تشخص
تشخص، عبارت است اینکه یک وجود شخصی از غیر خود متمایز می‌باشد و صدق و انطباق آن بر غیر خود محال است.
اهمیت و جایگاه تشخص
تشخص در اصطلاح فلسفه ویژگی‌ای است که مانع قابلیت صدق بر کثیرین شده، موجب شرکت‌ناپذیری می‌باشد.[۱] مسئله تشخص جز مباحث مهم هستی‌شناسی شمرده می‌شود، این مسئله با صبغه ذهنی در فلسفه مشاء در پرتو مباحث کلی و جزئی منطق مطرح شده و ببین تشخص و تمیّز تفکیک صورت نگرفته است.[۲] سهروردی برای نخستین بار بین تشخص و تمیز تفکیک قائل شده و معتقد است که ممیّز غیر از مشخِّص است.[۳] ملاصدرا، با توجه به اصالت وجود و تشکیک در وجود ملاک تشخص را وجود دانسته، به نقد دیدگاه‌های فلاسفه پیشین پرداخته است.[۴] امام‌خمینی نیز به پیروی از حکمت متعالیه با فرق نهادن میان تمیز و تشخص ملاک تشخص را به وجود دانسته و ثمراتی بر این مسئله مترتب ساخته است.[۵]
ملاک تشخص
فلاسفه مشاء ملاک تشخص وجودات مادی را عوارض مفارقِ نوع آن موجود می‌دانند و مقوله وضع را دارای تشخص بالذات می‌دانند، برخی محققان نظیر دوانی و سید سند تشخص کلیت را به نحوه ادراک باز می‌گردانند.[۶] ملاصدرا، ضمن نقد دیدگاه‌های فلسفه، ملاک تشخص را نحوه وجود موجودات می‌داند.[۷]
امام‌خمینی نیز ملاک تشخص را به وجود می‌داند و معتقد است بنابر مسلک اصالت وجود، غیر از وجود، حقیقت دیگری متحقق نیست، پس متشخص همان متأصل است و اگر از مفاهیم سخن به میان می‌آید از این جهت است که آنها علائم و امارات تشخص می‌باشند.[۸] ایشان با اشاره به تفاوت دقیق میان تشخیص و تمیز، معتقد است ضمیمه مفهومی به مفهوم دیگر موجب نمی‌گردد که ماهیت و مفهوم از صدق بر کثیرین امتناع داشته باشد، پس آنچه مفهوم را مقید نموده تا قابل صدق بر کثیرین نباشد، وجود است که مساوق با تشخص می‌باشد.[۹]
به اعتقاد امام‌خمینی ماهیت نه شخص است و نه مشخص و ضمّ ماهیت به ماهیت، هرگز موجب تشخص نمی‌گردد؛ زیرا هر ماهیتی، خود امری کلی و بدون تشخص است و امر بدون تشخص عامل تشخص نخواهد بود، ازاین‌رو ماهیت نمی‌تواند ملاک تشخص باشد بلکه مناط تشخص به امری خارج از ماهیات، یعنی وجود است. پس تشخص، چیزی غیر از وجود نمی‌تواند باشد. ازاین‌رو جزئیت و تشخص نحوه وجود شیء و است و با وجود، عینیت دارد.[۱۰]
ثمرات و نتایج تشخص
پیروان حکمت متعالیه برای اثبات برخی مسائل فلسفی و کلامی به این اصل استناد داده‌اند.[۱۱] امام‌خمینی از جمله ثمرات بحث از تشخص را اثبات معاد جسمانی می‌داند، ایشان هم عینیت تشخص و وجود را برای بحث معاد جسمانی، اصل مهمی می‌داند و معتقد است که تشخص هر چیز همان وجود خاص آن شیء است نه چیز دیگر و همان‌گونه که وجود و تشخص مساوق‌اند، وحدت و وجود هم در مصداق و حیثیت صدق یکی هستند؛[۱۲] یعنی همان‌گونه که وجود امری بسیط و خالی از ترکیب است؛ تشخص و وحدت نیز امری بسیط و مشکک است؛ لذا وحدت اشیاء عین وجود اشیاء است؛ بنابراین همه موجودات از یک تشخص و شخصیت منحصر به خود برخوردارند که عامل آن، عین وجود خاص آن شیء است. پس اگر وجود از عالم طبیعت ترقی کرد و وارد عالم برزخ شد، ماهیت همان ماهیت است چون وجودش همان وجود است. بنابراین با تغییر و اختلاف در وجود یک شیء نظیر عوارض و لوازم مثل رنگ و قد و شخصیت آن اصل وجود و ثبات آن از بین نمی‌رود و تغییر نمی‌یابد.[۱۳]
پانویس
- ↑ ابن‌سینا، التعلیقات، ص۳۲۷؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۱۰؛ الشواهد الربوبیه، ص۲۳۲.
