آداب و اسرار نماز: تفاوت میان نسخه‌ها

آداب جمع «ادب»، به معنای مراعات [[حسن اخلاق]]<ref>فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، 9.</ref> و [[ریاضت نفس]] است که انسان به کمک آن به فضیلتی می‌رسد.<ref>مدنی، الطراز الاول، 1/274.</ref> این واژه همچنین برای امتیاز و شایستگی شخص یا چیزی به کار می‌رود.<ref>بستانی، فرهنگ ابجدی عربی فارسی، 2.</ref> اسرار جمع «سرّ» به معنای چیزی است که پنهان و پوشیده است.<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، 4/356 357؛ فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، 273.</ref> آداب به معنای عام معرفت و عمل به چیزهایی است که انسان را از انواع خطاها مصون می‌کند؛ مانند ادب قضاوت که التزام به [[عدالت]] و رفع [[ظلم]] است<ref>ابن‌قیم، مدارج السالکین بین منازل ایاک نعبد و ایاک نستعین، 561؛ جرجانی، کتاب التعریفات، 6.</ref> و در اصطلاح عرفانی [[سلوک]] طریق وسط، بدون افراط و تفریط و غلو و جفاست<ref>کاشانی، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، 81 - 82.</ref> و در اصطلاح [[صوفیه]] جمع‌کردن خصلت‌های نیکوست.<ref>هجویری، کشف‌ المحجوب، 443؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، 2/233.</ref> اسرار در اصطلاح عرفانی و اخلاقی حقیقت یک شیء<ref>فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، 561.</ref> و لطایف [[حکمت الهی]] در آن شیء<ref>قونوی، الفکوک، 151.</ref> است.

[[امام‌خمینی]] «آداب» را افعال و اعمالی می‌داند که مراعات‌‌نکردن آنها موجب باطل‌شدن عمل یا نقص در ظاهر یا باطن آن می‌شود<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 2.</ref> و «اسرار» را رمزها و حقایقی باطنی می‌داند که در عمل وجود دارند و توجه به آنها سبب دستیابی به مقصود اصلی عمل می‌شود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 64.</ref> [[نماز]] نیز نیایش خاصی به پیشگاه خداوند است که در همه [[ادیان الهی]] وجود داشته و در اسلام دارای احکام و آداب ویژه‌ای است.{{ببینید|نماز}}

پیشینه: نماز در همه ادیان الهی وجود داشته<ref>بطرس، قاموس الکتاب المقدس، 547.</ref> و در هر دینی آداب و شرایط خاصی برای برگزاری آن ذکر شده است. یهود هنگام نماز و نیایش به سوی [[بیت‌المقدس]] روی می‌آورند و در کنار دیواری که رو به بیت‌المقدس قرار دارد و قوس [[کنیسه]] بر آن قرار می‌گیرد، عبادت می‌کنند. این قوس شبیه به قفس یا کمدی است که پشت پرده قرار دارد و طومارهای [[تورات]] در آنجا نگهداری می‌شود و این قوس را به صورت یک کانون نیایش درمی‌آورد.<ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، 101.</ref> مسیحیان در کلیساهای خود کتاب‌های مخصوصی برای نماز دارند و باید بر اساس آنچه در آن نوشته شده، نماز بگذارند. این نماز به صورت گروهی و انفرادی، در [[کلیسا]] و خانه برگزار می‌شود و مخصوص زمان و مکان خاصی نیست؛ هرچند بهتر است در اوقات مخصوص به ‌جا آورده شود. طولانی‌ترین نمازی که به [[حضرت مسیح(ع)]] نسبت می‌دهند، نماز در شب آخر است که با شاگردان خود به جا آورد.<ref>بطرس، قاموس الکتاب المقدس، 548 - 549.</ref>{{ببینید|نماز}}

در اسلام نیز نماز دارای آداب و شرایط خاصی است که برخی از آنها مربوط به ظاهر عبادت و برخی مربوط به باطن آن است. در [[قرآن کریم]] بر محافظت بر نماز در اوقات معین و برگزاری آن تاکید<ref>بقره، 238؛ نساء، 103.</ref> و از برپایی آن در حال مستی نهی شده است<ref>نساء، 43؛ آلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن‌ العظیم و السبع‌ المثانی، 3/60.</ref> که برخی آن را به غفلت و مستی دنیا نیز تفسیر کرده اند.<ref>فیض کاشانی، الحقائق فی محاسن الاخلاق، 221؛ نراقی، جامع السعادات، 3/326.</ref> در برخی روایات نیز به بسیاری از آداب و اسرار نماز اشاره شده است.<ref>کلینی، الکافی، 3/299 301؛ صدوق، علل الشرائع، 2/320؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، 81/228 - 267.</ref> آداب و شرایط ظاهری نماز در [[علم فقه]] و آداب و شرایط باطنی آن در [[علم اخلاق]] و [[عرفان]] بررسی و بیان می‌شود.

بیان اسرار و حکمت‌های عبادات به‌ویژه نماز، در میان اندیشمندان اسلامی رایج بوده است و علمای اخلاق و عرفان به مباحث تربیتی و حقایق باطنی نماز در آثار خود پرداخته و در این زمینه آثار مستقلی تالیف کرده یا در ضمن مباحث اخلاقی و عرفانی فصل‌هایی را به نماز اختصاص داده اند؛ مانند [[اسرار الصلاة شهید ثانی]]، [[اسرار الصلاة ابن‌فهد حلی]]، [[برهان العارفین]] (در آداب نماز) [[محمدتقی مجلسی]]، [[اسرار عبادات قاضی‌سعید قمی]]، [[اسرار الصلاة میرزاجواد ملکی تبریزی|اسرار الصلاة]] [[میرزاجواد ملکی تبریزی]] و کتاب [[اسرار الصلاة ابن‌ترکه]] که در ضمن چهارده رساله فارسی آمده است.

