بینونت عزلی

بینونت عُزلی، یعنی دو مصداق دارای ماهیت باشند که نشان از محدودیت وجودی و بینونت عزلی آنهاست.

اهمیت و جایگاه بینونت عزلی

بینونت عزلی در اصطلاح فلسفی و عرفانی به معنای آن است که دو شیء در وجود از یکدیگر جدا بوده، و در عرض یکدیگر قرار داشته و هیچ کدام بر دیگری احاطه وجودی ندارد و هر یک فاقد دیگری است.^[۱]

واژه بینونت عزلی از برخی روایات اخذ شده است.^[۲] مسئله معیت حق با مخلوقات از جمله مسائل بنیادین است که در حوزه الهیات و مسائل آن نقش اساسی دارد. در نگاه کلامی رابطه حق‌تعالی با مخلوقات، بینونت عزلی است؛ زیرا هرگونه سنخیت و معیت میان حق و خلق منتفی است؛^[۳] امّا در نگاه حکمای الهی مسئله معیت حق با خلق، معیت بالحق و قیومی است و میان حق و خلق بینونت عزلی نیست.^[۴]

عرفا نیز در بیان تمایز میان حق و خلق به بحث بینونت عزلی توجه داشته و توحید حق را تمایز بین حق و خلق معرفی کرده‌اند.^[۵] امام‌خمینی نیز در بحث معیت حق با خلق به، مسأله بینونت عزلی توجه داشته و به تبیین معنا، ملاک و لازمه بینونت عزلی پرداخته است.^[۶]

تمایز احاطی

عرفا براین باورند که حق و خلق از یکدیگر متمایز و متغایرند، امّا نه به نحو تمایز تقابلی، تا در نتیجه خداوند جدای از خلق در تصویر آید و بینونت عزلی میان آنها جریان یابد، بلکه حق‌تعالی به نحو تمایز احاطی از خلق امتیاز و تغایر دارد؛ یعنی چون ذات حق مطلق به اطلاق مقسمی است، به نفس همین اطلاق، عین همه اشیاست و از آنجا که هیچ محدودی مطلق نمی‌شود، حق‌تعالی به نفس همین اطلاق غیر از همه اشیاء است.^[۷]

امام‌خمینی نیز با اذعان به وحدت شخصیه وجود بر این باور است که مقام اطلاقی حق‌تعالی وجود بی‌نهایتی دارد که حجابی بین حق‌تعالی و خلقش نیست؛ یعنی ذات اطلاقی حق در مقام ظهور و فعل خود حضور دارد و تجلی حق در موطن غیبی و خلقی، تجلی ذات است و این مطلب ناشی از احاطه قیومی حق‌تعالی بر همه اشیاء است که خود سبب می‌شود در عین این که هیچ نسبتی بین او و خلقش نباشد و منزّه از تعیّنات باشد، با این حال در دل همه تعینات اسمایی خود نیز حاضر باشد. امام‌خمینی در بیان تمایز احاطی و تقابلی بر این باور است که تمام اشیا به حسب مرتبه ذات خود با منفعلات خود متباین و متقابل می‌باشند و از این جهت هیچ احاطه ذاتی قیومی ندارند، اما حق‌تعالی به اضافه اشراقی و احاطه قیومی و به حکم قرب وریدی، احاطه تام بر همه هستی دارد به گونه‌ای که هیچ جایی از او خالی نیست و به هیچ وجه شائبه تباین عزلی در ذات و صفات یا موجودات ندارد.^[۸]

امام‌خمینی در شرح بینونت عزلی به این مطلب تأکید دارد که هرچند بر اساس وحدت وجود، حق عین خلق است، لکن تمایز احاطی برقرار است. ایشان یکی از مسائل مهم در باب توحید و وحدت شخصیه را، حفظ بینونت وصفی و تغایر حق و خلق می‌داند و با استناد به روایت «توحید تمییزه من خلقه و حکم التمییز بینونة صفة لا بینونة عزلة».^[۹]، تأکید دارد که بینونت بین خالق و مخلوق، صرفاً بینونت وصفی و فقط ناظر به اوصاف است و باید مراقب بود که این بینونت به جایی نرسد که به جدایی وجود و بینونت عزلی منجر شود.^[۱۰]

