حکما

حکما، فیلسوفان بزرگ مورد توجه و استناد امام‌خمینی.

در حوزه فلسفه، حکمای بزرگی ظهور کردند که تأثیرگذار در فلسفه بودند. برخی سنت فلسفی را دارای خاستگاه الهی می‌داند و انبیای الهی را معلمان نخستین حکمت معرفی می‌کنند و حکمایی چون آغاذیموس، انباذقلس، هرمس، فیثاغورس را پیامبر می‌دانند. حکمای پیش ‌از سقراط نخستین مرحله فلسفه یونانی را تشکیل می‌دادند، در دوره‌های بعد، حکمایی چون سقراط، افلاطون و ارسطو ظهور کردند و باعث رشد و بالندگی فلسفه شدند.

ورود فلسفه به دنیای اسلام سبب ظهور حکمایی چون کندی، ابن­راوندی شد. اما شکل‌گیری فلسفه اسلامی به‌ معنای واقعی آن به دست فارابی صورت گرفت، بعدها حکیم ابن‌سینا بر مبنای مشائی به گسترش فلسفه پرداخت. در برابر حکمای مشاء، حکمای اشراق در نیمه قرن ششم هجری ظهور کردند. بعدها حکیم ملاصدرا با تأسیس حکمت متعالیه سرنوشت فلسفه اسلامی را دگرگون ساخت. وی تمام زحمات و تلاش حکمای پیشین را در راستای هم‌زبانی و نزدیکی افق فکری به نقطه اوج کمال نهایی رساند.

امام‌خمینی نیز به حکما و فیلسوفان پیش ‌از اسلام توجه داشته و معتقد بود که آنان سخنان مرموزی دارند که متأخران برای حل آنها احتمالاتی داده‌اند. به اعتقاد امام‌خمینی برخی حکما و فیلسوفان بزرگ در زمان حضرت داود(ع) بودند و حکمت را از او و لقمان حکیم فرا گرفته‌اند. ایشان آراء و مبانی برخی حکمای یونان نظیر ثالیس، انکسیمایس، انباذقلس، فیثاغورس، سقراط، افلاطون و ارسطو و همچنین آراء و مبانی حکمای اسلامی نظیر ابن‌سینا، شیخ اشراق، ملاصدرا و ملاهادی سبزواری را مورد بررسی و نقد قرار داده است.

مقدمه

حکما جمع «حکیم»، از ریشه حکمت است که در اصل به معنای منع و بازداشتن است و به فهم معانی نیز از همین‌رو حکمت گفته می‌شود؛ زیرا از نادانی باز می‌داد و حکمت عبارت از شناخت بهترین چیزها با بهترین علوم یا علم به حقایق اشیا آن‌گونه که هستند و عمل به مقتضای آنها؛ از این‌رو حکمت به دو قسم علمی و عملی تقسیم می‌شود و دانش فلسفه را نیز که شناخت حقایق موجودات آن‌گونه که هستند می‌باشد، حکمت گفته‌اند و به فیلسوف حکیم گفته می‌شود (ببینید: فلسفه).

پیشینه

توجه به حکمت دارای پیشینه درازی است. برخی سنت فلسفی را دارای خاستگاه الهی می‌دانند و انبیای الهی(ع) را معلمان نخستین حکمت معرفی می‌کنند و حکمایی چون آغاذیموس، انباذقلس، هرمس، فیثاغورس و افلاطون را پیامبر می‌دانند. ملاصدرا نیز معتقد است حکمت از حضرت آدم(ع) آغاز شد و انبیایی چون شیث(ع)، ادریس(ع) (هرمس) و نوح(ع) آن را تداوم بخشیدند.

یکی از شناخته‌ترین سنت‌های فلسفی، فلسفه یونان باستان است که آغاز آن به حدود قرن ششم پیش از میلاد مسیح(ع) بازمی‌گردد. در حوزه فلسفه یونان حکمای بزرگی ظهور کردند که تأثیرگذار در فلسفه بودند. فیلسوفان پیش از سقراط نخستین مرحله فلسفه یونانی را تشکیل می‌دهند. این فلسفه دستگاه جامع و کاملی نبود؛ اما زمینه‌ساز دوره بعد شد؛ از این‌رو برخی حکمای یونان خود را وارث فلسفه گذشته می‌دانند. در دوره‌های بعد، حکمایی چون سقراط، افلاطون و ارسطو ظهور کردند و باعث رشد و بالندگی فلسفه شدند.

ورود فلسفه به دنیای اسلام با نهضت ترجمه آغاز شد. در این دوره بیشتر متون مهم فلسفی یونان به عربی ترجمه شد. نخستین حکما و فیلسوفان عالمِ اسلام کندی، ابن‌راوندی، یوحنابن‌حیلان و زکریای رازی بودند؛ اما شکل‌گیری فلسفه اسلامی به معنای واقعی آن به دست فارابی صورت پذیرفت. فارابی دغدغه سازگاری فلسفه با دین را داشت و همه فیلسوفانی که اندکی پس از وی می‌زیستند نیز می‌کوشیدند فلسفه را به دین نزدیک کنند. بعدها ابن‌سینا با تأکید بر مبنای مشائی به گسترش فلسفه اسلامی پرداخت و گروهی مانند بهمنیار لوکری از او پیروی کردند. در برابر حکمای مشاء، حکمای اشراق در نیمه دوم قرن ششم هجری ظهور کردند. شیخ اشراق، شهاب‌الدین سهروردی بر حیات عقلانی و حکمای پس خود تأثیر بسزایی داشت، به گونه‌ای که حکمایی چون شمس‌الدین محمد شهرزوری، قطب‌الدین شیرازی و ابن‌کمونه به فلسفه اشراق متمایل شدند و به شرح آثار شیخ اشراق پرداختند. بعدها حکمای دیگری در شیراز و اصفهان در امتداد حرکت فکری‌ای که از خواجه‌نصیرالدین طوسی آغاز شده بود، مبانی ویژه‌ای در حکمت فلسفی ایجاد کردند که به کوشش حکمایی چون شریف جرجانی، جلال‌الدین دوانی و سیدسند دشتکی گسترش یافت.

پس از تشکیل دولت صفویه در ایران و انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت سلسله صفوی، رفته‌رفته این شهر مرکز علم و دانش شناخته شد و حکما و دانشمندانی را از اطراف در خود جمع کرد و حکمایی چون محمدبن‌حسین عاملی مشهور به شیخ بهایی، سیدمحمدباقر میرداماد استرآبادی و سیدابوالقاسم میرفندرسکی در این دوره ظهور کردند. بعدها ملاصدرا با تأسیس حکمت متعالیه سرنوشت فلسفه اسلامی را دگرگون ساخت. وی تمام زحمات و تلاش‌های حکمای پیشین و عارفان الهی را در راستای هم‌زبانی و نزدیکی افق فکری به نقطه اوج کمال نهایی رساند (ببینید: فلسفه). در ادامه حکمایی چون فیض کاشانی، ملاعلی نوری، ملاهادی سبزواری، آقامحمدرضا قمشه‌ای، میرزاهاشم اشکوری، رفیعی قزوینی، حکیم یزدی، میرزامهدی آشتیانی، امام‌خمینی، سیدمحمدحسین طباطبایی و سیدجلال‌الدین آشتیانی به عنوان پیروان حکمت متعالیه به ترویج و شرح مبانی حکمت متعالیه پرداختند. در اینجا به بخشی از حکما و نیز آثار و دیدگاه‌های آنان که مورد توجه امام‌خمینی بوده است اشاره می‌شود.