امام‌خمینی نیز با بهره‌گیری از میراث و سرمایه عرفانی ـ فلسفی خود و با توجه به متون دینی، به تفسیر عرفانیِ عبادات به‌ویژه نماز پرداخته است<ref>یزدان‌پناه، فروغ معرفت در اسرار خلافت و ولایت، 1/229.</ref> و در این زمینه به سبب اهمیت موضوع، دو اثر مستقل اخلاقی ـ عرفانیِ [[سرّ الصلاة]] و [[آداب الصلاة]] را تالیف کرده است. از ویژگی‌های خاص ایشان در این دو کتاب، تطبیق مبانی [[عرفان عملی]] و [[عرفان نظری|نظری]] با عبادات است. ایشان در این دو کتاب سرّ هر یک از اجزای عبادات را به زبان عرفان نظری و عملی و با استناد به آیات و [[روایات]] به‌تفصیل در همه اجزای نماز بیان کرده است و این تفصیل در آثار عرفانی دیگر دیده نمی‌شود و غالب عارفان اسرار نماز را به صورت پراکنده و مختصر بحث کرده اند.<ref>مقاله‌های آداب الصلاة؛ سرّ الصلاة.</ref>

* طهارت و پوشاندن بدن<ref>طباطبایی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، 3/120؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/184؛ ‌ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 51.</ref>؛

* رو به قبله بودن<ref>حلی، محقق، المختصر النافع فی فقه الامامیه، 1/23؛ امام‌خمینی، الخلل فی الصلاة، 17.</ref>؛

* ستر و پوشیده‌بودن<ref>طباطبایی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، 3/120؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/136.</ref>؛

* مباح‌بودن مکان<ref>شهید ثانی، رسائل، 2/735؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 306.</ref>؛

* طمانینه در حال [[ذکر]].<ref>حلی، علامه، تذکرة الفقهاء، 3/190؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/163.</ref> برخی دیگر از شرایط، مربوط به باطن نماز و شرط قبولی و کمال آن‌اند، <ref>مکی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، 2/161؛ غزالی، مکاشفة القلوب المقرب الی علام الغیوب، 91.</ref> مانند حفظ قلب از خواطر و عوارض و [[خضوع]] و [[خشوع]] آن.<ref>سرّاج، اللمع فی التصوف، 195 - 199.</ref>

* انگشتر به دست‌کردن.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، 329.</ref> البته هر یک از افعال نماز نیز برای خود آداب و سنت‌هایی دارند؛ ازجمله آداب [[تکبیر]]، بلندکردن دست و تکبیرات هفت‌گانه، <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/155.</ref> از مستحبات رکوع صاف‌نگه‌داشتن کمر و کشیدن گردن<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/163.</ref> و از مستحبات سجده بلند‌کردن آرنج از زمین و نهادن بینی بر چیزی که [[سجده]] بر آن صحیح است.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، 1/167.</ref>

امام‌خمینی مانند دیگر اندیشمندان اسلامی<ref>ابن‌طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل، 89؛ شهید ثانی، اسرار الصلاة، 65 66؛ ملکی تبریزی، اسرار الصلاة، 181 - 186 و 297 - 300.</ref> برای نماز به غیر از این صورت ظاهری، باطنی قائل است که دارای آداب و شرایط خاصی است و مراعات‌نکردن آنها موجب باطل‌شدن نماز یا نقص در صورت معنوی آن خواهد شد<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 2.</ref>؛ چنان‌که رعایت آن سبب می‌شود که نماز دارای روح ملکوتی شود و برای شخص نمازگزار از اسرار نماز، بهره و نصیبی حاصل شود. رعایت این آداب شرط حصول حقیقت است و این امر موافق آیات، <ref>آل ‌عمران، 30؛ زلزال، 7.</ref> روایات<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، 4/123 - 124.</ref> و مشاهدات اهل سلوک است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 2 3.</ref> از دیدگاه امام‌خمینی نماز دارای آداب و شرایط کلی باطنی است که عبارت اند از:

نمازگزار هر اندازه به مقام ذلت خود در برابر عزت پروردگار پی ببرد و آن را مد نظر قرار دهد، از خود غافل می‌شود و عبادتش روحانی‌تر و دارای روح قوی‌تری خواهد شد. این دو اصل در تمام عبادات به‌ویژه در نماز که در میان عبادات سمت جامعیت دارد، وجود دارد<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 7 9.</ref>؛ البته این دو اصل خود مراتبی دارند. مرتبه‌ای از آن با سلوک علمی و برهان فلسفی ثابت می‌شود و مرتبه دیگر، رساندن آنچه با برهان علمی به دست آمده، به قلب است که سبب حصول ایمان به حقایق می‌شود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 10 - 12.</ref>{{ببینید|عبادت}}

خشوع در نماز از نشانه‌های [[ایمان]] است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 14.</ref> و از درک‌کردن عظمت و هیبت [[جلال الهی|جلال]] و [[جمال الهی]] به دست می‌آید. این خشوع به سبب مختلف‌بودن قلوب اهل سلوک گوناگون است. برخی به سبب عشقی‌بودن قلوبشان متوجه جمال محبوب‌اند؛ بنابراین قهر و غلبه جمالِ محبوب، آنان را فرا گرفته و حالت خشوع به آنها دست می‌دهد؛ اما برخی دارای قلب خوفی و از مظاهر جلال‌اند، که خشوع آنان نیز خوفی خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 13 - 14.</ref>{{ببینید|خضوع و خشوع}}

