فلسفه اشراق به‌ شمار می‌آیند. از مهم‌ترین منابعی که شیخ اشراق از آنها بهره برده است، به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

دین و شریعت

شیخ اشراق همچون دیگر فیلسوفان مسلمان در قرآن و احادیث، معارف و حقایقی می‌یابد که به جهان‌بینی ویژه‌ای اشاره دارد و با چنین رویکردی در رساله کلمة التصوف، با وجود آنکه دستورها و احکام شریعت را موجب قرب و رضوان الهی می‌داند، معارف شریعت را میزان و معیار ‌اندیشه‌های فلسفی معرفی می‌کند . وی برای مهم‌ترین آموزه مابعدالطبیعه نوری‌اش که همان باور به نظام نور و ظلمت است و در آن، خداوند سبحان، نور حقیقی و منشأ همه انوار قلمداد می‌شود، به آیات و احادیث استناد می‌کند .

او مُثُل و مفارقات را با ملکوت اشیا در تعبیر قرآن و حدیث، هماهنگ می‌یابد و آنچه را شریعت در زمینه صور مثالی بهشتی و جهنمی و بعث اجساد و تمثل جبرئیل به صورت بشر، با عالم مِثال پذیرفته شده در فلسفه خود، مطابق می‌یابد . شیخ اشراق براساس آموزه‌های شریعت به موضوعاتی چون معاد، علم الهی، معجزه، کرامت، وحی و روح القدس پرداخته است . هرچند این موضوعات را به شکل فلسفی بر پایه آموزه‌های اشراقی خود بررسی کرده است، اما به آموزه‌های یادشده در شریعت نظر داشته است و از آنها فهم عمیق فلسفی به دست می‌دهد .

حکمت مشاء

در بیشتر آثار شیخ اشراق، آموزه‌های فلسفه مشاء همواره حضور دارند. وی می‌کوشد پس از تبیین دیدگاه مکتب مشاء آن را به نقد بکشد؛ از این‌رو فلسفه مشاء بستری است که فلسفه اشراق می‌کوشد از آن جدا گردد. شیخ اشراق در منطق، طبیعیات و الهیات، بلکه در روش فلسفی و حتی نوع نگاه به فیلسوفان پیشین، همواره خود را در برابر فلسفه مشاء دیده و با توجه به موضوع فلسفه مشاء، رهیافت ویژه خود را ابراز کرده است . وی از آثار مشاء بسیار بهره برده است و رسالة الطیر بوعلی را به فارسی برگردانده است . او در آغاز رساله غربت غربیه که در علم النفس اشراقی نگاشته، به دو کتاب حی‌بن‌یقظان و سلامان و ابسال اشاره می‌کند و کار خود را در ادامه کار ابن‌سینا می‌داند و بخش‌هایی از نمط نهم اشارات را در آثارش تحریر کرده است ؛ بنابراین یکی از منابع مهم فلسفه اشراق، فلسفه مشایی پیش از شیخ اشراق است؛ از این‌رو اشراق‌پژوهی بدون آگاهی از فلسفه مشاء چندان کارآمد نخواهد بود .

عرفان اسلامی

شیخ اشراق با میراث بزرگ عرفانی آشنا بوده، به این نحله معنوی دلبستگی داشته، حقایق بسیاری را از این سنت معنوی اسلامی در فلسفه خود جای داده است. وی در آثارش بارها از بزرگان عرفان اسلامی یاد می‌کند و سخنان آنها را تحلیل و بررسی می‌کند . وی رساله آواز پر جبریل را در تبیین یکی از کلمات ابوعلی فارمدی (م۴۷۷) از شاگردان ابوسعید ابوالخیر نگاشته است . مفاهیم و اصطلاحاتی همچون انوار، لوایح، سکینه، عشق، فنا، طمس، محو، بقا، اتحاد، اتصال، وصول، شهود، کشف و سلوک، همه از واژگان اختصاصی عرفان اسلامی است که شیخ اشراق در فلسفه خود به کار گرفته است . وی در بسیاری از رساله‌هایش به آموزه‌های عرفان نظر داشته، آنها را پرورانده است؛ رساله‌هایی چون صفیر سیمرغ، لغت موران، کلمة التصوف، روزی با جماعت صوفیان، رسالة فی حقیقة العشق و عقل سرخ .