ثالیس

ثالیس /Thales: ثالیس ملطی که به نام تالیس، ثالیس و طالس نیز گفته شده است، در قرن ششم پیش از میلاد می‌زیسته و از نخستین بنیانگذاران حکمت یونان شمرده شده است. وی در نجوم و طبیعیات صاحب نظر بود و برای عالم، مُبدعی در کمال خفا و کمون قائل بود. در طبیعیات آب را از آن جهت که قابل تمامی صور است، مخلوق اول و سرمنشأ همه مخلوقات می‌داند. به باور امام‌خمینی فیلسوفان پیش از اسلام سخنان مرموزی دارند که متأخران برای حل آنها احتمالاتی داده‌اند. ایشان معتقد است ثالیس ملطی که یکی از حکمای سبعه است، بر این باور است که خدا عنصری ابداع کرد که در آن صورت تمام موجودات و معلومات موجود است. این عنصر یک «صَفو» دارد و یک «کدر»؛ آنچه از صفو آن پیدا شد، جسم است و آنچه از کدر او پیدا شد، جرم است و جرم فانی می‌شود و جسم فانی نمی‌شود. مقصود وی از جسم که در باطن است و لطیف و باقی است، جسم مثالی است که در عالم مثال برزخ است. ثالیس عقول و نفوس را مشتاق به عوالمی دیگر می‌داند و معتقد است بقا در نشئه دیگر است.

انکسیمایس

انکسیمایس /Anaximenes: انکسیمایس ملطی از شاگردان طالس (ثالیس) و از حکمای الهی و از ملطیین معروف به حکمت است. از عقاید وی آن است که خداوند متعال ازلی و مبدأ اشیا و اول و آخر است و جزء ندارد. او نخستین مخلوق عالم تجرد را عقل و نخستین عنصر عالم جسمانی را هوا (یا بخار) می‌داند. امام‌خمینی در آثار خویش به این فیلسوف توجه داشته و معتقد است انکسیمایس ملطی دربارهٔ بقای نفس حتی نفوس خبیثه شواهد و بیاناتی دارد. او تمام حیات را از عالم عقل می‌داند و فسادی که بر این عالم ماده وارد می‌شود، جزو ثقل اسفل آن است. هر کس در این عالم جسمانی کثیف بماند، به عالم علوی نمی‌رسد و هر کس که از آن روی بگرداند، بالا می‌رود و به عالمی که بسیار لطیف است می‌رسد. ایشان انکسیمایس ملطی را ازجمله کسانی می‌داند که قائل به ارتسام صورت‌ها در علم حق‌تعالی هستند.

انکساغورس

انکساغورس /Anaxagoras: انکساغورس ملطی از حکمای یونانی قرن پنجم پیش از میلاد شمرده شده است. او تمامی موجودات را دارای منشأ واحد می‌داند که عبارت است از جسمی که دارای اجزای مشابه و مرکب از اجزای لطیفِ غیر محسوس و غیرقابل تعقل و همچنین قائل است همه اشیا در جسم اول پنهان‌اند. امام‌خمینی عقیده این فیلسوف را جسمانی و نامتناهی‌بودن اصل عالم می‌داند.

امپدکلس

امپدکلس /انباذقلس /Empedocles: وی از حکمای الهی بزرگ یونان است که پیش از میلاد می‌زیسته و ازجمله فیلسوفانی است که نخستین مخلوق عالم تجرد را عنصر و جوهر بسیط عقلی می‌داند و معتقد است عالم جسمانی از عناصر اربعه ایجاد شده است. به اعتقاد امام‌خمینی این فیلسوف بزرگ در زمان حضرت داوود(ع) بوده و حکمت را از او و لقمان حکیم(ع) فرا گرفته است. او تمام اختلافات و تضاد را از عالم ماده و ائتلاف و محبت را از عالم عقل می‌داند؛ چنان‌که وی هر نفس سافلی را قشر نفس عالی می‌داند؛ یعنی نفس نامی را قشر نفس حیوانی می‌داند و نفس حیوانی را قشر نفس ناطقه انسانی و آن نیز قشر عقل است و از این طریق به عالم اصلی خود می‌رسد.

فیثاغورس

فیثاغورس /Puthagoras: وی فرزند منسارَخس و اهل جزیره ساموس و از حکمای الهی، ریاضیدان، فیلسوف، ستاره‌شناس و موسیقیدان بود که پیش از میلاد مسیح(ع)، در یونان در شهر متاپونتوی به دنیا آمد. این حکیم الهی به علم عدد توجه داشت و اصل و مبدأ عالم را عدد می‌دانست و عدد را پس از عالم ربوبی، مخلوق حق و مبدع نخست می‌شمرد. به اعتقاد امام‌خمینی فیثاغورس از فیلسوفانی است که پیش از ارسطو و در زمان سلیمان نبی(ع) بوده و حکمت را از او گرفته است. آرای او به‌طور کلی رمزگونه است؛ یعنی آرای الهی را به صورت ریاضی بنا نهاده است. وی با تقسیم عالم به صغیر و کبیر، نفس را پیش از اتصال به بدن، تألیف‌شده از اعداد اولیه می‌داند که اگر تهذیب و تجرید نفس صورت بگیرد به عالم اصلی خود بازمی‌گردد.

سقراط

سقراط /Socrates: وی در آتن به دنیا آمد و در همان شهر پرورش یافت و به تحصیل مقدمات علوم پرداخت و حکمت، حساب، هندسه و نجوم را نزد فیثاغورس و ارسالادوس آموخت. سقراط شخصیتی اجتماعی و معروف بود که به دیالکتیک یا گفت و شنودش برای همه شنودگان شناخته شده بود. سرانجام رهبران دموکراسی در سال ۳۹۹ پیش از میلاد او را به محاکمه کشاندند. امام‌خمینی گفته است که سقراط حکیم، حکمت را از فیثاغورس و ارسالادوس آموخت. وی در باب الهیات، علم ماقبل و مابعدالطبیعه، آرای محکمی دارد و در باب نفس معتقد است که نفس پیش از بدن، موجود بوده و اتصال نفس به بدن برای استکمال نفس است. سقراط با تهذیب نفس و رویگردانی از دنیا مردم را از بت و شرک به خدا نهی می‌کرد؛ اما او را مسموم کردند و به قتل رساندند.

افلاطون

افلاطون /Plato: وی شاگرد سقراط و استاد ارسطوست که در سال ۴۲۸ پیش از میلاد مسیح به دنیا آمد و علوم و حکمت الهی را از سقراط فرا گرفت. نام اصلی او «آریستوکلس» بود و نام افلاطون بعدها به مناسبت پیکر تنومندش به او داده شد. ازجمله آثار مهم افلاطون تیمائوس، نئتتوس، مهمانی فیدون و پارمنیدس است. امام‌خمینی از افلاطون به بزرگی یاد می‌کند و او را حکیم عظیم و الهی می‌داند و در آثار خویش به برخی مبانی و مطالب افلاطون اشاره می‌کند، ازجمله:

1. راه حل مسئله شرور: امام‌خمینی چند راه برای شرور بیان کرده است؛ ازجمله نظریه عدمی‌بودن شرور است. این نظریه به افلاطون نسبت داده شده که هیچ نوع وجودی برای شرور قائل نیست (ببینید: عدل الهی).
2. قدیم‌بودن نفس: امام‌خمینی گفته است که افلاطون و پیروان او نفس را قدیم می‌داند و سه دلیل بر قدیم‌بودن نفس اقامه کرده است:
   1. حدوث نفس مستلزم آن است که نفس مجرد نباشد. ایشان در برابر این دلیل همسو با حکمت متعالیه قائل است نفس در اول طبیعت، جسم است و به حرکت جوهری ترقی کرده و همین شیء طبیعی حادث، مجرد می‌شود.
   2. اگر حدوث نفس به حدوث بدن باشد، تسلسل لازم می‌آید.
   3. اگر نفس قدیم نباشد، لازم می‌آید جسمانی باشد و با حدوث بدن حادث شود؛ در حالی‌که نفس ابدی است (ببینید: نفس).