انجام‌دادن عبادت با سکونت قلب و اطمینان خاطر، ازجمله آداب قلبی و باطنی نماز است و آن غیر از طمانینه اعضا و جوارح است که در فقه از شرایط نماز شمرده شده است. اگر عبادت با حال اضطراب و تزلزل خاطر به جا آورده شود، اثری از آن در ملکوت قلب حاصل نمی‌شود و همین سبب می‌شود عبادت به نشئه ملکوت بالا نرود و در عوالم بالاتر محفوظ نباشد و ممکن است در [[سکرات مرگ]] و اهوال و مصیبت‌های پس از مرگ، صورت آن از صفحه قلب محو و انسان با دست خالی در پیشگاه حق‌تعالی حاضر شود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 16 - 17.</ref>{{ببینید|طمانینه}}

[[روح]] و [[قلب انسان]] همانند بدن او نیازمند غذایی متناسب با خود است که به واسطه آن رشد معنوی می‌یابد و ترقی می‌کند. غذای مناسب روح، حقایق و معارف الهی‌اند؛ چنان‌که غذای مناسب قلب، فضایل نفسانی و مناسک الهی هستند. حال اگر این غذاها از تصرفات شیطان و [[نفس اماره]] محافظت و خالص نشوند، افزون بر اینکه روح‌ها و قلب‌ها تربیت نمی‌شوند و به کمال خود نمی‌رسند، کاستی فاحشی در آنها به وجود می‌آید و ممکن است صاحب خود را در زمره شیاطین یا چهارپایان و درندگان وارد کنند. در این صورت آنچه باید مایه [[سعادت]]، سرمایه [[کمال انسان]] و رساننده او به مدارج عالی باشد، سبب راندن انسان به سوی [[شقاوت]] خواهد شد؛ چنان‌که عبادت برخی از اهل عبادت سبب ظلمانی‌شدن قلوب آنان و گرفتاری‌شان در [[عجب|عُجب]]، خودبینی، [[کبر]] و [[سوء ظن]] به بندگان خدا شده است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 19 - 22.</ref>{{ببینید|قلب}}

انس به حق‌تعالی و ذکر او که به واسطه نشاط و اشتیاق به عبادت حاصل می‌شود، از امور بسیار مهمی است که اهل معرفت به آن توجه ویژه کرده اند؛ اما کسالت و پشت‌کردن [[نفس]] در هنگام عبادت، سبب منزجرشدن نفس و به زحمت افتادن و تنفر طبع از آن می‌شود و ممکن است سبب انصراف از ذکر حق شود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 23 - 24.</ref>{{ببینید|ذکر}}

ازجمله آداب قلبی عبادات به‌ویژه عبادات ذکری، تفهیم است؛ به اینکه هر یک از ذکرها، وردها و حقایق اسرار عبادات را با کمال دقت به قلب که در آغاز همچون طفلی زبان باز نکرده است، آموزش دهد و در هر مرتبه‌ای از کمال است، حقیقتی را که ادراک کرده به قلب بفهماند. اگر شخص اهل فهم معانی قرآن و ذکرها نیست و از اسرار عبادات بی‌بهره است، معانی اجمالی را به قلب آموزش دهد، به همین اندازه که عبادات، اطاعت و فرمانبرداری حق‌تعالی است و اگر اهل فهم معانی ظاهری آنهاست، مانند وعد و وعید و امر و نهی، همان معانی ظاهری را آموزش دهد. همچنین اگر حقیقتی از حقایق معارف یا سرّی از اسرار عبادات برای او کشف شده، همان را به قلب تفهیم کند تا قلب ذاکر و متذکر شود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 28.</ref>{{ببینید|اسرار عبادت}}

امام‌خمینی با استناد به روایات، [[حضور قلب]] را مغز عبادات می‌داند<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 427؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 15.</ref> و ازجمله آدابی است که کلید کمال‌ها و دروازه سعادت‌هاست و بسیاری از آداب دیگر، مقدمه آن به حساب می‌آیند و عبادت بدون آن، روح<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 31.</ref> و ارزش نخواهد داشت<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 426.</ref> و در نفس اثری بر جای نخواهد گذاشت. حضور قلب در نماز سبب قوی شدن اراده نفس و غلبه آن بر طبیعت و تسلیم‌شدن قوای طبیعت در برابر سلطنت نفس و در نتیجه تسلیم‌شدن قوای ظاهر و باطن در برابر اراده حق‌تعالی خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 31 - 33.</ref> ایشان برای حضور قلب خواص و مراتبی برشمرده و راه‌هایی برای رسیدن به آن ذکر کرده است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 40 - 51؛ چهل حدیث، 433 - 437.</ref>

* [[حبّ دنیا]]: از آنجاکه انسان به حسب [[فطرت]] و جبلّت خود به هر چه علاقه پیدا کند، قلب متوجه آن می‌شود، تعلق و حب دنیا سبب آشفتگی خیال و توجه قلب به امور دنیا می‌گردد و این مانع حضور قلب و تفکر در محبوب است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 47.</ref>