حکمت یونانی

شیخ اشراق حکمت باستان یونانی را در آموزه‌های فیثاغورث، انباذقلس، سقراط و افلاطون می‌دید و همه آنها را در کلیات روش اشراقی، مابعدالطبیعه نوری و علم النفس اشراقی همراه و موافق خود می‌دانست . وی در این میان، افلاطون را سرآمد همه قلمداد کرده، معتقد است او حکمت معنوی یونانی را به کمال خود رسانده و از همه فیلسوفان سنت اشراقی پیش افتاده است؛ از این‌رو از افلاطون با عنوان امام و رئیس حکمت یاد می‌کند و در بسیاری از آموزه‌هایش، مانند ارباب انواع، مثل افلاطونی، اصالت ماهیت، تقدم بالجوهر و علم النفس اشراقی از او نام می‌برد و به تبیین و تحلیل آنها می‌پردازد ؛ با این حال، در برخی مسائل با افلاطون همراه نیست و در برابر نظریه افلاطون درباره قدم نفوس، به حدوث نفس رأی داده است ؛ همچنین درباره نظریه افلاطون در زمینه تناسخ تردید داشته، ادله آن را ناکافی می‌داند (ببینید: تناسخ).

حکمت فارسی

شیخ اشراق، مابعدالطبیعه نوری را در حکمت پارسیان به‌روشنی می‌یابد و با دقتی خاص، آن را از الحاد مانی و مجوس و ثنویت و شرک‌ورزی آنان باز می‌شناسد و میان آنها فرق می‌نهد. وی بر این باور است که حکمای پارس بر توحید بوده‌اند، و خود را احیاگر این حکمت نوری توحیدی می‌داند . در آثار شیخ اشراق به نام حکیمانی مانند زرتشت، جاماسب، فرشادشَتَر (فرشاو شتر)، بزرگمهر، کیخسرو، کیومرث و فریدون اشاره شده و از آنها با عنوان حکمای پارس و حکمای پهلوی یادشده است. شیخ اشراق حکمت آنها را حکمت مشرقی و حکمت خسروانی می‌خواند و فرشته‌شناسی حکمت فارسی را که از بهمن، روان‌بخش، اردیبهشت، اسفندارمذ، شهریور، خرداد و مرداد سخن به میان می‌آورد، می‌ستاید و آن را هماهنگ با انوار قاهره خود به‌ویژه ارباب انواع و مثل افلاطونی ارزیابی می‌کند . وی در همین راستا نظام نوری خود از خُره و فرّ، کیان خرّه و اضوای مینوی که میان حکیمان فارسی مشهور بود، سخن به میان آورده و تحلیل‌های دقیق فلسفی از آنها ارائه می‌دهد .

روش و ارکان فلسفه اشراق

از آنجا‌که در اوایل قرن پنجم به بعد مخالفت با فلسفه مشاء فراگیر شده بود، شیخ اشراق با عرضه فلسفه خاص خود، در برابر مخالفانی ایستاد که در سایه نقد فلسفه مشاء اصل فلسفه را به چالش می‌کشیدند . یکی از کارهای برجسته او در برابر مشائیان این بود که بر روش ذوقی و شهودی در کنار روش بحثی و استدلالی اصرار ورزید . وی حکمت حقه و فلسفه حقیقی را با شهود حقایق ملکوتی عجین یافت و بر این باور بود که عارفان اسلامی در جایگاهی برتر از برجستگان فلسفه اسلامی، همچون فارابی و بوعلی سینا هستند، و در آثار خویش به عرفا تمایل بیشتری نشان می‌دهد . وی با رویکردی ناب و نافذ، پایه‌های فلسفه خویش را پی‌ریزی کرد و آن را در سه رکن اصلی شیوه اشراقی، حکمت نوری و علم النفس اشراق را تبیین کرد . این سه رکن در فلسفه اشراق سخت به یکدیگر گره خورده و به صورت واحدی به هم پیوسته درآمده است. در علم النفس اشراقی، مابعدالطبیعه نوری و روش اشراقی، همراه بود و از سویی چنین علم النفسی تثبیت‌کننده این دو است؛ چنان‌که مابعدالطبیعه نوری زمینه‌ساز روش اشراقی و روش اشراقی نیز از جهتی پایه مابعدالطبیعه نوری به شمار می‌آید، درهم‌تنیدگی این ارکان سه‌گانه به طرز بدیعی موجب یکپارچگی فلسفه اشراق گشته است .