ملاک بینونت عزلی

به باور اهل معرفت آنچه سبب تحقق بینونت عزلی است، محدود بودن هر دو مصداق است و آنچه سبب تحقق بینونت وصفی است، نامحدود بودن یک مصداق، و احاطه وجودی آن نسبت به دیگری است. بر این اساس هرگاه دو مصداق دارای ماهیت باشند، نشان از محدودیت وجودی آنها بوده و دلیل بر بینونت عزلی آنهاست؛ امّا اگر یکی از دو مصداق، ماهیت نداشته باشد، بینونت آنها وصفی خواهد بود.^[۱۱]

امام‌خمینی نیز در بیان ملاک بینونت عزلی معتقد است، تمام دار تحقق امکانی، محدود به حدّ ماهیتی است، و هرچه محدود به حدّ باشد، با فعل خود به قدر محدودیتش بینونت عزلی دارد و احاطه قیومی حقانی ندارد، پس تمام اشیاء به مرتبه ذات خود با منفعلات خود متباین و متقابل می‌باشند، و به همین جهت احاطه ذاتیه قیومیّه ندارند، امّا مالکیت حق‌تعالی که به اضافه اشراقیه و احاطه قیومیّه است، مالکیت ذاتیه حقیقه حقه است که به هیچ وجه شائبه تباین عزلی در ذات و صفاتش با موجودی از موجودات ندارد و مالکیت آن ذات مقدس به همه عوالم علی السواء است، بدون آنکه با موجودی از موجودات تفاوت یا به عوالم غیب نزدیک‌تر از عوالم دیگر باشد؛ زیرا آن مستلزم محدودیت و بینونت عزلی می‌باشد و لازم می‌آید امکان و فقر در ذات حق راه پیدا کند.^[۱۲]

پانویس

↑ نوری، التعلیقات علی مفاتیح الغیب، ص۷۰۳؛ حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ج۱، ص۱۱۲.
↑ طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۲۵۳.
↑ (جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۱۵۹؛ قمی، شرح توحید صدوق، ج۱، ص۱۹۷؛ ج۳، ص۵۱۳؛ آمدی، ابکار الافکار، ج۳، ص۳۲۵؛ بحرانی، شرح و ترجمه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۷۰ و ۲۸۱.
↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۷، ص۲۷۳-۲۷۴؛ شرح اصول کافی؛ ج۴، ص۳۰ و ص۶۵-۶۶؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۴۵۶، بابائی بررسی تطبیقی ماهیت معیت و غیریت، ص۷۳-۸۰.
↑ ابن‌ترکه اصفهانی، تمهید القواعد، ص۹۱؛ حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ج۱، ص۱۱۲.
↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۷۰؛ تفسیر سوره حمد، ص۵۱؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۶۵؛ شرح دعای سحر، ص۱۱۶-۱۱۷؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۸۲.
↑ ابن‌ترکه اصفهانی، تمهید القواعد، ص۹۱؛ امینی‌نژاد، حکمت عرفانی، ص۲۵۸.
↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه؛ آداب الصلاة، ص۲۷۰؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۸۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۱۰۰-۱۰۱.
↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۲۵۳)
↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۱۶-۱۱۷؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۲، ص۲۳۱-۲۳۲؛ اوج معرفت، ص۱۰۱.
↑ مطهری، مجموعه آثار، ج۷، ص۴۷-۴۸؛ خمینی، تحریر اختیار، ج۳، ص۹۳۱.
↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۲۷۰؛ تفسیر سوره حمد، ص۵۱ و ۱۸۱؛ تعلیقات علی شرح فصوص حکم و مصباح الامر، ص۶۵.