ارسطو

ارسطو /ارسطاطالیس /Aristotle: وی یکی از مهم‌ترین فیلسوفان یونان به‌شمار می‌رود. او در هجده‌سالگی به آکادمی افلاطون راه یافت و به مدت بیست سال در مکتب افلاطون کسب دانش کرد. ارسطو آموزگار اسکندر مقدونی بود. آثار ارسطو متنوع و شامل تمام علوم یونانی ازجمله منطق، طبیعیات، الهیات و اخلاقیات است. امام‌خمینی از ارسطو به عنوان معلم اول یاد می‌کند. ایشان گفته است که ارسطو فرزند نیقوماخوس اهل استاجر و از بزرگان فلاسفه جهان است و تعلیمات منطقی و قواعد علم منطق که پایه علم‌هاست، مدیون زحمت‌های این مرد بزرگ است و از همین‌روی به وی معلم اول می‌گویند ایشان در آثار خویش به برخی مبانی ارسطو اشاره کرده است:

1. حدوث نفس: امام‌خمینی خاطرنشان کرده است ارسطو قائل به حدوث نفس است؛ یعنی نفس با حدوث بدن حادث می‌شود (ببینید: نفس)؛
2. مراتب انسان: امام‌خمینی سخن ارسطو را دربارهٔ مراتب وجود انسان بررسی کرده و معتقد است مراد ارسطو از انسان، موجودی است که فهرست تمام عالم را داراست و انسان کلمه نفسی است؛ یعنی یک مرتبه از این انسان، کلمه و آیه و ظل نفوس فلکی است و یک مرتبه دیگر، انسان عقلانی است و این مراتب به هم پیوسته و متصل‌اند و مراد از اتصال، ربط علی و معلولی و ظلی و ذی‌ظلی است. ملاصدرا عبارتی از اثولوجیا را ناظر بر انسان عقلانی، نفسانی و طبیعی می‌داند که به حرکت جوهری این مراتب طی می‌شوند. امام‌خمینی این سخن را نقد کرده و معتقد است وضع و تألیف کتاب اثولوجیا برای اثبات عالم ماورای طبیعت است و اینکه در انسان نمونه‌ای از عالم برزخ و عقل وجود دارد؛ اما اینکه مراد ارسطو در کتاب اثولوجیا از کلمه انسان طبیعی و نفسانی و عقلانی این باشد که جسم به واسطه حرکت جوهری، این مراتب سه‌گانه را طی کند، معلوم نیست.
3. قدیم‌بودن عناصر: قول به قدیم‌بودن عناصر نیز به ارسطاطالیس نسبت داده شده است.

افلوطین

افلوطین /پلوتینوس /plotinos: وی فیلسوف و بنیانگذار مکتب نوافلاطونی است. افلوطین در مصر در سال ۲۰۴ میلادی به دنیا آمد و به تحصیل علوم مختلف در اسکندریه پرداخت. او در چهل‌سالگی به رم رفت و در آنجا به تعلیم فلسفه پرداخت و در اندک زمانی اهمیت، اعتبار و احترام بسیاری به دست آورد. افلوطین پس از ۲۶ سال اقامت در رم در ۶۶سالگی درگذشت. وی نزد فیلسوفان اسلامی مشهور به شیخ یونانی است. شاگرد او فرفوریوس کوشید نوشته‌های افلوطین را به صورت منظم مرتب کند و آنها را به شش کتاب تقسیم کرد که هر قسمت شامل نه فصل بود و نام آنها را تاسوعات گذاشت. ازجمله آثار معروف افلوطین کتاب اثولوجیا است که به‌اشتباه به ارسطو نسبت داده شده است؛ در حالی‌که این کتاب بخشی از کتاب تاسوعات است.

امام‌خمینی از کتاب اثولوجیا به بزرگی یاد کرده و آن را لطیف‌ترین و شریف‌ترین کتاب‌های فلسفی یونانی می‌داند که در بیان معرفت ربوبی تألیف شده است؛ اما در مقایسه با معارف اسلامی دارای مختصری از معارف است و همه آن کتاب، به اندازه آغاز سوره حدید در بیان سرّ توحید دارای حقایق و معارف نیست. ایشان این کتاب را همانند حکمای پیشین به‌اشتباه منسوب به ارسطو می‌داند.

فرفوریوس

فرفوریوس /Porphyry: وی از حکمای بزرگ نوافلاطونی و مکتب اسکندریه و از شاگردان افلوطین است. او در شهر ساحلی صور واقع در جنوب فینیقیه در سال ۲۳۲ یا ۲۳۴ میلادی در شهر ساحلی صور واقع در جنوب فینیقیه به دنیا آمد. آوازه افلوطین، فرفوریوس را به روم کشاند و با فهمیدن عمق مطالب افلوطین یکی از شاگردان بزرگ او گردید. امام‌خمینی از فرفوریوس به عنوان حکیم پیش از اسلام یاد می‌کند که در باب اتحاد عاقل و معقول، نظر خاصی دارد و نظر او را دراین‌باره همچون مسلک ملاصدرا می‌داند (ببینید: اتحاد عاقل و معقول). ایشان نظریه فرفوریوس دربارهٔ علم حق‌تعالی از باب اتحاد او با معلومات را می‌پذیرد و معتقد است وجه این سخن با آنچه در باب فیض مقدس بیان می‌شود، قابل فهم است؛ زیرا مناط علم حق به اشیا فیض مقدس است. این فیض همان ظهور ذاتی حق‌تعالی است و با تمام اشیا و تعینات نیز متحد است و چنین اتحادی بیان‌کننده علم حق به اشیاست (ببینید: علم الهی). امام‌خمینی، اعتقاد فرفوریوس را که قائل است هیولای فلک غیر هیولای اجسام طبیعت است، نقد می‌کند.

فارابی

محمدبن‌محمد فرزند اوزلغ‌بن‌طرخان معروف به ابونصر فارابی در سال ۲۵۷ق در روستای نزدیک فاراب ترکستان زاده شد. وی پس از تحصیلات اولیه به بغداد که عالی‌ترین مرکز آموزش اسلامی آن روزگار بود، سفر کرد و در درس متی‌بن‌یونس و یوحنابن‌حیلان شرکت کرد و به تحصیل منطق پرداخت و در این زمینه از استادش پیشی گرفت. وی در بغداد به فراگیری فلسفه پرداخت و فردی برجسته و سرآمد عصر خویش شد و به معلم ثانی مشهور گشت. وی مدت بیست سال در بغداد ماند؛ آن‌گاه مرکز فرهنگی حلب توجه او را به خود جلب کرد و به آنجا سفر کرد و مدتی نزد سیف‌الدوله حمدانی به سر برد.

فلسفه فارابی دارای وجوه ممتازی است. وی برخی از آرای فیلسوفان پیشین را پذیرفت و آنها را به صورتی که با محیط فرهنگی خاص او مطابق باشد، بازسازی کرد و چنان پیوند و نزدیکی میان آنها برقرار کرد که فلسفه حاصل از آن منظم‌ترین و مرتبط‌ترین فلسفه است. وی هم در تفکر و بیان و هم در اقامه دلیل و بحث و ارائه مطالب استدلالی، فیلسوفی منطقی است. از معروف‌ترین آثار فارابی فصوص الحکم، شرح المجسطی، احصاء العلوم، الموسیقی الکبیر و المدینة الفاضله است. این فیلسوف در علوم ریاضی و طب نیز تبحر داشت. وی در رجب ۳۳۹ق، در حدود هشتادسالگی در دمشق از دنیا رفت و همان‌جا به خاک سپرده شد.

