اقسام نفس
اقسام نفس، حکمای الهی برای نفس اقسام و مراتبی از جمله نفس نباتی، حیوانی، انسانی و فلکی قائلاند و برای هر یک از آنها آثار و ویژگیهایی بر شمردهاند. امامخمینی نیز در آثار خویش بارویکرد فلسفی و عرفانی به اقسام و اطوار نفس پرداخته و برای هر یک از اقسام نفس آثار و درجاتی قائل است.
اهمیت و جایگاه اقسام نفس
نفس در اصطلاح فلسفی به معنای نخستین کمال برای جسم طبیعی محسوب میشود که آثار حیات مانند نمو، ادراک و حرکت ارادی بالقوه از آن صادر میگردد.[۱] حکمای الهی با استناد به روایتی در آثار خویش، نفس را به اقسام متعددی تقسیم کرده و برای هر یک از اقسام نفس آثار، ویژگیها و درجاتی قائل شدهاند.[۲] امامخمینی نیز در آثار فلسفی و عرفانی خویش به اقسام و اطوار نفس پرداخته و برای هر یک از اقسام نفس آثار و در جاتی را برشمرده است.[۳]
نفس نباتی
نفس نباتی در کلمات حکما با رعایت اصل حاکم بر تعریف کلی نفس سامان داده شده است؛ یعنی نفس به طور کلی به «کمال اول برای جسم طبیعی آلی» تعریف شده و همین تعریف محور برای تعریف در نفس نباتی به کار برده شده است و تنها قیدی بدان اضافه شده است. ازاینرو، قوای نفس نباتی محدود به قوای غاذیه، نامیه و مولده میباشد. قوه غاذیه مامور تبدیل اجسام دیگر به جسم هم شکل با خویش است، یعنی مواد عنصری دیگر را تبدیل به ماده همانند خود کرده و آن را جذب خویش میکند، قوه منمیه، مأمور رشد، توسعه و تقویت جسم خویش است و قوه مولده، ماده را از جسمی که خود در آن است گرفته و با یاری اجسام دیگر مثل و همانندی برای خود میسازد و مبدأ تولید جسمی همسان و همانند خود میگردد.[۴]
امامخمینی نیز در بیان نفس نبایی و دلیل بر وجود آن معتقد است، افعال مختلفه از قبیل حرکت، تغذیه، تنمیه و تولید مثل، دلیل بر وجود نفس نباتی است و مبدأ این آثار هیولی نیست؛ زیرا هیولی قابل محض است و اگر او مبدأ آثار باشد باید در همه اجسام مشترک باشند. همچنین صورت جسمه و صورت طبیعیه هم نیستند؛ زیرا فاقد درک و شعور میباشد، پس مبدأ این آثار نفس نباتی است.[۵]
نفس حیوانی
یکی دیگر از اقسام نفس، نفس حیوانی است که همان کمال نخستین جسم طبیعی آلی از جهت ادراکات جزئی و حرکات ارادی میباشد.[۶] امامخمینی نیز در آثار فلسفی خویش به نفس حیوانی پرداخته و در اثبات وجود نفس حیوانی معتقد است ادراکات مختلف از قبیل لمس، بصر، سمع و ادراک جزئی از مختصات نفس حیوانی است و مبدأ این آثار هیولی، صورت جسمیه و صورت طبیعیه نمیتواند باشد بلکه مبدا این آثار نفس حیوانی است.[۷]
نفس انسانی
نفس انسانی، کاملترین و پیچیدهترین آفریده الهی است که توانایی ربوبیت الهی را دارا میباشد. در حکمت متعالیه حقیقت انسانی، از سنخ ملکوت دانسته شده که در آغاز پیدایش جسمانی و با حرکت جوهری به تجرد میرسد.[۸] امامخمینی نیز نفس انسانی را دارای مراتب میداند که در سیر تکاملی خود حدّ خاصی ندارد و در عین کمال، وحدت و بساطت، جامع تمام مراتب هستی و واجد تمام شئون وجود است.[۹] از جمله ویژگیهای نفس انسانی تعقل و ادراک معقولات است در حالی که نفوس حیوانی و نباتی از این امتیاز محرومند. امامخمینی در بیان اثبات وجود نفس ناطقه انسانی با ارائه دلیلی بر تجرد ادراک آن به اثبات آن پرداخته است.[۱۰]
نفس فلکی
بنابر گفته فلاسفه، افلاک دو نوع نفس دارند، نفس ناطقه و نفس منطبعه. بر اساس کلمات فیلسوفان، نفس منطبعه در افلاک به منزله روح بخاری در حیوان و انسان است که در همه اجزای افلاک جاری و ساری است؛ زیرا افلاک مانند حیوان و انسان اعضا و جوارج دارند تا آلات و مظاهر نفوس آنها باشند و از این جهت نفوس منطبعه نامیده میشوند. به اعتقاد امامخمینی نفس کلی فلکی صفحه یلیالعقل و متوجه عالم عقل است و نفس جزئی فلک که در آن صور جزئیات منتقش و منطبع میباشد مانند انسان دارای عقل و خیال و وهم است.[۱۱]
پانویس
- ↑ ارسطو، فی النفس، ص۲۹-۳۵ و ۱۵۷؛ طوسی، شرح الاشارات والتنبیهات، ج۲، ص۲۹۰-۲۹۱؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ص۲۳۲-۲۳۳.