منابع

ابن‌ترکه اصفهانی، صائن‌الدین، تمهید القواعد، تصحیح آشتیانی، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، تهران، ۱۳۵۵ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۸ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
امینی‌نژاد، علی، حکمت عرفانی، قم، مؤسسه پژوهشی امام‌خمینی، ۱۳۹۰ش.
آمدی، سیف‌الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، قاهره، دار الکتب، ۱۴۲۳ق.
بابائی، علی، بررسی تطبیقی ماهیت معیت و غیریت حق و خلق از منظر متکلمان اسلامی و ملاصدرا با تکیه بر نهج البلاغه، فصلنامه پژوهش و کارآمدی، دوره ۴، ۱۴۰۳ش.
بحرانی، کمال‌الدین ابن‌میثم، شرح و ترجمه نهج البلاغه، مشهد، نشر آستان قدس، ۱۳۷۵ش.
جرجانی، شریف، شرح المواقف، قم، نشر شریف الرضی، ۱۳۲۵ق.
حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک کلمه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۳ش.
خمینی، سیدحسن، تحریر اختیار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۹۸ش.
صاحبی، باقر، اسرار ملکوت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
صاحبی، باقر، اوج معرفت، تهران، نشر عروج، ۱۳۹۸ش.
طبرسی، احمدبن‌علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، نشر المرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق.
قمی، قاضی سعید، شرح توحید الصدوق، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۵ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسة الوفاء، ۱۴۰۴ق.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، نشر صدرا، ۱۳۸۹ش.
ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۵ش.
ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، شرح اصول کافی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۰ش.
نوری، ملاعلی، التعلیقات علی مفاتیح الغیب، تصحیح خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش.

نویسنده: باقر صاحبی

[1] نوری، التعلیقات علی مفاتیح الغیب، ص۷۰۳؛ حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ج۱، ص۱۱۲.

[2] طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۲۵۳.

[3] (جرجانی، شرح المواقف، ج۸، ص۱۵۹؛ قمی، شرح توحید صدوق، ج۱، ص۱۹۷؛ ج۳، ص۵۱۳؛ آمدی، ابکار الافکار، ج۳، ص۳۲۵؛ بحرانی، شرح و ترجمه نهج البلاغه، ج۱، ص۲۷۰ و ۲۸۱.

[4] ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۷، ص۲۷۳-۲۷۴؛ شرح اصول کافی؛ ج۴، ص۳۰ و ص۶۵-۶۶؛ تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۴۵۶، بابائی بررسی تطبیقی ماهیت معیت و غیریت، ص۷۳-۸۰.

[5] ابن‌ترکه اصفهانی، تمهید القواعد، ص۹۱؛ حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ج۱، ص۱۱۲.

[6] امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۷۰؛ تفسیر سوره حمد، ص۵۱؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۶۵؛ شرح دعای سحر، ص۱۱۶-۱۱۷؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۳۸۲.

[7] ابن‌ترکه اصفهانی، تمهید القواعد، ص۹۱؛ امینی‌نژاد، حکمت عرفانی، ص۲۵۸.

[8] امام‌خمینی، مصباح الهدایه؛ آداب الصلاة، ص۲۷۰؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۸۱؛ صاحبی، اوج معرفت، ص۱۰۰-۱۰۱.

[9] مجلسی، بحارالانوار، ج۴، ص۲۵۳)

[10] امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۱۶-۱۱۷؛ صاحبی، اسرار ملکوت، ج۲، ص۲۳۱-۲۳۲؛ اوج معرفت، ص۱۰۱.

[11] مطهری، مجموعه آثار، ج۷، ص۴۷-۴۸؛ خمینی، تحریر اختیار، ج۳، ص۹۳۱.

[12] امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۲۷۰؛ تفسیر سوره حمد، ص۵۱ و ۱۸۱؛ تعلیقات علی شرح فصوص حکم و مصباح الامر، ص۶۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]