امام‌خمینی از فارابی با عنوان معلم ثانی یاد کرده است. ایشان در پیام مهم خود به میخائیل گورباچوف فارابی را حکیم مشائی معرفی می‌کند که می‌توان در شناخت قانون علیّت به آثارش مراجعه کرد (ببینید: نامه به میخائیل گورباچف). ایشان در برخی آثار خود به آرا و مبانی فارابی اشاره کرده است، ازجمله عمومیت قدرت الهی. امام‌خمینی در بیان عمومیت قدرت الهی به دلیل و ادله‌ای که فارابی در فصوص الحکم بیان کرده است، تمسک می‌کند. ایشان در تقریر این دلیل قائل است افعالی که از انسان صادر می‌شود و گمان می‌شود که به اختیار انسان انجام شده، اگر از لوازم ذات باشند، لازم می‌آید از اول و از وقتی که ذات بود، اختیار هم باشد؛ در حالی‌که چنین نیست. اگر افعال حادث باشند، محدِثی لازم دارند. اگر آن محدِث شخص باشد، به گونه‌ای که با اختیار دیگری آن را احداث کرده باشد، همین سخن دربارهٔ آن اختیار مطرح می‌شود و همین‌طور و تسلسل لازم می‌آید؛ بنابراین باید هر امر عرضی به امر ذاتی منتهی شود تا تسلسل لازم نیاید؛ سپس هر مختاری که با اختیار خود فعلی را انجام دهد، اختیار و قدرت انجام فعل را از ذاتی که اختیار و قدرت ذاتی اوست، دریافت می‌کند و لازمه آن تعلق قدرت حق‌تعالی بر تمامی موجوداتی است که دارای قدرت و اختیارند (ببینید: قدرت الهی). امام‌خمینی در برخی موارد در بطلان تسلسل از دلیل اسدّ و اخصر فارابی بهره برده است (ببینید: خداشناسی) و امام‌خمینی در علم الهی نظر فارابی را نقد کرده است (ببینید: علم الهی).

ابن‌سینا

ابوعلی حسین‌بن‌عبدالله‌بن‌سینا فیلسوف بزرگ مشائی در سال ۳۷۰ق در افشنه در حومه بخارا به دنیا آمد. او فیلسوف، پزشک، ریاضیدان و منجم ایرانی بود. وی در فلسفه روش استدلالی و عقلی در پیش گرفت و با نبوغ خود دستگاه نظام‌مند منطقی، جامع و استواری از حکمت مشاء همراه با باریک‌بینی‌های فلسفی بسیار ارائه کرد. وی زندگی ناآرام و پر فراز و نشیبی داشت و سرانجام در ۵۸سالگی در همدان درگذشت. امام‌خمینی از ابن‌سینا به اعجوبه روزگار یاد می‌کند و از مبانی و آرای او در آثار خویش بهره گرفته و در برخی موارد مبانی و آرای او را نقد کرده است (ببینید: ابن‌سینا).

بهمنیار

بهمنیاربن‌مرزبان از اهالی آذربایجان بود که سال تولدش معلوم نیست. وی فردی زرتشتی بود و مسلمان شد. او در درس ابن‌سینا حضور فعال داشت و پرسش‌های دقیق و مهمی را مطرح می‌کرد. پرسش و پاسخ‌هایی که در کتاب المباحثات و گاه در التعلیقات ابن‌سینا وجود دارد، حاصل گفتگوهای او با استادش است. بزرگ‌ترین دستاورد بهمنیار تقریر جدید و منظم از دیدگاه‌های ابن‌سینا است که در کتاب التحصیل یافت می‌شود. التحصیل شامل سه بخش است: منطق، مابعدالطبیعه و اعیان موجودات. تقریر فشرده و جامع بهمنیار از حکمت مشاء در التحصیل موجب شده است این کتاب توجه فیلسوفان بعدی را به خود جلب کند؛ از این‌رو یکی از منابع و مراجع معتبر حکمت مشاء است.

امام‌خمینی در آثار خود از بهمنیار یاد کرده و برخی مسائل اختلافی میان بهمنیار و ابن‌سینا را نقل و بررسی کرده و معتقد است ابن‌سینا در پاسخ به بعضی از پرسش‌های بهمنیار عاجز مانده است؛ برخی از این مسائل عبارت‌اند از:

1. زمان: میان بهمنیار و ابن‌سینا در اینکه زمان در وجود دخالت دارد یا خیر اختلاف است. ابن‌سینا منکر آن است که زمان نقشی در وجود داشته باشد و بهمنیار را با سکوتش از جواب قانع کرد؛ زیرا ابن‌سینا معتقد بود در صورت پذیرش دخالت زمان در وجود دیگر سائل و مسئولی باقی نخواهد بود. امام‌خمینی همسو با حکمت متعالیه بر این باور است که زمان در وجود دخالت دارد و سائل و مسئول‌عنه باقی است؛ زیرا وجود انسان یک وجود سیال و باقی است و وجود در زمان لاحق همان وجود در زمان سابق است که ناقص بود و کامل شد (ببینید: زمان).
2. قوای نفس: ازجمله اختلافات میان بهمنیار و ابن‌سینا آن است که چگونه برخی قوای نفس، مدرِک و برخی دیگر غیر مدرِک‌اند با اینکه ذات همه قوا واحد است. ابن‌سینا طبق مسلکی که دربارهٔ تجرد نفس در آغاز خلقت داشته (روحانیة الحدوث)، نتوانسته آن را جواب دهد. امام‌خمینی دربارهٔ این اختلاف با توجه به حرکت جوهری، معتقد است برای نفس یک گونه وجود طبیعی است که به‌تدریج ترقی کمالی پیدا می‌کند؛ بنابراین ممکن است قوایی که در اول حاصل شده مدرک نباشند؛ ولی قوایی که پس از رسیدن نفس به مقام تجرد حاصل می‌شوند، مدرک باشند (ببینید: نفس).
3. حرکت جوهری: بهمنیار قائل به حرکت در جوهر شیء و تبدل جوهری است و با ابن‌سینا که منکر حرکت در جوهر شیء است اختلاف دارد (ببینید: حرکت جوهری).

شیخ اشراق

شهاب‌الدین یحیی فرزند حبش‌بن‌امیرک سهروردی معروف به شیخ اشراق در سال ۵۴۹ق در سهرورد از توابع زنجان به دنیا آمد. وی نزد مجدالدین جیلی و ظهیرالدین فارسی منطق و فلسفه خواند و به مسافرت‌های زیادی رفت و با عرفای بسیاری دیدار کرد. او با عرضه فلسفه خاص خود به دفاع از فلسفه و عقلانیت پرداخت و بر روش ذوقی و شهودی در کنار روش بحثی و استدلالی تأکید می‌کرد. امام‌خمینی از شیخ اشراق با القابی چون شیخ مقتول، صاحب آثار نفیس و مصنفات عزیز، حکیم نورانی و احیاکننده طریقه حکمت افلاطونی یاد می‌کند. ایشان به فلسفه اشراق کاملاً توجه کرده و از اصطلاحات اشراقی در آثار خود بهره برده است (ببینید: شهاب‌الدین سهروردی).

طوسی

خواجه نصیرالدین طوسی در سال ۵۹۷ق در طوس به دنیا آمد. خاندان او در اصل اهل جهرود ساوه بودند. وی نزد فریدالدین داماد نیشابوری الاشارات و التنبیهات ابن‌سینا را آموخت و نزد قطب‌الدین مصری کتاب قانون و نزد کمال‌الدین‌بن‌یونس مصری ریاضیات را خواند. از کارهای مهم خواجه نگارش کتاب تجرید الاعتقاد است. وی در این کتاب شیوه جدیدی برای علم کلام بنیان نهاد و کلام فلسفی را به معنای دقیق آن تأسیس کرد. امام‌خمینی در آثار خود از خواجه‌نصیر با عنوان محقق خبیر، افضل متأخران، نصیر ملت و دین و محقق طائفه حق یاد کرده و از آرا و مبانی کلامی فلسفی خواجه بهره برده و در برخی موارد آن را بررسی و نقد کرده است (ببینید: خواجه‌نصیرالدین طوسی).