بررسی و نقد آراء

امام‌خمینی با بهره‌بردن از آرا و مبانی سهروردی در مواردی نیز به بررسی و نقد آنها پرداخته است؛ ازجمله:

علم الهی

امام‌خمینی در بیان علم حق‌تعالی پس از ایجاد، با تقریر کلام شیخ اشراق مبنی بر اینکه علم حق‌تعالی به صورت احاطه بر موجودات است و علم به اشیا حضوری و اضافه اشراقی است ، بر این مطالب تأکید دارد که اشراقیون مناط علم تفصیلی به اشیا را همان علم فعلی می‌دانند؛ بنابراین سرتاسر نظام وجود، از ازل تا ابد عین علم فعلی حق است و این علم فعلی، علم تفصیلی او و خارج از ذات حق می‌باشد. اشراقیون معتقدند حق‌تعالی دارای یک علم اجمالی در مرتبه ذات است که متحد با ذات بوده و علوّ ذات به اوست و خواجه طوسی در تقریر علم فعلی از اشراقیون پیروی کرده است .

در نگاه امام‌خمینی نظریه شیخ اشراق در حقیقت شامل دو بخش است: یکی اثبات علم فعلی خداوند به اشیا و دیگری انحصار علم خداوند به اشیا در علم فعلی. از نگاه ایشان، بخش نخست درست است؛ ولی بخش دوم که مستلزم انکار علم پیشین خداوند به اشیاست، درست نیست؛ از این‌رو ایشان بر اساس اصالت وجود و صرف الوجود، علم حق‌تعالی به اشیا را علم اجمالی ذاتی در عین تفصیلی می‌داند و نظریه شیخ اشراق را در بخش دوم ردّ می‌کند . بنابر نظر ایشان شیخ اشراق به علم اجمالی در مرتبه ذات بسنده کرده، منکر علم تفصیلی حق در مرتبه ذات شده است (ببینید: علم الهی).

علم فعلی حق‌تعالی و تقدم آن بر اشیا

شیخ اشراق علم حق‌تعالی به اشیا را از جهتی ذاتی و مقدم بر اشیا می‌داند و از جهتی آن را فعل و همان اشیا می‌داند . به باور امام‌خمینی این گفته با توجه به فیض مقدس، از وجه صحتی برخوردار است؛ زیرا از آنجا‌که علم حق‌تعالی به اشیا در موطن عینی، علم فعلی بوده و اضافه اشراقی با فیض مقدس با فعل حق‌تعالی متحد شده است، علم با معلوم متحد و عین آن است؛ یعنی علم و معلوم در قابل متحد هستند؛ اما از جهتی دیگر علم بر معلوم مقدم است؛ زیرا اشیا به نفس این علم و اضافه اشراقی، علمی ایجادی خواهد بود؛ از این جهت علم اشراقی خداوند ذاتی و مقدم بر اشیای خارجی است .

عدم رجوع صفات الهی به یکدیگر

امام‌خمینی نظریه شیخ اشراق را مبنی بر اینکه سمع و بصر الهی به علم ارجاع داده نمی‌شود، بلکه علم، به سمع و بصر بر می‌گردد، رد می‌کند و قائل است ارجاع بعضی صفات الهی به صفات دیگر درست نیست ؛ زیرا لازمه آن این است که حق‌تعالی در ذات خود خالی از بعضی صفات باشد؛ در حالی‌که هر صفتی از صفات کمال برای حق‌تعالی ثابت است، بدون اینکه مقید به قیود و آلات باشد؛ چنان‌که هر یک از سمع و بصر از کمالات حقیقت وجودند و حق‌تعالی واجد این حقایق است .