- ↑ ابنسینا، رسائل، ۲۵۰ و ۲۷۲؛ طبیعیات شفا، ج۲، ص۳۰-۳۲؛ جرجانی، التعریفات، ص۱۰۷؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۵۳؛ کاشانی، الحقایق فی محاسن الاخلاق، ص۳۶۴؛ فضلی، پیش انگارههای انسان شناختی، ص۲۶۹-۲۷۶.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۱۵۱؛ ج۲، ص۵۹۶؛ التعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۰۶؛ آداب الصلاة، ص۸۵؛ شرح دعای سحر، ص۱۵.
- ↑ ابنسینا، طبیعات شفا، ج۲، ص۳۰-۳۲؛ النجاة، ص۳۱۹؛ جرجانی، التعریفات، ص۱۰۷؛ پناهی، انسانشناسی فلسفی، ص۷۳-۷۵.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۵۹۶؛ التعلیقة علی الفوائد الرضویه، ص۱۰۶؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۳۲؛ انوار حکمت، ص۴۳۷-۴۳۸.
- ↑ جرجانی، التعریفات، ص۱۰۷؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۵۳؛ پناهی، انسانشناسی فلسفی، ص۷۵.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۵۹۶؛ التعلیقة علی الفوائد الرضویه، ص۱۰۶؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۳۳؛ انوار حکمت، ص۴۳۸.
- ↑ ابنسینا، الطبیعیات شفاء، ج۲، ص۲۸۸-۳۰۲؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۸، ص۱۲-۱۳ و ۱۳۴.
- ↑ امامخمینی، شرح دعای سحر، ص۱۵؛ تعلیقه علی الفوائد الرضویه، ص۱۰۶؛ آداب الصلاة، ص۸۵؛ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۲۸۷؛، ج۳، ص۹۹)
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۷-۸؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۳۳-۵۳۴؛ انوار حکمت، ص۴۳۸-۴۳۹.
- ↑ امامخمینی، تقریر است فلسفه، ج۱، ص۱۵۱؛ ج۲، ص۲۸۴؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۵۳۴؛ انوار حکمت، ص۴۳۹.
منابع
- ابنسینا، حسینبنعبدالله، طبیعیات شفاء، قم، مکتبة المرعشی، ۱۴۰۴ق.
- ابنسینا، حسینبنعبداله، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، تهرانی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۹ش.
- ابنسینا، حسینعبدالله، رسائل ابنسینا، قم، بیدار، ۱۴۰۰
- ارسطو، فی النفس، بیروت، دار القلم، بیتا.
- امامخمینی، سیدروحالله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- پناهی، آزاد، حسن، انسان شناسی فلسفی، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۲ش.
- جرجانی، سیدشریف، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، قم، شریف رضی، ۱۳۲۵ش.
- صاحبی، باقر، انوار حکمت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۴ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- طوسی، خواجه نصیرالدین، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، نشر البلاغة، ۱۳۷۵ش.
- فضلی، علی، پیش انگارههای انسان شناختی، تهران، فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۶ش.
- فیض کاشانی، محسن، الحقایق فی محاسن الاخلاق، قم، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۲۳ق.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، مبدأ و المعاد، تصحیح سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، ۱۳۵۴ش.
نویسنده: باقر صاحبی