اضافه اشراقی
اضافه اشراقی، شأنی از شنون علت است که نمیتواند حتی مصداق بالذات مفهوم وجود باشد بلکه مصداق بالعرض است که به حیث تقییدی شأنی حق موجود است.
اهمیت و جایگاه اضافه اشراقی
اضافه اشراقی در اصطلاح فلسفی، اضافهای است یک طرفه که در آن مضاف الیه نفس مضاف است.[۱]
فلاسفه و عرفا در آثار خویش به اضافه اشراقی، حقیقت و کیفیت وجودی آن پرداخته و ثمرات و نتایج پرشماری بر آن مترتب ساختهاند.[۲] امامخمینی نیز در آثار فلسفی و عرفانی خویش به بحث اضافه اشراقی و کیفیت و جودی آن پرداخته و آثار و نتایجی برای آن برشمرده است.[۳]
چیستی اضافه اشراقی
حکما الهی معتقدند اضافه اشراقی شأنی از شئون علت است که نمیتواند حتی مصداق بالذات مفهوم وجود باشد بلکه مصداق بالعرض است که به حیث تقییدی شأنی وجود حق موجود است.[۴] عرفا نیز اضافه اشراقی را، نسبت امکانی میداند که به خاطر عدمی بودن ذاتیشان، هرگز سبب تعدد در متن یگانه حقیقت وجود نمیگردند.[۵]
امامخمینی نیز در بیان چیستی اضافه اشراقی در ابتدا به اقسام اضافه پرداخته، معتقد است؛ اضافه دو قسم است مقولی و اشراقی؛ اضافه مقولی، نسبت بین دو امر مستقل است که نیازمند دو طرف میباشد؛ ازاینرو، در این اضافه سه امر قابل ملاحظه است؛ مضاف، مضاف الیه و اضافه. در اضافه مقولی دو طرف اصیل هستند؛ امّا اضافه اشراقی که در مقابل اضافه مقولی است، یک طرف میباشد و مضاف سمت و منصب قیومیت را داراست و مضاف متقدم و اضافه متأخر از آن میباشد.[۶]
امامخمینی با گذر از اندیشه علیت به اندیشه تجلی و تشأن به تحلیل دقیق اضافه اشراقی پرداخته، حقیقت معلول را عین ربط و صرف فقر میداند؛ یعنی از محدوده موجودات امکانی فقط وجود واجب تعالی مستقل است و مابقی اضافه اشراقی حقاند.[۷]
ثمرات و نتایج اضافه اشراقی
امامخمینی همسو با حکما و عرفای الهی برای اضافه اشراقی پیامدها و نتایجی برمیشمارد از جمله:
- نفی نظام علیت: امامخمینی رابطه بین علت و معلول را اضافه اشراقی میداند و با ارجاع علیت به تشأن و ظهور و تجلی و با نفی حقیقی بودن وجود معلول، بر عین الربط بودن آن تأکید میکند.[۸]
- وجود رابط: امامخمینی در فضای حکمت متعالیه از وجود رابطی به اضافه اشراقی تعبیر کرده و همه موجودات هستی امکانی را اشراق حق و عین ربط میداند که از خود هیچ استقلالی ندارند.[۹]
- وجود منبسط: امامخمینی با ابطال ماهیات و حدود از ناحیه علت بر این باور است؛ وجود منسبط معلولی است که هیچ حیثیتی ورای حیثیت معلولی در او نیست و از این جهت هیچ حکمی ندارد و اضافه اشراقی حقتعالی است که به واسطه او همه موجودات ایجاد میشوند.[۱۰]
- علم تفصیلی: امامخمینی علم تفصیلی را اضافه اشراقی نفس میداند که قضایا در آن مرتبه، به نحو تفصیل از یکدیگر ممتاز میباشند. این مرتبه از نفس همان معلول نفس میباشند که به خلاقیت نفس مخلوق هستند و معیار علم در این قسم حضور محلول نزد علت میباشد.[۱۱]
- انحصار فاعلیت حق: تفسیر دقیقی که امامخمینی از نظام علیت ارائه میدهد بر اساس عناصری چون وجود رابطی، اضافه اشراقی، امکان فقری و انحصار جعل در وجود میباشد، در این تحلیل علت، وجودی مستقل و غنی بلکه عین استقلال و معلول عین فقر و اضافه اشراقی علت میباشد. در نگاه امامخمینی انحصار تأثیر و فاعلیت حقتعالی به عنوان «لا مؤثر فی الوجود إلا الله» با توجه به بحث اصالت وجود و اضافه اشراقی میباشد؛ زیرا حقتعالی فاعلی است که در مبدأ بودن برای همه اشیاء مستقل است و در ایجاد و علیتش قائم به ذات است و هیچ وابستگی به غیر ندارد. پس مؤثری در عالم هستی جز او نیست بلکه اشیاء تنها از استقلال نسبی برخودار میباشند و از آن جا که استقلال در وجود ملاک و معیار فاعل حقیقی و ایجادی است، وجودی که عین رابط و اضافه اشراقی است نمیتواند ایجادکننده باشد، پس تأثیر و فاعلیت از شئون وجود بوده و وجود منحصر در حقتعالی است.[۱۲]
- علم فعلی: علم فعلی حقتعالی به اشیاء، به نحو اشراق میباشد؛ زیرا حقایق وجودی به نفس ارتباط حضوری اشراقی حق و به نفس اضافه اشراقیه بودن آنها، خداوند به آنها علم حضوری دارد و اشیا به نفس این علم فعلی و اضافه اشراقی علمی، ایجاد میشوند.[۱۳]
پانویس
- ↑ ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ص۵۰ و ۴۷۶؛ الحاشیة علی الهیات شفاء، ص۱۴۶؛ جوادی آملی، شرح حکمت متعالیه، ج۱، ص۲۵۹؛ حائری، علم حضوری و علم حصولی، ص۵۶.