ابن‌کمونه

عزالدوله ابوالرضا فرزند هبةالله‌بن‌کمونه اسرائیلی بغدادی، فیلسوف سده هفتم است که هم‌عصر با خواجه طوسی بود و با وی نامه‌نگاری داشت. او در بغداد می‌زیست و پس از نگارش کتاب تنقیح الابحاث للملل الثلاث (اسلام، مسیحت و یهود) به دلیل مطالب و شبهه‌هایی که دربارهٔ قرآن و اسلام مطرح کرد، مورد خشم واقع شد و مردم بر او شوریدند. برخی او را مسلمان معرفی کرده‌اند. برخی از آثار وی عبارت‌اند از: تنقیح الابحاث فی الملل الثلاث، التنقیحات فی شرح التلویحات الجدید فی الحکمه، رسالة ازلیة النفس، ملتقط من کتاب زبدة النقض، ملتقط تحصیل المحصل، الکاشف و اللمعة الجوینیه.

شبهه ابن‌کمونه در کتاب‌های فلسفی مطرح و نقدهایی بر آن وارد شده است؛ البته به عقیده ملاصدرا، اصل شبهه را شیخ اشراق مطرح کرده است. این شبهه چنان شهرتی به خود گرفته بود که حل آن را از معضلات می‌دانستند؛ به گونه‌ای که برخی قائل بودند اگر امام زمان(ع) ظهور کند، از او معجزه‌ای جز پاسخ به این شبهه درخواست نمی‌شود. این شبهه باعث شده است برخی از آن به «افتخار شیطان» یاد کنند. اصل شبهه آن است که چرا ممکن نیست دو هویت مختلف به تمام ذات مغایر هم باشند که هر یک بذاته واجب‌الوجود باشند و مفهوم واجب‌الوجود از آنها منتزع و به‌طور عرضی بر آنها حمل شود. امام‌خمینی معتقد است ابن‌کمونه فردی الهی و اهل توحید بوده است و اغلب این نقدها به سبب درک‌نکردن صحیح افکار و عقاید او ناشی شده است.

دو اشکال بر سخن ابن‌کمونه وارد شده است:

1. اگر وجوب وجود عرضی باشد، لازم می‌آید واجب‌تعالی نیازمند علت باشد و این باطل است؛ چون علت واجب، باید واجب باشد و آن دو واجب فرضی، واجب‌الوجود نخواهند بود؛ زیرا هر بالعرضی باید به بالذات منتهی شود؛ پس وقتی وجوب هر کدام به چیزی معلل شد، آن علت واجب خواهد بود.
2. در این شبهه، میان اینکه مفهوم واجب‌الوجود به نحو عرضی بر هر دو واجب حمل می‌شود و اینکه هر یک از آن دو، واجب‌الوجود بذاته باشند، جمع شده است؛ در حالی‌که جمع میان ذاتی‌بودن واجب‌الوجود و عرضی‌بودن آن، جمع میان دو امر متباین است؛ بنابراین واجب‌الوجودبودن نمی‌تواند برای هر کدام از آنها هم ذاتی باشد و هم عرضی؛ زیرا ذاتی به معنای جوهر شیء و عرضی به معنای عرض شیء است و شیء واحد نمی‌تواند هم جوهر و هم عرض باشد.

به اعتقاد امام‌خمینی این دو اشکال از نداشتنِ درک صحیح از دو اصطلاح ذاتی و عرضی ناشی شده است. از ذاتی و عرضی در دو باب بحث شده است: یکی در باب ایساغوجی و کلیات خمس و دیگری در باب برهان، و منافاتی ندارد که چیزی در باب کلیات خمس عرضی و در باب برهان ذاتی باشد (ببینید: منطق). پس هر دو اشکال مرتفع می‌شود؛ زیرا آنجا که در مفهوم واجب به‌طور عرضی بر دو معقول حمل می‌شود، منظور عرضی باب کلیات خمس (باب ایساغوجی) است و آنجا که مفهوم واجب برای هر کدام واجب لذاته است، مراد از ذاتی، ذاتی باب برهان است. امام‌خمینی پاسخ‌هایی را که به این شبهه داده شده، کافی نمی‌داند و در جواب و رفع این شبهه بر این باور است که بر مبنای اصالت وجود در دار هستی یک حقیقت بیشتر موجود نیست و مراتب وجود در حقیقت وجود، مختلف نیستند، بلکه حقیقت وجود یکی و اختلاف آنها به شدت و ضعف است و مابه‌الامتیاز در آنها عین مابه‌الاشتراک است. در این صورت اگر یکی از دو واجب فرضی، همین حقیقت اصیل باشد، با توجه به اصالت وجود، واجب دیگری که به تمام ذات و حقیقت با این واجب مخالف است، چیزی جز عدم نخواهد بود؛ زیرا تنها عدم است که از تمام جهات و به تمام ذات با وجود متباین است؛ پس نقیض وجود، یا عدم است یا ماهیت و طبق اصالت وجود ثابت شد ماهیت امری اعتباری است؛ بنابراین فرد دوم واجب، یا باید عدم باشد یا ماهیت (ببینید: اصالت وجود  و توحید(۱)). بنابر نظر امام‌خمینی شبهه ابن‌کمونه بنابر اصالت ماهیت نیز قابل جواب‌دادن است؛ به این بیان که اگر واجب‌تعالی عالم، قادر و مرید است؛ پس واجب باید از تمام جهات به اوصاف کمالی متصف باشد؛ در حالی‌که بر اساس شبهه ابن‌کمونه واجب باید از تمام جهات مباین با واجب دیگر باشد؛ یعنی واجب دیگر باید جاهل، عاجز و غیر مرید باشد و این خلاف فرض است (ببینید: توحید(۱)).

دوانی

جلال‌الدین محمد دوانی (۸۳۰ –۹۰۷ق) در دوان، از آبادی‌های اطراف کازرون، زاده شد و نخست در زادگاه خود نزد پدر خود سعدالدین اسعد دوانی به تحصیل پرداخت. پدر وی از عالمانی بود که مدارج علمی را نزد میرشریف جرجانی آموخته بود. دوانی سپس در شیراز از استادانی چون عبدالله میمون کرمانی، محمد کازرونی، روزبهان بقلی شیرازی و محمد کوشکناری انصاری بهره برد. وی که یکی از چهره‌های سرشناس مکتب فلسفی کلامی شیراز به‌شمار می‌رود معاصر سیدصدرالدین دشتکی و سیدمنصور دشتکی بوده، با آنان مناظره‌ها داشته و در نوشته‌های خود ناظر به آرا و نقدهای آنان است. وی ازجمله کسانی است که بر متفکران پس از خود تأثیر فراوان گذاشته و اندیشه‌های او در زمینه‌های مختلف، دیگران را به تفکر واداشته است و ملاصدرا نیز آرا و اندیشه‌های او را در کتاب اسفار مطرح و بررسی کرده است.

دوانی نه تنها بر آرای گذشتگان مسلط بود، بلکه با استفاده از نیروی خلاق فکری خود، نوآوری‌هایی نیز داشته است. برخورداری وی نوعی استقلال در فکر و نوآوری مایه امتیاز و برجستگی شخصیت او است و ازجمله معدود اندیشمندانی است که در اندیشه‌های بلند شهاب‌الدین سهروردی به تأمل پرداخته است. رساله الحوراء، شواکل الحور فی شرح هیاکل النور به خوبی نشان می‌دهد که وی با آثار سهرودی انس و آشنایی داشته است؛ چنان‌که با آثار ابن‌عربی نیز مأنوس بود. وی در منطق، کلام، فلسفه و دیگر علوم تألیفاتی گرانبها دارد و ازجمله آثار او عبارت‌اند از: شرح اثبات الجوهر المفارق، الرسالة القلمیه، رسالة الزوراء، الحوراء، حاشیه بر شرح محاکمات جرجانی، اثبات الواجب (قدیم و جدید)، شرح العقاید العضدیه، حاشیه‌های قدیم، جدید و أجدّ بر شرح جدید تجرید. ازجمله شاگردان وی قاضی کمال‌الدین میرحسین یزدی، جمال‌الدین محمود شیرازی، کمال‌الدین حسین لاری، جمال‌الدین محمد استرآبادی، منصور باغنوی معروف به ملامیرزاجان و شمس‌الدین محمدبن‌احمد خفری می‌باشند.