* پریشانی و پراکندگی افکار: کثرت آنچه به قلب انسان وارد می‌شود، مانع حضور قلب است که این گاهی از راه حواس ظاهری است، به اینکه انسان به آنچه حواس ظاهری درک می‌کند، توجه کند؛ مانند اینکه گوش چیزی را بشنود یا چشم چیزی را ببیند، قلب متوجه آن می‌گردد و گاهی از راه حواس دیگر ادراک می‌کند که انتقال آن از راه خیال است و این مانع حضور قلب می‌شود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 42.</ref>{{ببینید|قلب}}

امام‌خمینی همچنین پاک‌کردن باطن را ازجمله آداب باطنی نماز می‌داند و از شرایط قبول و صحت نماز نزد اهل باطن به شمار می‌برد<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 38.</ref>؛ زیرا تا زمانی که انسان از تمام آلودگی‌های ظاهری و باطنی پاک نشود، شایسته عروج به مقام قرب نمی‌گردد و این طهارت شامل این موارد است:

* طهارت باطنی نفس از آلودگی‌ها، کدورت‌ها و اخلاق و ملکات فاسد و طهارت قلب از تعلق به غیر حق‌تعالی<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 55 - 57.</ref>؛

* تطهیر نفس از اخلاق ناپسند، مانند کبر، [[حسد]]، [[غفلت]] و [[کسالت]]<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 38.</ref>؛

* تطهیر نفس از [[جهالت]]؛ زیرا یکی از مهم‌ترین آلودگی‌های نفس، [[جهل مرکب]] و انکار اهل معرفت است که انسان را از پیمودن راه معرفت باز می‌دارد و نور فطرت و عشق را که مرکب عروج به مقامات است، در قلب خاموش می‌کند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 58 - 59.</ref>

نماز همانند عبادات دیگر علاوه بر آداب ظاهری که مربوط به حیطه شریعت است، دارای اسرار باطنی است که مربوط به حیطه طریقت و حقیقت است. از این‌رو نماز یک معجون سه‌لایه است و کامل‌ترین نماز آن است که غیر از احکام شریعت، لایه‌های باطنی را نیز دارا باشد.<ref>آملی، تفسیر المحیط، 4/150 - 173.</ref>{{ببینید|شریعت، طریقت و حقیقت}} از این‌رو نماز همانند دیگر عبادات، اسرار نهفته بسیاری دارد که گاهی در مجموعه ارکان، اعمال و اذکار مطرح است و ‌گاهی در هر کدام از آنها به طور مستقل وجود دارد<ref>جوادی آملی، مقدمه سرّ الصلاة، ‌13.</ref>؛ برای مثال اهل معرفت برای [[وضو]] و [[طهارت]] اسراری ذکر کرده اند؛ چنان‌که حقیقت وضو را طهارت سرّ از مشاهده غیر مطلقاً<ref>آملی، انوار الحقیقه، 419.</ref> و سرّ شستن صورت را پاک‌کردن حواس ظاهری از امور دنیایی، سرّ شستن دو دست را پاکیزگی آن از امیال شهوانی، سرّ مسح سر را تطهیر قوه تفکر و اندیشه از امور دنیایی و سرّ مسح پا را پاک‌کردن وسایل رسیدن به خواست‌های طبیعی و مادی دانسته اند.<ref>شهید ثانی، اسرار الصلاة، 93 94؛ جوادی آملی، حکمت عبادات، 89.</ref>

امام‌خمینی نیز در باب اسرار نماز با تفصیل سخن گفته و معتقد است نماز و عبادت [[پیامبر(ص)]] در [[شب معراج]] در واقع نقشه تجلیات حق است و چگونگی حرکت اعضای بدن به هنگام [[رکوع]] و سجود و قیام و قعود ‌تابع چگونگی ظهور جمال محبوب است.؛ چنان‌که [[قیام]]، رکوع و سجود در حقیقت تمثّل عینی تجلیات حق بر قلب پیامبر(ص) در شب معراج بوده است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 351؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 61.</ref> به عقیده ایشان برای نماز در هر یک از مقدمات، اجزا و شرایط آن اسرار فراوانی وجود دارد. ایشان نماز را از بعد عرفانی سفر از خلق به حق، از کثرت به وحدت و از ناسوت تا فنای مطلق و فنای از فنا می‌داند<ref>جوادی آملی، مقدمه سرّ الصلاة، 28.</ref> و سرّ اجمالی نماز [[اهل معرفت]] و اهل‌الله را حصول معراج حقیقی و قرب معنوی و رسیدن به مقام فنای ذاتی می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، سر ّالصلاة، 14.</ref> به اعتقاد ایشان بنیادی‌ترین اجزای نماز سه جزء هستند و دیگر اعمال از مقدمات آنها به‌ شمار می‌روند: قیام، رکوع، سجود. در نگاه اهل معرفت این سه، اشاره به توحید سه‌گانه [[توحید افعالی|افعالی]]، [[توحید صفاتی|صفاتی]] و [[توحید ذاتی|ذاتی]] است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 350.</ref>{{ببینید|اسرار عبادت}}

از سخنان امام‌خمینی استفاده می‌شود که مهم‌ترین ارکان سیر معنوی دو رکن‌اند که یکی در طهارت حاصل می‌شود و سرّ آن [[تخلیه]] است و دیگر در نماز حاصل می‌شود که سرّ آن [[تجلیه]] است.<ref>جوادی آملی، مقدمه سرّ الصلاة، 22 23.</ref> امام‌خمینی برای هر یک از اجزا و شرایط نماز اسرار و آدابی‌ بیان کرده است، ازجمله:

امام‌خمینی سرّ طهارت اعضای ظاهری را اظهار و اعلام تطهیر باطن از نجاسات درونی و نشان‌دهنده طهارت روحی و قلبی می‌داند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 68 و 73.</ref> در نگاه ایشان نمازگزار با انجام وضو و [[غسل]] در واقع تطهیر قلب و باطن خود را از ناپاکی‌های معنوی در محضر خداوند به نمایش می‌گذارد<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 37.</ref> و همچنان‌که آب سبب حیات در عالم طبیعت است، برای نمازگزار طهور است و سبب حیات باطنی، قلبی و سرّی او می‌شود. تفکر در صفا و زلال‌بودن آب نیز سبب صدق و صفای نمازگزار در معامله با خداوند می‌شود.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 45.</ref> به اعتقاد ایشان، صفای انسان باید با خداوند به مانند صفا و خلوص آب باشد که از همه کدورت‌ها خالی است و هنگام پاکیزه‌کردن اعضای خود با آب، دل خویش را با [[تقوا]] و [[یقین]] پاکیزه کند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 65.</ref>

* طهارت اهل باطن که تنزیه از آلودگی‌های معنوی و [[اخلاق ذمیمه]] است.

* طهارت ارباب قلوب که تطهیر از [[تلوین]]، تغییر در احوال و مقامات و محجوب‌شدن به علوم رسمی است.

* طهارت اصحاب بقای پس از فنا که طهارت از تلوین پس از تمکین و طهارت از غلبه بعضی تجلیات است؛ اما اولیای الهی و [[اهل بیت(ع)]] همه این طهارت‌ها در آنان جمع است؛ چنان‌که [[آیه تطهیر]]<ref>احزاب، 33.</ref> به آن شهادت می‌دهد.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 34 - 35.</ref>

امام‌خمینی معتقد است همچنان‌که لباس ظاهری، پوشاننده بدن است، بدن نیز پوشاننده بدن برزخی و بدن برزخی پوشاننده نفس است و به همین صورت هر مرتبه پایین‌تر، پوشاننده مرتبه بالاتر است که این پوشاننده‌ها باید پاک باشند و با آلودگی پوشش نمی‌توان به محضر حق‌تعالی راه یافت و پوشاننده حقیقی قلب است که باید آن را از آلودگی‌ها پاک کرد<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 91 - 92.</ref> و در هنگام پوشیدن لباس باید به این نکته توجه کرد که خداوند عیب‌ها و گناهان را پوشانده است؛ پس باید با حق‌تعالی به صدق و اخلاص معامله کرد و ظاهر خود را با لباس طاعت و باطن خود را با خوف و رهبت زینت داد.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 52 - 53.</ref>

* نشئه غیبی که محل آن بدن برزخی است و آن نشئه در مرتبه قلب واقع می‌شود و باید آن را از تصرفات شیطان محفوظ داشت.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 101 - 104.</ref> از این‌رو قلب نمازگزار باید از تصرف شیطان و نفس خالی باشد و این سرّ اباحه مکان است تا زمانی که اعضا و قلب در تصرف [[شیطان]] یا نفس است، عبادت در این مکان غصبی خواهد بود و عبادت [[حق‌تعالی]] در آن واقع نمی‌شود<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 59 - 60.</ref>؛ همچنین در نشئه طبیعت نیز وقتی سالک دریافت که عالم طبیعت در حقیقت محل عبادت است، پس باید آداب آن را رعایت کند و به غیر حق‌تعالی انس نگیرد و به غیر او دلبستگی پیدا نکند و تنها به عبادت او بپردازد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 102.</ref>

وقت نماز، چنان‌که امام‌خمینی یادآورشده زمان حضور در بارگاه الهی است و زمانی است که خداوند بنده ضعیف را به مناجات با خود دعوت کرده است. توجه به این نکته موجب خوف و خشیت قلب می‌شود<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 111 - 113.</ref> و ازجمله اسرار مواظبت بر اوقات مشخص، آن است که قلب در آن وقت اشتغال کمتری داشته و مطمئن‌تر و ساکن‌تر است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 31.</ref> به عنایت الهی ممکن است این مواظبت بر اوقات که مراقبت از میعاد ملاقات است، از حالت ظاهری و صوری خارج شود و حقیقت پیدا کند و با رسیدن به لذت مناجات و انس با محبوب، نمازگزار سرّ حقیقی عبادت را دریابد و بر او درهای عبادت روح و قلب باز شود و به اول جلوه توحید افعالی برسد و راه سلوک برای او هموار شود.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 64 65.</ref>

توجه قلب به قبله حقیقی و توجه‌نکردن به جهات متفرق و کثرات، سرّ رو به قبله‌بودن است و لازم است سالک توجه خود را به قبله حقیقی معطوف کند که این مطابق فطرت جبلی اوست؛ زیرا این فطرت متوجه کمال مطلق است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 115 118.</ref> و توجه به [[قبله]] در نماز اولیای الهی، ظهور سرّ احدیت حق‌تعالی در بدن است؛ زیرا به سرّ وجودی خود، [[احدیت غیبی]] حق‌تعالی را شهود می‌کنند و سرّ آیه «لا شَرْقِیةٍ وَ لا غَرْبِیةٍ»<ref>نور، 35.</ref> را درک و در مرحله اَخفای نفس، به احدیت جمع اسمای ذاتیه توجه می‌کنند<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 65 - 66.</ref>؛ البته اهل معرفت حق‌تعالی را به مکان خاصی محدود نمی‌کنند و جمال محبوب را در همه جهات و مکان‌ها مشاهده می‌کنند.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 65 - 66.</ref>