- ↑ سهروردی، مجموعه مصنفات، ج۱، ص۷-۱۱ و ۲۷۱-۲۷۲؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۱،ص۴۱۳؛ ج۲، ص۲۹۹-۳۰۰؛ الشواهد الربوبیة، ص۵۰؛ قیصری شرح فصوص الحکم، ص۵۵۰-۵۵۱؛ ابنترکه اصفهانی، شرح فصوص الحکم، ۲۹۵-۲۹۶.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۳؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۲۸۷-۲۸۸؛ تفسیر سوره حمد، ص۱۷۶-۱۷۹؛ آداب الصلاة، ص۹۵ و ۳۱۹؛ شرح چهل حدیث، ص۷۰.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۲۹۹-۳۰۰؛ یزدانپناه، مبانی و اصول عرفان نظری، ص۲۲۳.
- ↑ قیصری، شرح فصوص الحکم، ص۵۵۰-۵۵۱؛ ابنترکه، اصفهانی تمهید القواعد، ص۱۱۸-۱۱۹؛ شرح فصوص الحکم، ص۲۹۵-۲۹۹.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۴۲-۲۴۳.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۳۱۹؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۲۸۷-۲۸۸ و ۳۰۳؛ تقریرات فلسفه، صد۱۷۵-۱۸۰.
- ↑ امامخمینی،، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۳۰۳-۳۰۴؛ تفسر سوره حمد، ص۱۷۶-۱۷۹؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ امامخمینی، آداب الصلاة، ص۱۱، ۹۵ و ۳۱۹؛ شرح چهل حدیث، ص۷۰؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۱۷۹-۱۸۰؛ ۲۷۳-۲۷۴؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۲۰۲-۲۰۳.
- ↑ امامخمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۲۸۷-۲۸۸؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۱۷۷-۱۷۸ و ۲۳۸؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۲۰۳-۲۰۴.
- ↑ امامخمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۱۷۴؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۳۲۹.
- ↑ امامخمینی، شرح دعای سحر، ص۹۴؛ آداب الصلاة، ص۳۷۲؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۳۷-۴۳۸.
- ↑ امامخمینی، مصباح الهدایه، ص۵۴؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، ص۲۷۴، تقریرات فلسفه، ج۲، ص۲۶۹-۲۷۸؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۴۸۶-۴۸۸.
منابع
- ابنترکه اصفهانی، صائن الدین، تمهید القواعد، تصحیح سیدجلال الدین آشتیانی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۶۰ش.
- ابنترکه اصفهانی، صائن الدین، شرح فصوص الحکم، قم، نشر بیدار، ۱۳۷۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۴ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
- امامخمینی، سیدروحالله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، تقریرات فلسفه امامخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۵ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۳ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، ۱۳۸۶ش.
- جودی آملی، عبدالله، شرح حکمت متعالیه، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۰ش.
- حائری، مهدی، علم حضوری و علم حصولی، ترجمه سیدمحسن میرحسینی، فصلنامه ذهن، ۱۳۷۹ش.
- سهروردی، شهاب الدین، مجموعه مصنفات، تصحیح هانری کربن، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- قیصری، داودبنمحمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلال الدین آشتیانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی ۱۳۷۵ش.
- ملاصدرا محمدبنابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سیدجلال آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحاشیه علی الهیات شفاء، قم انتشارات بیدار؛ ۱۳۷۸ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- یزدانپناه، یدالله، مبانی و اصول عرفان نظری، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امامخمینی، ۱۳۸۸ش.
نویسنده: باقر صاحبی