امام‌خمینی نیز در آثار خود از دوانی با عناوینی چون محقق، فاضل و علامه نام برده و برخی آرا و مبانی وی را بررسی کرده است؛ ازجمله:

1. مشتق: مسئله مشتق که به عنوان یکی از مسائل دانش اصول فقه شناخته می‌شود، مورد توجه دوانی نیز بوده است. اهمیت بحث مشتق نزد دوانی از آن جهت است که او در دو مسئله اصالت وجود و ماهیت و ذوق تأله از آن بهره برده است. به اعتقاد دوانی تفاوت مشتق و مبدأ اشتقاق همان تفاوت عرض و عرضی است؛ یعنی تفاوت به اعتبار «لا بشرط» و «بشرط لا» است؛ به این بیان که مشتق، امر «لا بشرط» و مبدأ اشتقاق امر «بشرط لا» است؛ از این‌رو مشتق قابل حمل و مبدأ اشتقاق غیرقابل حمل است؛ یعنی تفاوت مشتق با مبدأ اشتقاق همانند تفاوت صورت و ماده در دو اعتبار «بشرط لا» و «لا بشرط» می‌باشد؛ از این‌رو مشتق در معنی واقعی خود جز یک طبیعتِ وصفی و بسیط چیز دیگری نیست. از خواص و ویژگی‌های اساسی مشتق نزد دوانی، ارتباط و انتساب آن به مبدأ اشتقاق است؛ به این معنا که صدق مشتق بر چیزی، مقتضی قیام مبدأ اشتقاق به آن نیست، بلکه به معنای در ارتباط‌بودن با آن و منسوب‌بودن به آن است، مانند حدّاد و صدق آن بر حدید. ملاصدرا بر این بیان دوانی چند اشکال گرفته است؛ اما امام‌خمینی سخن دوانی را درست می‌داند و معتقد است فرقی میان مشتق و مبدأ آن نیست، مگر به «لا بشرط» و «بشرط لا»؛ از این‌رو مشتق در معنای واقعی خود جز یک طبیعتِ وصفی و بسیط چیز دیگری نیست.
2. وحدت وجود و کثرت موجود: دوانی قائل به وحدت وجود و کثرت موجود است و معتقد است که اصالت در خداوند تعالی با وجود و در غیر خداوند با ماهیت است؛ از این‌رو وی به وحدت وجود و کثرت موجود قائل است که به نظریه «ذوق المتألهین» مشهور است. دوانی میان «مفهوم وجود» و «موجود معقول از وجود» تفاوت قائل است. در نظر او وجود حقیقی خارجی، واحد و قائم به ذات و مبدأ اشتقاق موجود است، و معقول از وجود نیز امری اعتباری است. در حقیقت وی موجودیت واجب را عین وجود او و موجودیت ممکنات را انتسابی می‌داند و امام‌خمینی نیز شبیه «ذوق تالّه» معتقد به وحدت وجود و کثرت موجود می‌باشد و خاطرنشان می‌کند که شاید دوانی این ذوق را از اهل معرفت گرفته است.
3. اصالت وجود: دوانی قائل به اصالت وجود در واجب تعالی و اصالت ماهیت در ممکنات است؛ اما به اعتقاد امام‌خمینی این نظریه خلاف قانون سنخیت است؛ زیرا اگر اثر با مؤثر سنخیت نداشته باشد، نشان‌دهنده عدم تأثیر مؤثر است؛ بر این اساس، اصالت به وجود است و ماهیت امری اعتباری است (ببینید: اصالت وجود).
4. انقسام جسم: حکما بر این اعتقادند که انقسام جسم بالقوه بوده و در حدی توقف ندارد؛ مانند عدد که تا هرجا فرض فرض‌کننده باشد امکان عدد هست و هرکجا که فرض فرض‌کننده نباشد متوقف می‌شود؛ بنابراین انقسام جسم غیر متناهی لایقفی است (ببینید: جسم). دوانی به قطب‌الدین رازی اعتراض کرده، معتقد است عدم تناهی انقسام در مثل عدد فرض‌کردن، تنها در وهم است، نه در عقل؛ زیرا عدم تناهی انقسام در عقل، مانند عدد درست نیست و ادله بطلان تسلسل در آن جاری است؛ زیرا عقل زمانی که برای جسم اجزای غیر متناهی فرض می‌کند، چون بر احاطه پیداکردن بر غیر متناهی قدرت دارد، از این‌رو تمام اجزای غیر متناهی را به‌طور دفعی فرض می‌کند، ولی وهم از چنین احاطه‌ای ناتوان است. قطب‌الدین رازی برای ابطال مذهب نظّام میان جزء تحلیلی و جزء ترکیبی خارجی در مقدار، فرق قائل نیست؛ از همین‌رو به اعتقاد امام‌خمینی اشکالی که از طرف دوانی بیان شده، بر حکما وارد است و جواب صاحب محاکمات کافی نیست؛ هرچند شاگرد دوانی، فاضل باغنوی به استاد خود پاسخ داده است؛ اما امام‌خمینی همسو با ملاهادی سبزواری معتقد است ایراد باغنوی بر دوانی نیز وارد نیست.

میرداماد

میربرهان‌الدین محمدباقر داماد متخلص به اشراق معروف به معلم ثالث در خانواده‌ای متدین به دنیا آمد. پدرش شمس‌الدین، داماد علی‌بن‌عبدالعالی معروف به محقق ثانی یا محقق کرکی از روحانیان بزرگ شیعه در دوره صفوی بود. از همین خویشاوندی بود که لقب «داماد» در خاندان میرشمس‌الدین باقی ماند و به فرزندش میرمحمدباقر منتقل شد. میرداماد در استرآباد به دنیا آمد و در مشهد رشد کرد. او تعلیمات نخستین دین را در آنجا آموخت و در اصفهان علوم عقلی و نقلی را فرا گرفت. او در طول حیات خودش فیلسوف، ریاضیدانی کامل، فقیه، مفسر و محدثی تمام‌عیار بود. وی در سال ۱۰۴۱ق در راه کربلا در بستر بیماری افتاد و از دنیا رفت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

از استادان برجسته‌ای که میرداماد نزد آنان درس خوانده، حسین‌بن‌عبدالصمد عاملی (پدر شیخ بهایی) و عبدالعالی کرکی است. میرداماد در دربار شاه‌عباس صفوی مقام و منزلت بالایی داشت و ازجمله شاگردان وی ملاصدرا، شمس‌الدین جیلانی، امیر سیدلوحی (میرلوحی) و قطب‌الدین اشکوری‌اند. حدود پنجاه رساله به میرداماد نسبت داده شده است. وی کتاب‌های القبسات، الصراط المستقیم و الافق المبین را در کلام و فلسفه، کتاب الرواشح السماویه فی شرح احادیث الامامیه را در تفسیر مجموعه‌ای از احادیث ائمه و تفسیری از قرآن به نام سدرة المنتهی نوشته است. ازجمله رساله‌های او الجزوات، تشریق الحق، الایماضات، فی خلق الأعمال و افعال العباد و التشریقات فی مسالة حدوث العالم و قدمه است. پراهمیت‌ترین اثر فلسفی میرداماد، قبسات است. این کتاب دربارهٔ مسئله قدم و حدوث جهان و طرح مفهوم حدوث دهری است.