سرّ [[اذان و اقامه]]، چنان‌که [[امام‌خمینی]] گفته است اعلام حضور قوای ظاهر و باطن نفس، برای حضور و حاضرکردن آنها در محضر ربوبیت و برای ثنای ذات مقدس حق است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 122 و 125.</ref> نمازگزار با تکبیرهای نخستین، ناتوانی موجودات را از قیام به ثنای حق‌تعالی اعلان می‌کند و با نفی [[الوهیت ذاتیه]] و [[الوهیت فعلیه|فعلیه]] از غیر حق‌تعالی و انحصار آن در ذات حق، استحقاق هر گونه [[حمد]] و ثنا را از غیر او نفی می‌کند و تنها او را سزاوار ثنا و حمد می‌شمارد و با شهادت به رسالت [[پیامبر(ص)]] به آن مقام در سلوک الهی توسل می‌جوید.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 67 - 68.</ref> شهادت به مقام ولایت نیز در درون شهادت به مقام رسالت نهفته است؛ زیرا ولایتْ باطن رسالت است؛ از این جهت مقام ولایت نیز در این سیر او را همراهی می‌کند، بلکه در برخی روایات ولایت [[امیرمؤمنان(ع)]] بر نماز مؤمنان تطبیق شده است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 68.</ref> ادب اذان و اقامه این است که سالک باید در تمام بخش‌های اذان و اقامه به قلب خود عظمت محضر و حضور را بفهماند و ذلت و عجز خود را در نظر آورد تا خوف و خشیت برای او حاصل شود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 122.</ref>

امام‌خمینی سرّ قیام را برخاستن در پیشگاه حق‌تعالی برای اطاعت و انذار شمرده است؛ چنان‌که در آیه کریمه «قُمْ فَاَنْذِرْ»<ref>مدثر، 20.</ref> به آن اشاره شده است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 72.</ref> همچنین قیام اشاره به توحید فعلی و قیام عبد به حق‌تعالی و مقام قیّومیّت اوست. در حقیقت هر چیزی که بنده با آن قیام کند، فعل حق است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 146 - 147.</ref>؛ همچنین اشاره به استقامت در اخلاق، عدالت در ملکات و میل‌نداشتن به افراط و تفریط است<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 72.</ref> و ادب آن این است که سالک خود را در محضر حق‌تعالی ببیند و عظمت حاضر و محضر را به قلب برساند و آن را با تفکر و تدبر به خضوع طمانینه، [[خوف و رجا]] و نیاز بکشاند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 148.</ref>

[[قرائت نماز|قرائتْ]] حمد و ثنای حق است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 214.</ref> و چنان‌که امام‌خمینی آورده است مراتبی دارد که عبارت اند از:

* قرائت خاصه که احضار حقایق لطایف الهی در قلب به قدر قدرت برهان و یا کمال عرفان است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 80 - 81.</ref>

* قرائت اصحاب ولایت که مشتمل بر مقام بیان تجلیات فعلیه، اسمائیه و ذاتیه است که در این سه مقام، قاری حمد و ثنای حق به لسان حق می‌گوید.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 81.</ref>

قرائت با [[استعاذه]] آغاز می‌شود و حقیقت استعاذه حالت و کیفیت نفسانی است که از علم کامل برهانی به حقیقت توحید فعلی حق‌تعالی و ایمان به آن نشئت می‌گیرد و چون شیطان را راهزن طریق انسانیت و دشمن خود مشاهده می‌کند، حالت اضطراری برای او حاصل می‌شود که به خداوند پناه می‌برد و از غیر او منقطع می‌شود؛ البته تا زمانی که در قلب انسان از این حقایق خبری نباشد و در بیت نفس و طبیعت قرار داشته باشد و به سفر روحانی و سلوک الی الله متصف نشده باشد، در سلطنت شیطان واقع است و به حقیقت استعاذه آراسته نشده است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 227 - 228.</ref> و شیطان در این راه، ابلیس لعین و شیاطین درونی مانند قوای نفس (مانند [[شهوت]] و غضب در صورتی که مطیع عقل نباشند و وهم بر آنها حکومت کن* یا شیاطین بیرونی از جن و انس است، بلکه هر چه در این سیر و سلوک مانع از سیر شود، شیطان یا مظاهر آن است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 228 - 231.</ref> و آنچه فرد به آن پناه می‌برد نیز به حسب مراتب اهل سلوک مختلف است. گاهی استعاذه به مقام ربوبیت حق و گاهی مالکیت خداوند و گاهی نیز به اسم جامع «[[الله]]» است که آن حقیقت استعاذه مطلقه است. غایت استعاذه نیز بر اساس همین گوناگون است و سالک تا در بیت نفس و حجاب طبیعت است، غایت استعاذه او کمال‌های نفسانی و سعادت‌های طبیعی است و وقتی بهره‌ای از مقامات روحی به دست آورد، غایت استعاذه او کمال‌های روحی و سعادت‌های باطنی است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 232 - 233.</ref>