نفس

شیخ اشراق در احوال نفوس پس از مرگ و طبقات آنها به تفصیل سخن گفته و برای هر طبقه حکمی معین کرده است. امام‌خمینی نیز همسو با وی و با تأکید بر اتصال نفوس مجرده به عالم نور بر این باور است که انوار اسپهبدیه و نفوس مجرده، هنگامی که به نور محض متصل گردند، از عالم مادی خلاص می‌شوند (ببینید: نفس؛ معاد).

اصالت وجود

امام‌خمینی شیخ اشراق را اصالت ماهوی نمی‌داند، بلکه بنابر نظر ایشان، شیخ اشراق با تعبیر از نور همان اصالت وجود را تأیید می‌کند (ببینید: اصالت وجود) و معتقد است اثبات اعتباری‌بودن وجود از ناحیه شیخ اشراق، اصیل‌بودن ماهیت را نزد او اثبات نمی‌کند؛ زیرا وی قائل به اصالت نور است؛ زیرا نور در فلسفه اشراق بر وجود منطبق است و قول به اصالت نور در واقع قول به اصالت وجود است . ایشان در اثبات اینکه شیخ اشراق اصالت وجودی است توجه می‌دهد که وی در برخی عبارات خود، نفس و موجودات عالیه را عاری از ماهیت می‌داند که این حاکی از اعتقاد وی به اصالت وجود است . دیگر اینکه چون قائلان اصالت وجود در زمان شیخ اشراق در معرض تهمت بوده‌اند و مخالفان اصالت وجود از شنیدن لفظ وجود و اصالت آن وحشت داشتند، شیخ اشراق با لفظ نور به جای وجود مقصود خود را بیان کرده است .

عنصر آتش

طبق نظر مشهور، حکما آتش را یکی از عناصر چهارگانه می‌دانند ؛ ولی شیخ اشراق رکن و اصیل بودن آتش را انکار کرده و معتقد است آتش همان هواست؛ منتها اگر حرارت هوا شدید باشد و هوا منیر باشد، هوا آتش است؛ در غیر این صورت هوای معمولی است. پس آتش و هوا دارای یک حقیقت‌اند، با این تفاوت که آتش مرتبه شدید هواست .

حدوث نفس

امام‌خمینی با تقریر ادله شیخ اشراق بر بطلان قدم نفس، اشکالات ملاصدرا در این زمینه را نادرست می‌داند و معتقد است نباید در اینجا که شیخ اشراق برهانی سخن گفته، بر وی بنابر ذوق کشفی ایراد گرفت؛ زیرا اشکال مبنایی است و شیخ اشراق بهتر از دیگران این مطلب را می‌داند (ببینید: نفس).

تناسخ

به اعتقاد امام‌خمینی شیخ اشراق با وجود اینکه به عالم برزخ اذعان دارد، معتقد است نفوس اشقیا پس از مفارقت از ابدان، برای اینکه تصورات جزئیه که موجب آلام و عذاب است بر ایشان حاصل شود، باید متعلق به اجسام فلکی شوند ؛ ولی از آنجا‌که اجسام فلکی لطیف‌اند، نباید این نفوس شقیه به آنها تعلق گیرد، بلکه آنها به اجرام زیر کره قمر تعلق می‌گیرند . به باور امام‌خمینی این سخنان ناشی از بی‌اطلاع از تجرد خیالی است (ببینید: تناسخ).

مراتب اهل علم

امام‌خمینی سخن شیخ اشراق را در تقسیم صاحبان علوم به کامل در علم و عمل و کامل در علم تنها و کامل در عمل تنها که از آن استفاده می‌شود که کمال علمی با نقص در عمل ممکن است ، نمی‌پذیرد و معتقد است با نقص در عمل کمال در علم ممکن نیست. ایشان این گونه سخنان را به سبب محجوب‌بودن از نشئات وجودی انسان و تدبرنکردن در علوم انبیا(ع) شمرده است (ببینید: علوم).

پیوند به بیرون

باقر صاحبی، شهاب‌الدین سهروردی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۲۶۲-۲۶۹.