امام‌خمینی از میرداماد با عناوینی مانند المحقق البارع، السند المُمَجَّد، الاستاذ، ذوالرئاستین العقلیة و النقلیة، ذوالسیادتین العلمیة و العملیة و استاذ الکلّ فی الکلّ نام برده و خاطرنشان کرده است محقق داماد کتابی نوشته است که در آن کتاب برهان متینی بر حدوث عالم را که در خواب اقامه کرده، نقل می‌کند و شاید این کتاب را در پی آن برهانی که در حال خلسه ذکر کرده، نوشته است. ایشان که کتاب قبسات میرداماد را یکی از کتاب‌های کم‌نظیر می‌داند، با مطالعه آن و مباحث مربوط به حدوث و قدم آن، تصمیم می‌گیرد این کتاب را تدریس کند؛ اما در عالم رؤیا میرداماد را می‌بیند که راضی به تدریس این کتاب نیست. ایشان پس از مشاهده این رؤیا با تأمل در آن، علت این نارضایتی را آن می‌داند که میرداماد در نظر اهل علم از عظمت و احترام خاصی برخوردار است و تدریس این کتاب به سبب نداشتن آمادگی و شایستگی در برخی از علم‌آموزان سبب می‌شود برخی از افراد نادان که از حقایق آن کتاب آگاهی صحیحی ندارند، به میرداماد بی‌ادبی کنند؛ از این‌رو ایشان از تدریس کتاب صرف نظر کرد. ازجمله مباحثی که امام‌خمینی دربارهٔ آنها از آثار میرداماد استفاده کرده است عبارت‌اند از:

1. شرور: امام‌خمینی بر این باور است که میرداماد وجوه پنج‌گانه ارسطو را در توجیه شرور به هشت قسمت افزایش داده است؛ به این معنا که آنها را در بالقیاس الی غیره هم در نظر گرفته است؛ یعنی موجود نسبت به موجود دیگر خیر محض یا شر محض یا خیر کثیر و شر قلیل یا شر کثیر یا خیر آن بیشتر از شرش یا شر آن بیشتر از خیرش است که در مجموع هشت صورت حاصل می‌شود. بنا بر نظر امام‌خمینی موجود یا با توجه به ذات خود خیر و شر آن مساوی است یا با قیاس به غیر چنین است که در این صورت مجموعه ده صورت می‌شود (ببینید: عدل الهی).
2. قضا و قدر: امام‌خمینی معتقد است محقق داماد در بیان قضا و قدر مطلبی را گفته که حق است و آن اینکه نظام اتم و اکمل عالم از ابتدا تا انتها و تمام عالم از جهت «یلی الربّی» که فیض مقدس و وجود منبسط است، قضای الهی و از جهت «یلی الخلقی» که جهت ماهیتی و بروز ظهور مجالی و حدودات و وجهه غیری است، قَدر الهی است (ببینید: قضا و قدر).
3. حدوث دهری: حدوث دهری از ابداعات میرداماد است. برخی معتقدند این حدوث دهری در نظام فلسفی حکمت متعالیه مورد توجه نبوده است و ملاصدرا در اقسام حدوث و قدم، هیچ نامی از حدوث دهری نیاورده است.

امام‌خمینی به حدوث دهری توجه کرده و در تفسیر برخی از آیات قرآن کریم از آن بهره گرفته است. ایشان تفاوت حدوث دهری با حدوث زمانی را در این می‌داند که سبق به عدم در حدوث دهری در سلسله طولی است، به‌خلاف حدوث زمانی که سبق به عدم آن، در سلسله عرضی است؛ یعنی عدمِ مقابل وجود در سلسله عرضی که عدمی سیال است، عدمی زمانی نامیده می‌شود که همان فقدان وجود شیء در برهه‌ای از زمان است (ببینید: عدم  و حدوث و قدم).

ملاصدرا

صدرالدین محمدبن‌ابراهیم قوام شیرازی، معروف به «صدرالدین» در سال ۹۷۹ق در شیراز به دنیا آمد و در سال ۱۰۵۰ق در شهر بصره درگذشت. پدر او از علما و یکی از کارگزاران حکومت صفوی بود. ملاصدرا در شهر شیراز علوم مقدماتی را پشت سر گذاشت و در ۲۱سالگی به قصد تکمیل معلومات خود راهی شهر قزوین و اصفهان شد. وی فیلسوف، عارف و مؤسس حکمت متعالیه است و از استادانی چون شیخ بهایی و میرداماد بهره برده است. وی افزون بر علوم عقلی، در تفسیر، حدیث و رجال صاحب‌نظر بود. امام‌خمینی از ملاصدرا به بزرگی یاد می‌کرد و با عناوینی چون مولانا الفیلسوف، صدر الحکما و المتألهین، محقق فلاسفه، فخر طائفه حقه، فیلسوف محقق و شیخ‌العرفاء الکاملین از او نام می‌برد. تأثیر حکمت متعالیه در آثار امام‌خمینی فراوان دیده می‌شود. ایشان راه حل فهم آیات الهی را آشنایی با آثار ملاصدرا می‌داند (ببینید: ملاصدرا).

سبزواری

ملاهادی‌بن‌مهدی سبزواری (۱۲۱۲–۱۲۸۹ق) حکیم و فیلسوف بزرگ سده سیزدهم مشهور به حاجی سبزواری در سال ۱۲۱۲ق در سبزوار به دنیا آمد. پدر وی در سال ۱۲۲۱ق هنگام بازگشت از حج در شیراز درگذشت. حکیم سبزواری تا ده‌سالگی در سبزوار به خواندن، نوشتن، صرف و نحو و قرآن پرداخت و سپس به مشهد رفت و در مدرسه حاج‌حسن به مدت ده سال به تحصیل علم و ریاضت‌های شرعی و نوافل مشغول شد؛ سپس به اصفهان که حوزه رایج علوم عقلی آن روزگار بود، هجرت کرد و هشت سال در اصفهان توقف کرد؛ سپس در سال ۱۲۴۲ق به مشهد بازگشت و به مدت هشت سال در این شهر به تدریس حکمت و تفسیر همت گماشت. سبزواری در سال ۱۲۵۰ق به مکه رفت و در بازگشت به کرمان رفت و مدتی در گمنامی به ریاضت و خادمی یکی از مدارس دینی پرداخت و در سال ۱۲۵۳ق به سبزوار بازگشت و بقیه عمر خود را در سبزوار به تدریس حکمت سپری کرد.

استادان و شاگردان

استادان حکیم سبزواری در اصفهان عبارت‌اند بودند از:

1. مولی اسماعیل‌بن‌ملامحمد سمیع اصفهانی (واحد العین) معروف به درب کوشکی که حکیم سبزواری به مدت پنج سال در مدرسه کاسه‌گران نزد او اسفار ملاصدرا را فرا گرفت.
2. مولی علی نوری: این حکیم بزرگ در آثار ملاصدرا بلکه در جمیع متون فلسفی، بسیار برجسته و شاخص است.

در مدت چهل سال تدریس، حکیم سبزواری، شاگردان فراوانی از او بهره بردند که ازجمله مهم‌ترین آنان عبارت‌اند از:

1. شیخ‌مرتضی انصاری: این فقیه برجسته، حدود دو سال در مشهد نزد حکیم سبزواری کتاب شوارق الالهام محقق لاهیجی و بعضی از بحث‌های فلسفی را خواند. او از سبزواری به عظمت یاد کرده است.
2. ملاحسین‌قلی همدانی: وی یکی از عارفان وارسته بود که صدها تن ازجمله محمد بهاری، میرزاجواد ملکی تبریزی و علی زاهد قمی در مکتب تربیتی او به عالی‌ترین مراحل و مقامات معنوی رسیده‌اند. وی مدتی از درس سبزواری بهره‌مند بود.
3. حکیم عباس دارابی.

