امکان استعدادی
امکان استعدادی، حیثیت قبول و پذیرش برای تبدیل و تغییر در مادیات که ویژگی بارز آن اتصاف به شدت و ضعف است.
اهمیت و جایگاه امکان استعدادی
امکان استعدادی در اصطلاح فلسفی به معنای بودن شیء به حیثیتی که برای آن امکان قبول و پذیرفتن اشیاء باشد.[۱] برخی حکمای مشاء با استفاده از قاعده «کل حادث زمانی مسبوق به قوه و مادة»، امکان استعدادی را تقریر کردهاند که مورد نقد و بررسی برخی حکمای مسلمان قرار گرفته است.[۲] امکان استعدادی هم در بخش مواد ثلاث و هم در بحث قوه و فعل مورد توجه فلاسفه اسلامی قرار گرفته است.[۳]
امامخمینی نیز در آثار خویش به بحث امکان استعدادی پرداخته و تلاش دارد با فرق نهادن میان امکان استعدادی با امکان ماهوی جایگاه امکان استعدادی را بهتر روشن سازد.[۴]
حقیقت امکان استعدادی
آمادگی و تهیؤ که در یک شیء مادی وجود دارد، نسبتی با خود شیء مادی و نسبتی با موجودی که در آینده از همین شیء مادی به وجود میآید، دارد. این آمادگی اگر در نسبت با حامل ملاحظه شود، استعداد نام دارد و اگر در نسبت با موجودی که در آینده به وجود میآید لحاظ شود، امکان استعدادی نام دارد.[۵] امکان استعداد کیفیتی است که شرط لازم پذیرش حالت جدید در ماده است و بدون آن حصول تغییر و تبدل در مادیات، ممکن نخواهد بود.[۶]
امامخمنی نیز حقیقت امکان استعدادی را همان آمادگی شیء برای تبدیل شدن به شیء دیگر میداند و این قوه و تهیؤ دو اعتبار دارد؛ یک اعتبار نسبت به آن شیء مستعد مانند هسته خرما و یک اعتبار نسبت به مستعد له مانند درخت خرما. به اعتبار اول به آن استعداد گویند؛ نظیر آن که گفته شود، نطفه مستعد انسانیت است. و به اعتبار دوم به آن امکان استعدادی گویند. به اعتقاد امامخمینی به امکان استعدادی، امکان وقوعی نیز گفته میشود.[۷]
فرق امکان استعدادی با امکان ذاتی
در فلسفه ابنسینا امکان استعدادی و ذاتی بطور کامل از یکدیگر متمایز و مرزبندی نشدهاند.[۸] در نگاه مشهور فلاسفه اسلامی مهمترین ویژگی امکان استعدادی که سبب عینی بودن آنها خارج میگردد، قابلیت اتصاف آن به شدت و ضعف است.[۹]
امامخمینی نیز میان امکان استعدادی و امکان ذاتی و ماهوی چند فرق قائل است از جمله:
امکان استعدادی، حظ وجودی دارد، زیرا از جهتی بالفعل است و مرتبه ضعیفی از وجود را دارا میباشد، اما امکان ذاتی، حظ وجودی ندارد، چون ماهیت امری اعتباری است.[۱۰]
- امکان ذاتی از جهتی به منزله اصل و ریشه برای امکان استعدادی است؛ زیرا امکان ذاتی منشأ امکان استعدادی است.
- امکان استعدادی تعیین دارد؛ برخلاف امکان ذاتی که تعیین ندارد و در وادی تساوی دو طرف وجود و عدم سرگردان است.
- امکان استعدادی، زوالپذیر است؛ ولی امکان ذاتی لازم ماهیت است و هرگز زوال نمیپذیرد.
- امکان استعدادی در محل و در ماده، ممکن است و ماده اعم است از اینکه ماده برای صورت باشد یا موضوع برای امکان استعدادی. پس ممکن با نظر به حال متعلق به استعدادی وصف میشود ؛ یعنی با نظر به مستعد له به آن امکان استعدادی گویند، اما امکان ذاتی با نظر به وصف خود ممکن است.
- امکان استعدادی شدت و ضعف دارد؛ چون وجودی است؛ برخلاف امکان ذاتی که شدت و ضعف ندارد.[۱۱]
- مراد از امکان ذاتی، امکان در باب ماهیات است و مراد از امکان استعدادی امکان در باب وجود است که موضوع آن امر واقعی است. استعدادی که این قابلیت را دارد؛ یک مرتبه کامل از وجود میشود.[۱۲]
- امکان استعدادی مربوط به موجودات مادی است؛ ولی امکان ذاتی مربوط به موجودات ممکنه میباشد.[۱۳]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، ج۱، ص۱۵۴؛ علامه حلی، کشف المراد، ص۸۱؛ سبزواری شرح المنظومه، ج۲، ص۲۸۰.
- ↑ ابنسینا، الهیات شفاء، ص۱۷۷؛ ایزدی، امکان استعدادی و نسبت آن با امکان ذاتی، ص۷۱-۷۴.
- ↑ فخر رازی، مباحث المشرقیه، ج۱، ص۲۱۷؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۲۳۰ و ۲۳۹.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۵۸-۶۱؛ ج۲، ص۱۲۴، ۲۹۱ و ۳۰۰؛ ج۳، ص۸۱؛ لمحات الاصول، ص۴۱۱؛ تهذیب الاصول، ج۱، ص۴۲۰.
- ↑ طباطبائی، نهایة الله الحکم، ص۴۷.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ص۸۱؛ سبزواری، شرح المنظومه ج۲، ص۲۸۰.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۵۸-۵۹؛ لمحات الاصول، ص۴۶۰.
- ↑ ابنسینا، الهیات شفاء، ص۱۷۵؛ مصباح یزدی، شرح الهیات شفاء، ج۳، ص۲۷۸؛ ایزدی، امکان استعدادی و نسبت آن با امکان ذاتی، ص۷۸.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ص۸۱؛ ایضاح المقاصد، ۸۵؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱، ص۲۳۵، ج۴، ص۱۰۴.
- ↑ امام خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۶۰.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۶۱-۶۴.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۱۲۴.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۸۱؛ تهذیب الاصول، ج۱، ص۴۲۰.
منابع
- ابنسینا، حسینبنعبدالله، الهیات شفاء، قم، مکتبة، المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تهذیب الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۱ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، لمحات الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- ایزدی، محسن، امکان استعدادی و نسبت آن با امکان ذاتی، پژوهش های فلسفی و کلامی، ۱۳۹۴ش.
- سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، قم، نشر ناب، ۱۴۲۲ق.
- علامه حلی، ایضاح المقاصد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۷ش.
- علامه حلی، حسینبنیوسف، کشف المراد فی شرح تجرید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- فخر رازی، محمدبنعمر، المباحث المشرقیه، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۱۱ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، شرح الهیات شفا، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امامخمینی، ۱۳۸۷ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
نویسنده: باقر صاحبی