برای هر یک از بندهای [[سوره حمد]] نیز اسرار خاصی است.<ref>مقاله‌های بسم ‌الله الرحمن الرحیم؛ رحمت.</ref> امام‌خمینی مراحل قرائت نماز را بر [[اسفار اربعه]] اهل سلوک تطبیق کرده است؛ چنان‌که استعاذه، سفر از خلق به حق و خروج از بیت نفس است و «[[بسمله]]» اشاره به تحقق به حقانیت است و از «الْحَمْدُ» تا «رَبِّ الْعالَمینَ» اشاره به سفر از حق در حق بالحق در سفر دوم است که در «مالِک یوْمِ الدِّینِ» به پایان می‌رسد. «اِیاک نَعْبُدُ» سفر از حق به خلق در سفر سوم است که در «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقیمَ» به پایان می‌رسد (اما سفر چهارم مختص انبیای الهی است).<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 297.</ref> مادامی که بنده در لباس عبودیت است، نماز و حمد او از بنده است و چون در حق‌تعالی فانی شد، جمیع اعمال او از حق است و چون به بقای پس از فنا رسید، عبادت از حق در آینه بنده واقع می‌شود و این معنای آیه «وَ اعْبُدْ رَبَّک حَتَّی یاْتِیک الْیقینُ»<ref>حجر، 99.</ref> است؛ زیرا پس از فنای مطلق و وحدت کلی، حق، عابد است و بنده با اینکه عبادت می‌کند حکمی ندارد؛ زیرا حقْ گوش، چشم و زبان عبد می‌شود.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 82 - 83.</ref>

امام‌خمینی [[قنوت]] را دست‌شستن و بریدن از غیر حق‌تعالی شمرده است و روی آوردن تام به عز ربوبیت و درخواست از غنی مطلق با دست تهی است. ادب قنوت این است که در این حال که خداوند باب مناجات را برای بنده باز کرده است، دعای او مشتمل بر تنزیه و تسبیح و طلب انس و خلوت با محبوب و بریدن از غیر به سوی او باشد و از طلب دنیا و امور پست اجتناب کند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 373 - 375.</ref>

چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده رکوع، منزل توحیدِ صفات و فنای اسمائی است و [[تکبیر]] در آن، بزرگ‌شمردن و تنزیه حق‌تعالی از این توحید و بلندکردن دست در آن، اشاره به رفض صفات خَلق است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 349.</ref> و برای آن مراتبی است که عبارت اند از:

* رکوع اصحاب قلوب، خروج از منزل «قیام لله» به مقام «قیام بالله» و خروج از مشاهده قیومیت به مشاهده انوار عظمت حق‌تعالی و خروج از مقام توحید افعالی به مرتبه [[توحید اسمائی]] است<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 94.</ref> و ادب آن این است که پیش از آن تکبیر گفته شود و مقام عظمت و جلال حق را در نظر آورد و مقام عجز و فقر خود را مد نظر قرار دهد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 348.</ref>

امام‌خمینی یادآورشده است که سجده نزد ارباب قلوب اشاره به خداطلبی و ترک [[خودبینی]] مطلقاً<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 350.</ref> و چشم‌بستن از غیر خداوند و مشاهده جمال محبوب در باطن قلب خاک و اصل عالم طبیعت است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 356.</ref> [[سجود]] اشاره به آخرین مراتب توحید<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 100.</ref> و مقام فناست؛ چنان‌که سربرداشتن از سجده، حالت بقای پس از فنا و صحو پس از محو است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 366.</ref> و ازجمله آداب قلبی آن این امور است:

* نهادن سر که سلطان نفس و عرش روح است، بر آستان قدس الهی.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 356 - 357.</ref>

سرّ [[تشهد]] خروج از فنا به بقا پس از سجده و خروج از وحدت به کثرت و رسیدن به توحید حقیقی در شهادت به وحدانیت حق‌تعالی است که با سالکان از اول تا آخر نماز همراه است و در این نیز سرّی است به اینکه حق‌تعالی اول و آخر است و این از مقامات ولایت است. شهادت به نبوت در حقیقت طلب دستگیری نبی خاتم (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) و ولی مطلق در این معراج سلوکی است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 362 - 363.</ref> به اعتقاد امام‌خمینی شهادت در آغاز نماز در اذان و اقامه و شهادت در تشهد متفاوت است؛ زیرا شهادت در آغاز، شهادت پیش از سلوک و شهادتی تعبدی و تعقلی است؛ اما شهادت در تشهد پس از سلوک و پس از رجوع و از روی تحقق به [[مقام توحید]] و تمکن است و ادعای رجوع به کثرت، بدون محجوب‌ماندن از وحدت است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 362 - 363.</ref> و ادب آن سریان این شهادت در [[قلب]] است تا این شهادت تنها به زبان نباشد و قلب را متذکر و عابد کند و وقتی عبادت به قلب رسید، تمام قوای ظاهر و باطن، قیام به [[عبودیت]] می‌کنند.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 110 - 111.</ref>

امام‌خمینی درباره [[سلام نماز|سلام‌دادن]] در پایان نماز خاطرنشان کرده است که از آنجاکه سالک در نماز این سفر معنوی را به پایان می‌برد و مراجعت می‌کند، سلام می‌دهد. اول سلام به پیامبر اکرم(ص) است؛ زیرا پس از این سفر و رجوع از وحدت به کثرت، نخستین چیزی که بر او تجلی می‌کند، حقیقت ولایت مطلقه است و پس از آن به موجودات دیگر به صورت تفصیل و جمع سلام می‌کند و کسی که در [[نماز]] از خلق غایب نبوده و سیر و سلوکی نداشته، سلام او حقیقت ندارد و لقلقه زبان است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 367 - 368.</ref> و در حقیقت سالک در رجوع از این سفر روحانی، درخواست امان و سلامت قلب دارد و تا زمانی که در حجاب کثرت و تصرف شیطان است، [[مقام اسمیّت]] را در خود و موجودات مشاهده نمی‌کند و وقتی این حجاب برداشته شد، خود را مظهر اسما می‌بیند، با سلامت قلب و امان خاطر مراجعه می‌کند و نظر او به موجودات نظر صفاست و حقیقت اسم «سلام» را در همه موجودات ساری می‌بیند و در این مرحله، سرّی کامل از اسرار قدر را درمی‌یابد. در سلام، سفر چهارم از اسفار اربعه به پایان می‌رسد<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 113 - 114.</ref> و ادب آن، حفظ حضور در محضر اولیا و نگه‌داشتن سلامت دین، عقل و قلب است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 112 - 114.</ref>