آثار

حکیم سبزواری دارای آثار چندی است ازجمله:

1. شرح منظومه منطق: وی در این اثر بحث‌های منطقی را به زیبایی شرح کرده است؛
2. شرح منظومه غُرر الفوائد: سبزواری در این اثر ۱۰۴۹ بیت سروده خود را که به «ارجوزه فلسفی» موسوم است به صورت کامل و جامع شرح کرده و اثر مهم و ماندگار فلسفی خود را به دست داده است؛
3. شرح اسرار مثنوی؛
4. شرح الابحاث المفیده؛
5. شرح النّبراس فی فقه الخواص؛
6. شرح اسماء الحسنی یا شرح دعای جوشن کبیر یا شرح هزار اسم حق‌تعالی که یکی از شاهکارهای فلسفی و عرفانی به‌شمار می‌رود؛
7. شرح دعای صباح به نام مفتاح الفلاح و مصباح النجاح؛
8. هادی المُضلّین فی اصول الدین؛
9. اسرار الحکم، این کتاب بنا به درخواست ناصرالدین‌شاه در حکمت علمی و عملی به زبان فارسی نوشته شده است؛
10. المحاکمات و المقاومات؛
11. هدایة الطالبین؛
12. تعلیقات بر اسفار اربعه ملاصدرا؛
13. حواشی بر کتاب الشواهد الربوبیه ملاصدرا؛
14. حواشی بر المبدأ و المعاد ملاصدرا؛
15. دیوان اشعار. وی رساله‌های دیگری نیز دارد که با عنوان رسائل حکیم سبزواری تدوین شده است.

سبزواری به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شارحان حکمت صدرایی، فلسفه مشاء فارابی و ابن‌سینا را با فکر اشراقی سهروردی و مذاق عرفانی ابن‌عربی آمیخت و اندیشه‌های فیلسوفان شیعی چون میرداماد و لاهیجی در چارچوب حکمت متعالیه را بررسی کرد. روش حِکمی محقق سبزواری، همان روش حکمت متعالیه و صدرالمتألهین شیرازی است و مطلب تولیدی چشمگیری ندارد. او تنها در چند مورد، ازجمله برهان تضایف، اتحاد عاقل و معقول، ترکیب اتحادی ماده و صورت و حقیقت علم، مناقشاتی در کلام ملاصدرا دارد که بیشتر متأخران نیز مناقشات او را وارد ندانسته‌اند.

تقریرات امام‌خمینی بر شرح منظومه

از آنجا که امام‌خمینی شرح منظومه سبزواری را چند دوره تدریس کرده است، شیوه تدریس ایشان همواره بر این صورت بوده است که در محدوده متن، مسائل فلسفی را تبیین کند؛ البته گاه نظریات خود را نیز مطرح کرده است؛ بر همین اساس محتوای تقریرات مذکور به دو بخش عمده قابل تقسیم است:

1. توضیحی و تکمیلی: یعنی پس از تبیین نظر حاج‌ملاهادی، در پاره‌ای از موارد به صورت مستدل، آن را تکمیل کرده است.
2. انتقادی و ابداعی یعنی امام‌خمینی پس از بیان کامل و نقد نظر ایشان و مخالفان وی، در هر یک از مسائل مورد نظر، رأی ابداعی خود را مطرح و برخی از آنها را با مبنای عرفانی تبیین کرده است (ببینید: تقریرات فلسفه امام‌خمینی).

برای نمونه به چند مورد از محتوای تقریرات امام‌خمینی اشاره می‌شود.

1. حدوث عالم: سبزواری در این مسئله، همه اقسام حدوث ازجمله حدوث اسمی را برای مجموعه عالم ثابت می‌کند؛ اما امام‌خمینی این نظر را نمی‌پذیرد. به عقیده ایشان این مطلب از کتاب‌های عرفانی به کتاب‌های فلسفی وارد شده است. ایشان حدوث اسمی را به دو صورت تقریر کرده است: الف) هر چیزی که در عالم بروز می‌کند، از حقیقت اسمی که در صانع است، نشئت می‌گیرد. از طرفی موجودات عالم تجلی و جلوه حق‌تعالی هستند و همه عالم ظهور اسمای الهی است؛ پس عالم پرده‌ای است که تا تار و پود آن ظهور اسما است و پشت پرده چیزی جز صاحب اسم نیست. ب) سالک با غفلت از ظل و مظاهر به ذی‌ظل و ظاهر می‌رسد و موحد می‌شود. در این صورت عالم، عالم وحدت و یگانگی می‌شود؛ پس حدوث اسمی یعنی در عالم کثرت‌هایی است و آن کثرت‌ها جلوه اسما است که اقرب و نزدیک به عالم غیب‌الغیوب است؛ بنابراین نخستین مرحله تکثر همان اسمای الهی است؛ پس اسما و صفات از مرتبه احدیت حادث می‌شوند (ببینید: حدوث و قدم).
2. حدوث زمانی: امام‌خمینی با توسعه در معنای زمان، سخن حکما مبنی بر حادث زمانی‌بودن ماسوی‌الله (اعم از مجرد و غیر مجرد) را تأیید می‌کند و پس از بیان و شرح سخنان سبزواری دربارهٔ حادث زمانی‌بودن عالم طبیعت و هیولای اُولی و عالم عقول و مجردات، بر این باور است که غیر از وجود واجب، وجود ماسوی‌الله، حادث زمانی است و از همین راه، بدون آنکه کمترین خدشه‌ای به تجرد موجودات مجرد وارد شود، حادث زمانی‌بودن تمام ممکنات را متناسب با خصوصیات موطن وجودی‌شان ثابت می‌کند (ببینید: حدوث و قدم).
3. ترکیب ماده و صورت: سبزواری دربارهٔ ترکیب ماده و صورت قائل به تفصیل است؛ یعنی در مواردی قائل به ترکیب انضمامی و در مواردی قائل به ترکیب اتحادی شده است. امام‌خمینی نیز قائل به تفصیل و بر این باور است که ماده با بعضی صور، ترکیب اتحادی و با برخی از آنها ترکیب انضمامی دارد (ببینید: جسم).
4. تحلیل مطلب عرفان با ذوق فلسفی: امام‌خمینی معتقد است سبزواری در شرح خود بر مثنوی مولوی نتوانسته است مرام مولوی را برساند؛ زیرا حکیمی قول عارفی را شرح کرده است، بدون اینکه حظی و تخصصی از عرفان داشته باشد؛ در حالی‌که برای شرح سخن مولوی باید شخصی صوفی که یک نحو کشف ذوقی دارد، شرح دهد و بیان مرام و مقصود هر شخصی باید با توجه به اعتقاد و مسلک آن باشد.
5. علم واجب‌تعالی: سبزواری با پیروی از شیخ اشراق، علم واجب‌تعالی را به سمع و بصر او برمی‌گرداند و این برخلاف دیدگاه مشهور است که علم حق‌تعالی را بر موجودات علمی احاطی، حضوری و به اضافه اشراقیه می‌دانند. امام‌خمینی معتقد است اگر مقصود از این سخن رجوع به مرتبه ذات باشد، نادرست است؛ زیرا در صقع ربوبی هیچ صفتی به صفت دیگر بر نمی‌گردد، بلکه مرتبه ذات صرف‌الوجود، وجود بحت و بسیط و به تمام بساطت است. در آن مرتبه، هیچ‌گونه کثرت اسمایی و صفاتی وجود ندارد، بلکه تنها یک ذات متشخص واحدی است. افزون بر این، با قطع نظر از اعتبار صرف‌الوجودی و اعتبار تکثر اسما و صفات باز هم در این مرتبه هیچ وصفی به وصف دیگر بر نمی‌گردد (ببینید: علم الهی).

پیوند به بیرون

• باقر صاحبی، «حکما»، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۵۷۳.