- ↑ ابن‌سینا، الهیات شفا، ص۹۹ و ۱۴۵؛ بهمنیار، التحصیل، ص۵۰۶.
- ↑ سهروردی، مجموعه مصنفات، ج۲، ص۱۶۱-۱۶۲.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۱۰؛ الشواهد الربوبیه، ص۲۲۳-۲۲۵؛ مجموعه رسائل فلسفی، ج۱، ص۱۰۰؛ جوادی آملی، رحیق مختوم، ج۶، ص۵۰-۶۰ و ۱۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۲۴۱؛ ج۳، ص۵۵۷ و ۵۷۴؛ تنقیح الاصول، ج۱، ص۴۹؛ تهذیب الاصول ج۲، ص۲۶۹؛ جواهر الاصول، ج۲، ص۲۰۸؛ ج۳، ص۴۴۲.
- ↑ لاهیجی، شوارق الالهام، ج۱، ص۱۷۷؛ اسماعیلی، پژوهشی در تشخص وجودات، ص۱۲۹.
- ↑ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ج۲، ص۱۰؛ الشواهد الربوبیه، ص۲۲۴-۲۲۵؛ مجموعه رسائل فلسفی، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۵۵۷.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱، ص۲۵۴-۲۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۱ ص۲۵۵؛ صاحبی، حکمت معنوی، ص۷۲۲.
- ↑ سبزواری، اسرار الحکم، ص۳۳۶-۳۳۷؛ ابراهیمی دینانی، قواعد کلی فلسفی، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ تقریرات فلسفه، ج۱، ص۲۷۶.
- ↑ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۷۵ و ۵۷۳-۵۷۴؛ صاحبی، حکمت معنوی، ۷۲۵-۷۲۷.
منابع
- ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین، قواعد کلی فلسفی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
- ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، التعلیقات، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، الهیات شفاء، قم، مکتبة، المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- اسماعیلی، محمدعلی، پژوهشی در تشخص وجودات در نظام فلسفی صدر المتألهین، فصل‌نامه حکمت اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تنقیح الاصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تهذیب الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۱ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جواهر الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶ش.
- بهمنیار، مرزبان، التحصیل، تصحیح مرتضی مطهری، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۵ش.
- جوادی آملی، رحیق مختوم، قم، اسراء، ۱۳۸۶ش.
- سبزواری، ملاهادی، اسرار الحکم، قم، نشر قدس، ۱۳۸۳ش.
- سهروردی، شهاب‌الدّین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- صاحبی، باقر، حکمت معنوی، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۱ش.
- لاهیجی، عبدالرزاق، شوارق الالهام، اصفهان، نشر مهدوی، بی‌تا.
- ملاصدرا محمدبن‌ابراهیم، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، تصحیح سیدجلال آشتیانی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۱م.
- ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی، تحقیق ناجی اصفهانی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۷۵ش.
نویسنده: باقر صاحبی