* تکبیر: بزرگ‌شمردن حق‌تعالی از امکان وصف و تحمید و تنزیه از آن و اعتراف به عجز و تقصیر بنده از توصیف اوست.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 370 - 373.</ref>

[[تعقیبات نماز]] نیز چنان‌که امام‌خمینی اشاره کرده است دارای آداب و اسراری است؛ از جمله این تعقیبات، [[تسبیحات حضرت زهرا(س)]] است که آدابی قلبی دارد؛ همانند آنچه در تسبیحات اربعه بیان شد؛ افزون بر اینکه این ذکرها از آنجاکه پس از نماز وارد شده اند، تسبیح در آنها، تنزیه از قیام به عبودیت و معرفت حق‌تعالی است و ادب آن این است که سالک پس از تعقیبات نماز در نقص عبادت‌های خود و غفلت از حال حضور و محرومیت از آن قدری تفکر کند و این ذکرها را به قلب برساند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 377 - 378.</ref>

* آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن‌ العظیم و السبع‌ المثانی، تصحیح علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415ق.

* آملی، سیدحیدر، انوار الحقیقة و اطوار الطریقة و اسرار الشریعه، تحقیق سیدمحسن موسوی تبریزی، قم، نور علی نور، چاپ اول، 1382ش.

* آملی، سیدحیدر، تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم، تصحیح سیدمحسن موسوی تبریزی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ سوم، 1422ق.

* ابن‌طاووس، سیدعلی‌بن‌موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1406ق.

* ابن‌قیم جوزیه، محمدبن‌ابی‌بکر، مدارج السالکین بین منازل ایاک نعبد و ایاک نستعین، تحقیق عبدالغنی محمد علی الفاسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1425ق.

* ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ شانزدهم، 1388ش.

* امام‌خمینی، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، 1379ش.

* امام‌خمینی، التعلیقة علی العروة الوثقی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، 1386ش.

* امام‌خمینی، الخلل فی الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم... ‏، چاپ دوم، 1384ش.

* امام‌خمینی، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ سیزدهم، 1388ش.

* امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، 1388ش.

* بستانی، فؤاد افرام، فرهنگ ابجدی عربی فارسی، ترجمه رضا مهیار، تهران، اسلامی، چاپ دوم، 1375ش.

* بطرس، عبدالملک، قاموس الکتاب المقدس، بیروت، المشعل، چاپ‌ ششم، 1981م.

* جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، تهران، ناصرخسرو، چاپ چهارم، 1370ش.

* جوادی آملی، عبدالله، حکمت عبادات، قم، اسراء، چاپ سوم، 1379ش.

* جوادی آملی، عبدالله، مقدمه سرّ الصلاة، تالیف امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ سیزدهم، 1388ش.

* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.

* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1414ق.

* حلی، محقق، جعفربن‌حسن، المختصر النافع فی فقه الامامیه، قم، مطبوعات دینی، چاپ ششم، 1418ق.

* سراج طوسی، ابونصر، اللمع فی التصوف، ترجمه مهدی محبتی، تهران، اساطیر، چاپ دوم، 1388ش.

* شهید ثانی، زین‌الدین‌‌بن‌علی، اسرار الصلاة، التنبیهات العلیة علی وظائف الصلاة القلبیة، تحقیق صفاءالدین بصری، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، چاپ اول، 1413ق.

* صفاءالدین بصری، رسائل الشهید الثانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1421ق.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.

* طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، تحقیق محمد بهره‌مند و دیگران، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1418ق.

* غزالی، ابوحامد، مکاشفة القلوب المقرب الی علام الغیوب، تحقیق عبدالحمید طعمه حلبی، بیروت، دارالمعرفه، چاپ چهارم، 1422ق.

* فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، 1374ش.

* فیض کاشانی، ملامحسن، الحقائق فی محاسن الاخلاق، تحقیق محسن عقیل، دارالکتاب الاسلامی، چاپ دوم، 1423ق.

* فیومی، احمدبن‌محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، هجرت، چاپ دوم، 1414ق.

* قونوی، صدرالدین، الفکوک، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، 1371ش.

* کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید‌هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، 1379ش.

* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

* مدنی، ‌سیدعلی‌خان، الطراز الاول، مشهد، مؤسسة آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث، چاپ اول، 1384ش.

* مکی، ابوطالب محمد‌بن‌علی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، تصحیح باسل عیون‌السود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1417ق.

* ملکی تبریزی، میرزاجوادآقا، اسرار الصلاة، ترجمه رضا رجب‌زاده، تهران، پیام آزادی، چاپ هشتم، 1372ش.

* هجویری، ابوالحسن، کشف‌ المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران، طهوری، چاپ چهارم، 1375ش.

* هینلز، جان. ر، راهنمای ادیان زنده، ترجمه عبدالرحیم گواهی، قم، بوستان کتاب، چاپ سوم، 1378ش.

* یزدان‌پناه، سیدیدالله، فروغ معرفت در اسرار خلافت و ولایت، تدوین سعید هلالیان، تهران، عروج، چاپ اول، 1395ش.

سیدعلی احمدی امیری، دانشنامه امام (رحمة‌الله‌علیه)، ج1، ص...

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]